Таълим психологияси

Inson shaxsi juda murakkab psixologik kategoriya bo’lib, u kishining individual 
hayoti davomida ma’lum konkret omillarning ta’siri ostida sekin–asta tarkib 
topadi
.

---

65 
Insonning pisxik taraqqiyotida va shaxsiy sifatlarining tarkib topishida tashqi, 
ijtimoiy muhit va tarbiyaning roli hal qiluvchi ahamitga egadir. Lekin, inson 
shaxsining tarkib topishi, yuqorida aytib o‟tganimizdek, faqat shu faktorga mos, balki 
uchinchi bir faktorga ham bog‟liqdir. Bu faktor nasliy yo‟l bilan ayrim anatomik va 
biologik xususiyatlarning ta‟siridir. Odamga nasliy yo‟l bilan ayrim anatomik va 
biologik xususiyatlar beriladi. Masalan: tanasining tuzilishi, soch va ko‟zlarining rangi, 
ovozi, gapirish uslublari, ayrim harakatlari tug‟ma ravishda berilishi mumkin. Lekin, 
shuni hech qachon esdan chiqarmaslik kerakkki, odamga hech vaqt tarbiya uning 
psixik xususiyatlari, ya‟ni uning aqliy tomonlari bilan bog‟liq bo‟lgan sifatlari nasliy 
yo‟l bilan berilmaydi. Nihoyat, nodir haollarda ayrim qobilyatlar, masalan, musiqa, 
matematika qobilyatlarda nasliy yo‟l bilan berilishi mumkin. Bunday imkoniyatlarning 
amalga oshirilishi, ya‟ni ruyobga chiqishi uchun albatta, ma‟lum sharoit bo‟lishi kerak. 
Hozirgi kunda xalqimiz orasidan yetishib chiqqan ist‟dodli olimlar, muhandis– 
ixtirochilar, yozuvchi va shoirlar, davlat va jamoat arboblari, ist‟edodli artistlar, 
rassomlar va boshqa kishilarimizga nasliy yo‟l bilan berilgan barcha imkoniyatlarning 
ro‟yobga chiqishi uchun har qanday sharoit maydonga kelganligini dalili bo‟la oladi.
Bolalar maktab yoshiga yetgach, shaxs shakllanishining yangi mazmuni 
boshlanadi. Kichik maktab, o‟smirlik va katta maktab yoshi davrlarida shaxs 
shakllanishining yuqori bosqichi namoyon bo‟ladi. Insonning shaxs sifatida 
tavsiflashning muhim lahzasi, uning dinamik xususiyatlari hisoblanib, jamiyatdagi 
statusi (iqtisodiy, siyosiy, huquqiy, mafkuraviy, ya‟ni uning jamiyatda egallagan 
o‟rni) orqali ifodalanadi. Status negizida doimiy o‟zaro aloqalar tizimi yotadi.
Rolning ijtimoiy funksiyasi muayyan maqsadlarga va qadiryatlarga yo‟nalganlik 
shaxsni faollashtiradi. Status, rol, qadriyatga yo‟nalganlik shaxs xususiyatlarining 
birlamchilarini tashkil etadi va uning tuzilishida asos bo‟lib xizmat qiladi. 
Shaxsning ta‟rifi xulq motivasiyasi xususiyati va ijtimoiy fe‟l – atvor tuzilishini 
belgilaydi. Shaxsning birlamchi va ikkilamchi sifatlarining o‟zaro ta‟sirini 
birlashtiruvchi yuksak samara tarzida inson xarakteri va mayllari yuzasiga keladi. 
Insonning shaxs xislatlarini rivojlantiruvchi asosiy shakl – uning jamiyatdagi hayot 
yo‟li va ijtimoiy tarjimai holi hisoblanadi. 
Inson shaxsi uchta 
faktorlar ta‟sirida 
tarkib topadi.
odam tug‟ilib 
o‟sadigan tashqi 
ijtimoiy muhitning
ta‟siri
Odamga uzoq 
muddat davomida 
sistemali beriladigan 
ijtimoiy ta‟lim - 
tarbiya
Odamga nasliy yo‟l 
bilan beradigan irsiy 
omillar

---

66 
Uch xil xususiyatli tadqiqot dasturining tarkibiy qismlari insonning amaliy va 
nazariy faoliyatining mezonlari hisoblanadi. Chunki, faoliyatda yaxshi muhiti tarixiy 
tajribani egallash interiorizasiya va eksteriorizasiya amalga oshadi. 
Odamning maqsadga qaratilgan ijtimoiy foydali faoliyati prosessida hayotiy deb 
ataladigan mexanizmlari va ongli faoliyatining funksional sistemasi prosesslari yuzaga 
keladi. Ana shular tufayli odam bilimlarni, ko‟nikma va malakalarini, kishining sosial
tajribalarini o‟zlashtiribgina qolmay balki o‟zining idroki, tafakkuri, hayoli, hissiyotlari 
va irodasini bir so‟z bilan aytganda, voqelikka bo‟lgan ongli munosabatini hamda o‟z
harakatlari shaxsning hayoti faoliyatida ma‟lum rolni bajaruvchi va har bir murakkab 
qurilmadan iborat bo‟lgan hamda shartli ravishda to‟rtta o‟zaro mustahkam 
bog‟langan funksional bosqichlarga birlashtiriladi: