Таълим вазирлиги гулистон давлат университети

Birinchi savolning bayoni.
Diqqat turlari va ularning xususiyatlari.
Diqqat deb, ongni bir nuqtaga to’plab, muayyan bir obektga faol
qaratilishiga aytiladi; biz o’z faoliyatimiz jarayonida idrok va tasavur
qiladigan har bir narsa, har bir hodisa, o’zimizning qilgan ishlarimiz, o’y va
fikrlarimiz diqqatning obekti bo’la oladi.
Diqqat paytida ongning bir nuqtaga to’planishi ong doirasining
torayishidan iborat bo’ladi; bunda go’yoki ong doirasi anchagina
tig’izlanadi. Ana shunday torayish va tormozlanish tufayli ong doirasi juda
ham yorqinlashadi. Ongning eng tormozlangan va binobarin, eng yorqin
nuqtasi diqqatning fokusi (ya’ni markazi) deb ataladi. Ana shu fokusga
tushgan barcha narsalar (idrok qilinayotgan predmetlar, tasavurlar, fikrlar) juda
to’la, yorqin hamda juda aniq aks ettiriladi.
Diqqat aqliy jarayonlarning sifatini ta’minlaydigan ichki faollikdir. Diqqat
faolligi jihatidan ixtiyorsiz va ixtiyoriy deb farqlanadi. Diqqat asosan ikki
turga, ixtiyorsiz va ixtiyoriy diqqat turiga ajratiladi. Biron tashqi sabab bilan va
bizning xohishimizdan tashqari hosil bo’ladigan diqqatni ixtiyorsiz diqqat
deyiladi.
Ixtiyorsiz diqqatni tug’diruvchi sabablar, avvalo, shaxsga ta’sir qiluvchi
qo’zg’ovchilarning go’zalligi, yorqinligi, kuchi, kattaligi, harakatchanligi,
uzoq davom etishi, to’satdan sodir bo’lishi, kontrastligi hisoblanadi. M: Qattiq
tovush, momaqaldiroq, otilgan o’qning ovozi beixtiyor ravishda diqqatimizni
o’ziga tortadi. Kutilmagan holda to’satdan sinfga uchib kirgan kapalak ixtiyor-
siz ravishda talabalarning diqqatini o’ziga tortadi. Bundan tashqari, ixtiyorsiz
diqqat bizning faoliyatimiz, turmush tajribamiz bilan bog’liq bo’lgan va
ehtiyojlarimiz, qiziqishlarimizga javob bera oluvchi hamda bizda ma’lum bir
hissiyot uyg’ota oluvchi narsalarning ta’siri bilan ham vujudga keladi.
Ixtiyorsiz diqqatning dastlabki fiziologik asosi orientirovka yoki tekshirish
reflekslaridan iborat. Bu reflekslarni akademik I.P. Pavlov boshqacha nom
bilan «bu nima ekan» refleksi deb ataydi.
Diqqatning qaratilishi lozim bo’lgan narsani oldindan belgilab olib, ongli
ravishda qo’yilgan maqsad bilan ishga solingan diqqat ixtiyoriy diqqat
deyiladi.
Bu diqqatning boshlanishi irodaning ishtirokini talab qiladi. Shuning uchun
uni irodaviy diqqat
deyiladi. Ixtiyorsiz diqqatning kuchi asosan
qiyinchiliklarni engish bilan bog’liq bo’lgan irodaviy zo’r berish darajasi bilan
xarakterlanadi.
Talabaning tushuntirilayotgan yangi darsni eshitib o’tirishi shu ixtiyoriy
diqqat bilan ishlashning misoli bo’la oladi. Bunda talaba «eshitib o’tiraman»
deb, o’z oldiga maqsad qo’yadi va o’z diqqatini faqatgina o’qituvchining
so’ziga qaratish uchun kuch sarf qiladi. Shuning bilan birga, talaba beixtiyor
ravishda paydo bo’lib, o’qituvchining so’zini eshitishga xalaqit beruvchi idrok,

---

---

43
43

fikr, hissiyot, xayol kabi boshqa psixik jarayonlarni yo’qotish uchun ongli
ravishda harakat qiladi. Ixtiyoriy diqqat, masalan, ninaga ip taqish kabi juda
oddiy ishda, ayniqsa, ochiq ko’rinadi. Juda ko’p har xil ishlar borki, ular
asosan, ixtiyoriy diqqatni talab qiladi, masalan: g’isht teruvchining ishi,
ekskavatorda ishlash.
Ixtiyorsiz diqqat ham, ixtiyoriy diqqat ham o’zining yo’nalishiga ko’ra
tashqi va ichki bo’lishi mumkin.
Kishilarning ongidan tashqarida bo’lgan diqqatga tashqi diqqat deb ataladi.
Tashqi diqqat dastaval bizning idroklarimiz jarayonida namoyon bo’ladi.
Tikuvchining ishida sodir bo’ladigan diqqat tashqi diqqatga misol bo’la oladi.
O’quvchining kitob o’qishdagi, suratlarni ko’rishdagi va tabiat hodisalarini
kuzatishdagi diqqati ham tashqi diqqatga misol bo’la oladi. Narsa va
hodisalarni qaysi sezgi a’zolarimiz bilan idrok qilayotganimizga qarab, tashqi
diqqatni ko’rish, eshitish va shuning bilan birga, tuyish, hid bilish va ta’m
bilish turlariga ajratish mumkin.