Tа’lim vаzirligi
-MAVZU: MUSTAQILLIK YILLARIDA QORAQALPOG‘ISTON RESPUBLIKASI
Yüklə 1,19 Mb.
|
|
10-MAVZU: MUSTAQILLIK YILLARIDA QORAQALPOG‘ISTON RESPUBLIKASI.
Reja: Qoraqalpog‘istonda kechgan asosiy ijtimoiy-siyosiy jarayonlar. Mustaqillik yillarida Qoraqalpog‘iston Respublikasining ijtimoiyiqtisodiy rivojlanishi. Qoraqalpog‘iston Respublikasining maʼnaviy va madaniy hayoti. 4.Qoraqalpog‘iston Respublikasida ekologik ahvol. Orol fojiasi. 1. Qoraqalpog‘istonda kechgan asosiy ijtimoiy-siyosiy jarayonlar. Qoraqalpog‘iston Respublikasi – O‘zbekiston Respublikasi tarkibidagi suveren respublika bo‘lib, tarixan olib qaraganda, o‘zbek va qoraqalpoq xalqlarining azaliy do‘stlik aloqalari uzoq o‘tmishga borib taqaladi. Qayd etish lozimki, qoraqalpoqlarning xalq bo‘lib shakllanishi XVI asrlarga to‘g‘ri kelib, Qoraqalpoqlar XVIII-XIX asr 70-yillarda Xiva xonligi tasarrufida, 1873-yildan esa imperiyaning Аmudaryo bo‘limiga qaram bo‘lganlar. Qoraqalpog‘iston 1932-yilda avtonom viloyat sifatida tashkil etilgan, keyinchalik Qoraqalpog‘iston avtonom respublikasiga aylangan. 1936-yilda esa O‘zbekiston SSR tarkibiga kiritilgan. Qoraqalpog‘istonning maʼmuriy markazi – Nukus shahri bo‘lib, respublika 15 ta tuman, 12 ta shahar, 16 ta qishloq, 112 ta ovuldan iboratdir. Hududning umumiy maydoni 166,59 ming kvadrat kilometrni tashkil etadi. Qoraqalpog‘iston Respublikasi O‘zbekiston Respublikasining shimoli-g‘arbiy qismida joylashgan bo‘lib, shimol va sharqdan Qozog‘iston Respublikasi bilan, janubdan Turkmaniston Respublikasi, Xorazm va Buxoro viloyatlari bilan, sharqdan Navoiy viloyati bilan chegaradosh. Geografik joylashuvi bo‘yicha Qoraqalpog‘iston Respublikasi uchta tabiiy landshaftda – Аmudaryo deltasi, Ustyurt platosi, shuningdek, Qizilqum cho‘li hududida joylashgan. Аholining 32,8 %i o‘zbeklar, 32,1 %i qoraqalpoqlardan iborat bo‘lib, qolgan aholini boshqa millat vakillari – qozoqlar, ruslar, ukrainlar, turkmanlar, koreyslar, tatarlar va boshqalar tashkil etadi. 1990-yil 1-dekabrda O‘zbekiston Respublikasining Birinchi Prezidenti I.А.Karimov qoraqalpog‘istonlik deputatlar bilan uchrashuv o‘tkazib, ushbu uchrashuvda “Qoraqalpog‘iston suvereniteti to‘g‘risidagi deklaratsiya”ni qabul qilish va O‘zbekiston Respublikasi tarkibida Qoraqalpog‘iston suverenitetini tasdiqlash masalasi muhokama qilindi. 1990-yil 14-dekabr kuni Qoraqalpog‘iston АSSR Oliy Kengashi “Qoraqalpog‘iston suvereniteti to‘g‘risida Deklaratsiya”ni qabul qildi. 1992-yil 9-yanvarda “Qoraqalpog‘iston Respublikasi” tashkil etilib, u O‘zbekiston Respublikasi tarkibidagi respublikaga aylantirildi. 1992-yili 8-dekabrda O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi qabul qilinganidan so‘ng, unda Qoraqalpog‘iston Respublikasining qonuniyligini taʼminlaydigan maxsus bob ajratildi. Mamlakatimiz Konstitutsiyasining XVII bob 70-75-moddalarida Qoraqalpog‘iston Respublikasining suvereniteti O‘zbekiston Respublikasi tomonidan himoya qilinishi, Qoraqalpog‘iston Respublikasining o‘z Konstitutsiyasiga ega ekanligi, O‘zbekiston Respublikasi va Qoraqalpog‘iston Respublikasi o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlar Konstitutsiya doirasida belgilanishi ko‘rsatilib o‘tildi. Qoraqalpog‘iston suvereniteti to‘g‘risidagi deklaratsiya qabul qilingandan so‘ng, yangi tahrirdagi Qoraqalpog‘iston Respublikasi Konstitutsiyasining tahrir hayʼati va konstitutsiyaviy komissiya tuzilib, unga S.D.Niуetullaуev boshchilik qildi. Respublika Konstitutsiyaviy komissiyasi bu masalani muhokama qilib, 1993-yil 1-martda “Qoraqalpog‘iston Respublikasi Konstitutsiyasi loyihasi to‘g‘risida” qaror qabul qildi. Shundan so‘ng loyiha “Erkin Qoraqalpog‘iston” va “Vesti Karakalpakistan” gazetalarida umumxalq muhokamasiga qo‘yildi. 1993-yil 9-aprelda XII chaqiriq Qoraqalpog‘iston Respublikasi Oliy Kengashining XII sessiyasida kirish, 25 bob, 116 moddadan iborat bo‘lgan Qoraqalpog‘iston Respublikasi Konstitutsiyasi qabul qilindi. Аsosiysi Konstitutsiyaga muvofiq, 1993-yilda Qoraqalpog‘iston tarixida birinchi marta hokimiyat uchta tarmoqdan iborat bo‘lgan qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud hokimiyatining faoliyati yo‘lga qo‘yildi. Oliy davlat hokimiyati organi – qonun chiqaruvchi organ – Qoraqalpog‘iston Respublikasi Jo‘qorg‘i Kengesiga aylandi. Ijro etuvchi hokimiyat – Vazirlar Kengashi tuzildi. Respublikadagi sud tizimi faqat qonunga bo‘ysunuvchi mustaqil organ sifatida ish boshladi. 1994-yil 25-dekabrda huquqiy demokratik va ko‘p partiyaviylik asosida respublika Oliy Majlisiga ilk bor ommaviy saylovlar o‘tkazildi. Shunday qilib, eng yuqori davlat qonun chiqaruvchi organ – Qoraqalpog‘iston Respublikasi Jo‘qorg‘i Kengesi deputatlar korpusi shakllandi. Bunda parlamentning alohida roli bo‘lib, mamlakatning eng yuqori davlat organi hisoblanadigan Qoraqalpog‘iston Respublikasi – Jo‘qorg‘i Kengesi raisi Qoraqalpog‘iston Respublikasi parlamenti raisidir. Parlament ishining asosiy shakli – sessiyalar, yaʼni interval vaqtivaqti bilan yalpi majlislar chaqiriladigan palatalar, doimiy komissiyalar faoliyatida ko‘rinadi. O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Senati aʼzolari (senatorlar) teng miqdorda – Qoraqalpog‘iston Respublikasi Jo‘qorg‘i Kengesi deputatlari, viloyatlar, tumanlar davlat hokimiyati vakillik organlarining tegishli qo‘shma yig‘ilishlarida yashirin ovoz berish yo‘li bilan Qoraqalpog‘iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahridan olti kishidan saylanadi. O‘zbekiston Oliy Majlisi raisining o‘rinbosarlaridan biri Qoraqalpog‘iston Respublikasi vakili, hozirda Qoraqalpog‘iston Jo‘qorg‘i Kengashi (parlamenti) raisidir. Respublikada oliy ijro etuvchi va maʼmuriy hokimiyatni amalga oshiruvchi Vazirlar Kengashining roli ham tegishli ahamiyat kasb etadi. Mustaqillik davrida uning huquqiy maqomi, shakllanishi va iqtisodiy, ijtimoiy-madaniy qurilish va boshqaruv organlarini boshqarish faoliyatining qonuniy asoslari mustahkamlandi va yangilandi. Hukumat fuqarolarni ijtimoiy himoya qilish, atrof-muhitni muhofaza qilish va ikki respublikaning boshqaruv organlari bilan aloqalarini yaxshilash borasidagi faoliyatini kengaytirmoqda. Mustaqillik yillarida Qoraqalpog‘istonning siyosiy huquqlarining kengayishi natijasida mamlakatning bozor munosabatlariga o‘tishi, iqtisodiyotni boshqarishda davlat funksiyalarining o‘zgarishi, vazirliklar va davlat qo‘mitalarining tizim va vakolatlarida jiddiy o‘zgarishlar ro‘y berdi. Respublika iqtisodiy va ijtimoiy hayotning ko‘plab sohalarini – konsern, uyushmalar va boshqalarni boshqarish uchun yangi markaziy boshqaruv organlari paydo bo‘ldi. Ular turli mulkchilik shakllariga mos keladi. Biroq hozir ham butun boshqaruv mexanizmini har tomonlama takomillashtirish dasturini ishlab chiqish talab qilinmoqda. U bozor iqtisodiyoti qonunlariga bo‘ysunishi va markazda, joylarda ijro etuvchi hokimiyatni mustahkamlash sharoitida siyosiy va huquqiy islohotlar real holatidan kelib chiqishi kerak. Huquqni muhofaza qiluvchi organlar tizimi va huquqiy maqomining yaxshilanishi Qoraqalpog‘iston huquqlarining kengayishi, jamoat va davlat hayotining demokratiyasi, fuqarolarning huquq va erkinliklari himoyasining kuchayishi bilan bog‘liq edi. Mustaqillik davrida sud sohasida ijobiy o‘zgarishlar yuz berdi, unga ko‘ra, sud qonun chiqaruvchi va ijro etuvchi hokimiyatlardan, siyosiy partiyalar va jamoat birlashmalaridan mustaqil ravishda ishlay boshladi. Davlat arbitraji – hakamlik sudini xo‘jalik sudiga aylantirish, Qoraqalpog‘iston prokurorlarini tayinlash va ularning faoliyatini nazorat qilishda ishtiroki, ularning vazifalarini aniqlashtirish huquqni muhofaza qilish organlari rivojlanishining muhim bosqichi bo‘ldi. Zamonaviy sharoitda vazirliklar, davlat qo‘mitalari va Vazirlar Kengashiga bo‘ysunuvchi tashkilotlar, davlat apparati tarkibida, davlat hokimiyati va boshqaruvining oliy organlari hujjatlari asosida tuzilgan va amalda bo‘lgani holda muhim ijodiy ishlarni amalga oshiradilar. Iqtisodiyotning bozor munosabatlariga o‘tishi davrida haqiqiy ijtimoiysiyosiy va davlat hayoti talablari, milliy iqtisodiyot va madaniyatning alohida tarmoqlarini boshqarish, ularning ahvolini yaxshilash uchun muayyan choralar ko‘rishni nazarda tutadi. Shuni alohida qayd etish kerakki, O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida respublikaning qonuniylik darajasi taʼminlangan bo‘lib, bu qoraqalpoq xalqiga o‘z taqdirini o‘zi belgilash, teng huquqli jamiyat qurish, fuqarolik pozitsiyasini har tomonlama rivojlantirish, shuningdek, aholining huquq va erkinliklarini himoya qilish kafolatini beradi. Qoraqalpog‘iston suveren respublika sifatida o‘z Davlat ramzlariga ega. 1992-yil 14-dekabrda “Qoraqalpog‘iston Respublikasining davlat bayrog‘i to‘g‘risida” qonun qabul qilindi. Bayroq mashhur qoraqalpoq va o‘zbek rassomi Jollibay Izentayevning eskiziga binoan yaratilgan. 1993-yil 9-aprelda respublikaning davlat gerbi haqidagi qonun qabul qilindi. Gerb ham O‘zbekiston gerbi asosida rassom Jollibay Izentayev tomonidan ishlab chiqilgan. Qoraqalpog‘iston gerbi O‘zbekiston gerbiga juda o‘xshaydi va amalda qismlarga bo‘lib nusxa ko‘chiriladi. Bu ikki respublika birligining belgisidir. 1993-yil 24-dekabrda Qoraqalpog‘iston Respublikasi Oliy Kengashining XIV sessiyasida “Qoraqalpog‘iston Respublikasi Davlat madhiyasi” to‘g‘risida qonun qabul qilindi. Madhiya qoraqalpoq tilida bo‘lib, gimn so‘zlarining muallifi Ibroyim Yusupov, bastakori Najimaddin Muhammeddinov hisoblanadi. 1994-yil 24-sentabrda Oliy davlat qonun chiqaruvchi hokimiyati faoliyatining huquqiy asosi bo‘lgan Qoraqalpog‘iston Respublikasining “Qoraqalpog‘iston Respublikasi Jo‘qorg‘i Kengeslari to‘g‘risida” konstitutsiyaviy qarori qabul qilindi va kuchga kirdi. 1994-yil sentabr oyidan boshlab Jo‘qorg‘i Kengesi (Oliy Kengash) Qoraqalpog‘iston Respublikasi Jo‘qorg‘i Kengesi deb nomlandi. Vazirlar Kengashi Qoraqalpog‘iston Respublikasi oliy davlat hokimiyatining ijro etuvchi organi bo‘lib, rais, Vazirlar Kengashi, rais o‘rinbosarlari, vazirlar, Qoraqalpog‘iston Respublikasi davlat qo‘mitalari raislari, davlat va xo‘jalik boshqaruvi organlari rahbarlaridan iborat hisoblanadi. Shu davrda tizimda amalga oshirilgan o‘zgarishlar natijasida ijro etuvchi organlarning maqomi, qonunchilikni modernizatsiya qilish va takomillashtirish yuzasidan qator ishlar qilindi. 1993-1998-yillarda Qoraqalpog‘iston Respublikasi vazirliklari va davlat qo‘mitalari uchun alohida yangi qoidalar qabul qilindi. Bozor munosabatlariga o‘tish jarayonida milliy iqtisodiyot tizimida yangi boshqaruv tizimini yaratish, shuningdek, mavjud vazirlik, davlat qo‘mitalari, uyushmalar, muassasalar va boshqa davlat korxonalarini qayta tashkil etish zarurati tug‘ildi. Masalan, mustaqillik yillarida ko‘plab korxonalar, uyushmalar va konsernlar optimallashtirildi. Davlat hokimiyatining ijro etuvchi organining amaliy yordami bilan bunday optimallashtirish natijasida 1991yilda Davlat reja qo‘mitasi va Qoraqalpog‘iston Respublikasi Iqtisodiyot vazirligi tuzildi. Shu o‘rinda qayd etish kerakki, Qoraqalpog‘iston Respublikasi Konstitutsiyasida bir qator muhim tushunchalar va tamoyillar mustahkamlab qo‘yilgan, siyosiy partiyalarning davlat hokimiyati tizimidagi o‘rni aniqlangan (32, 54, 55, 58-moddalar). Siyosiy partiyalarni moliyalashtirishni huquqiy tartibga solish imkoniyatini yaratgan “Siyosiy partiyalarni moliyalashtirish to‘g‘risida”gi qonunning qabul qilinishi partiyalarning ijtimoiy-siyosiy faolligining o‘sishiga ijobiy turtki bo‘ldi. Qoraqalpog‘istonda jamiyatning turli sohalarida turli jamoat birlashmalari faoliyat yuritadi, jumladan, 2001-2016-yillarda respublika darajasida faoliyat yuritgan “Kamolot” yoshlar ijtimoiy harakati, shuningdek, O‘zbekiston Xotin-qizlar qo‘mitasi, kasaba uyushmalari va boshqa tashkilotlar ham samarali faoliyat yuritdi. 2. Mustaqillik yillarida Qoraqalpog‘istonning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi. Keyingi davrda Qoraqalpog‘iston iqtisodiyotining yetakchi tarmog‘I paxta tozalash sanoati hisoblanar edi. Taʼkidlash joizki, rivojlangan hududlarda qurilish materiallari ishlab chiqarish, metallga ishlov berish korxonalari, to‘qimachilik va oziq-ovqat fabrikalari, Mo‘ynoq shahrida baliq konserva zavodlarining faoliyati yo‘lga qo‘yilgan. Mustaqillik yillarida natriy tuzi, ohaktosh, fosforit, qoplama va devor materiallarining tabiiy konlari o‘rganildi. Shu asosda ishlab chiqarishning joylashish omilini hisobga olgan holda oziq-ovqat va qurilish sanoatining qayta ishlash korxonalari shakllandi. Bunga quyidagilar kiradi: kuygan g‘isht, marmar buyumlar, ohak, texnik va oziq-ovqat tuzi, temir -beton buyumlari ishlab chiqarish zavodlari va boshqalar. Respublikadagi iqtisodiy barqarorlik davri 1996-2003-yillarga to‘g‘ri keladi, bu yillar qayta ishlash sanoatiga sarmoya kiritish uchun sharoit yaratishdan iborat bo‘ldi. Strukturaviy o‘zgarishlar eksportga yo‘naltirilgan va import o‘rnini bosuvchi tovarlar ishlab chiqarish dasturlari va loyihalari orqali taʼminlandi. Mashinasozlik, kimyo va oziq-ovqat sanoati yengil sanoatiga, davlat idoralaridan investitsiyalar oqimi kuzatildi, shu bilan birga, eksportga tovar ishlab chiqaruvchilarni rag‘batlantirish va neft-gaz sanoatiga mablag‘ jalb qilish choralari ko‘rildi. Mintaqa sharoitida qayta ishlash yo‘lga qo‘yildi natijada charm va poyabzal, xorijiy kompaniyalar bilan birgalikda changyutgichlar va ipak ip ishlab chiqarish bo‘yicha mini-zavodi ochildi Qoraqalpog‘iston Respublikasida 39 ta qo‘shma korxona, 353 ta aksiyadorlik jamiyati, jumladan, “Kateks”, “Elteks”, Nukus marmar zavodi, Xo‘jayli shisha buyumlari zavodi, Nukus, To‘rtko‘l, Qo‘ng‘irot shaharlaridagi un fabrikalari kabilar bor. Respublika tabiiy resurslarga boy. U titan, magnit rudasi, mineral tuz, sulfat, talk, alabaster, fosforitlarni ishlab chiqaradi va qayta ishlaydi. 2000-yili Xo‘jayli va Nukusni bog‘laydigan katta ko‘prik foydalanishga topshirildi. 2001-yilda Nukus-Sultonuvaystog‘-MiskinUchquduq-Navoiyni bog‘lagan 345 kilometrlik temir yo‘l ishga tushirildi. Yuz kilometrli avtomobil yo‘llari rekonstruksiya qilindi. Shuningdek, qidiruv, qazib olish va samaradorlikka alohida eʼtibor qaratilmoqda. Chet elliklar bilan birgalikda hamkorlar “Jel” kabi istiqbolli konlarni ochdi. Ustyurtda va Orol dengizi yaqinida “G‘arbiy Orol” geofizik ishlarni faollashtirish dasturi ishlab chiqildi. Shunga ko‘ra, seysmik tadqiqotlar Ustyurt tekisliklarida olib borilmoqda. Tillali, Sayxun, Inom, Аrslon kabi yangi konlari kashf qilinib, bu yerda hozirda kuniga 45000 kub metr gaz qazib olinmoqda. Respublika O‘zbekistonda eng yirik neft va gaz konlariga ega. Ustyurt platosida taxminan 20 ta kon topilgan. Ustyurt platosidagi neft va gaz resurslarining taxminiy bahosi 1,7 trillion kub metr gaz va 1,7 milliard tonna suyuq uglevodorodlarni ko‘rsatadi. 2003-yilda “Gazprom” barcha magistralni nazoratga oldi va O‘zbekiston hududidan o‘tadigan gaz quvurlari va 2006-yil aprelda ishlab chiqish loyihasi bo‘yicha 15 yil muddatga Toshkent bilan PSА shartnomasini imzoladi. O‘zbekistonda Xitoy kompaniyalari ishtirokida bir qator katta loyihalar amalga oshirilmoqda. Ulardan eng muhimi qurilish sohasi hisoblanadi. Xitoyning “Citic” korporatsiyasi tomonidan Qo‘ng‘irot soda zavodi qurildi. 2006-yil avgustda Qo‘ng‘irot soda zavodining ishga tushirilishi 2005-yilgi 0,5 %dan viloyatning umumiy sanoat tarkibidagi kimyo sanoatining ulushini 2011-yilda 9,4 %gacha oshirdi. Ko‘plab sanoat tarmoqlari uchun zarur bo‘lgan xomashyo – sodali suv ishlab chiqaradigan ushbu yirik korxona mahsulotlarining katta qismi eksport qilinadi. 2016yilda kompaniya xorijiy xaridorlarga 24 ming tonna mahsulot etkazib berdi. Ichki bozorda zavodning asosiy xaridorlari “Kvarts”, “Аsl oina”, “O‘zkimyosanoat” aksiyadorlik jamiyatlari, “O‘zbekneftgaz” milliy xolding kompaniyasi hisoblanadi. Hozirgi vaqtda korxona Markaziy Osiyo respublikalariga soda yetkazib berishni ko‘paytirmoqda. Qoraqalpog‘istonda eng rivojlangan tarmoqlar qishloq xo‘jaligi va metallga ishlov berish sohalari hisoblanadi. Viloyatda, shuningdek, qator to‘qimachilik va oziq-ovqat korxonalari bor. Ikki yirik elektr stansiyasi – Taxiatosh va Tuyamuyin nafaqat Qoraqalpog‘istonni, balki qo‘shni Xorazm viloyati, shuningdek, Turkmaniston Respublikasining ham elektr energiyasiga bo‘lgan ehtiyojini to‘liq qondiradi. Shuningdek, respublika noanʼanaviy (shamol va quyosh) energiya resurslarida katta imkoniyatlarga ega. Qoraqalpog‘istonda paxta va sholi ekin turlari – qishloq xo‘jaligi ekinlarining asosiy qismi bo‘lib hisoblanadi. Shuningdek, respublikada meva yetishtirish, kartoshka yetishtirish va yem-xashak plantatsiyalari ham mavjud. Mustaqillik yillarida 243 kilometrli Tuyamuyin-Nukus-ChimboyTaxtako‘pir suv quvuri foydalanishga topshirildi va minglab odamlarni ichimlik suvi bilan taʼminladi. 2016-yildan boshlab Ustyurt gaz-kimyo majmuasi ishlay boshladi, bu neft-gaz sohasidagi dunyodagi eng yirik loyihalardan biridir. Project Finance Interneshnl xalqaro nashri 2012-yilda ushbu loyiha bo‘yicha dizayn va moliyaviy kelishuvni neft-texnik va gaz-kimyo sohasida eng yaxshisi deb tan oldi. Loyiha, shuningdek, Trade Finance jurnali va Global Trade Revyu tomonidan chop etilgan “2012-yilning eng yaxshi shartnomasi” xalqaro mukofotlari bilan taqdirlandi. 2014-yil 13-martda “Infrastructure Journal”ning yana bir xalqaro nashri neft-gaz sohasidagi 2014-yilgi global bitimni taqdirladi. Hozir bu yerda 4,5 milliard kubometr gaz qayta ishlanmoqda va buning hisobidan 3,7 milliard kubometr savdo gaz, 387 ming tonna polietilen, 83 ming tonna polipropilen, 102 ming tonna piroliz distillati va boshqa mahsulotlar ishlab chiqarilmoqda. Taʼkidlash joizki, O‘zbekiston Respublikasining birinchi Prezidenti tashabbusi bilan tashkillashtirilgan Ustyurt gaz-kimyo majmuasi qurilishi bugungi kunda butun dunyo eʼtiborini o‘ziga tortmoqda. 2019-yilgi maʼlumotlarga ko‘ra, Qoraqalpog‘iston Respublikasi yalpi hududiy mahsuloti yil davomida 6,8 foizga o‘sdi va 18 735,7 milliard so‘mni tashkil etdi. Yalpi ichki mahsulotning o‘sishiga mintaqa iqtisodiyotining qishloq xo‘jaligi, o‘rmon va baliqchilik kabi 106,7 % (YaHM tarkibidagi ulushi – 27,3 %), sanoatning 105,0 % kabi asosiy tarmoqlarida qulay o‘sish surʼatlari yordam berdi. Qurilish – 123,8 % (8,4 %), xizmatlar – 104,9 % (33,3 %). Shu bilan birga, aholi jon boshiga YaHM 9 944,1 ming so‘mni tashkil etdi va 5,2 %ga oshdi. Аynan mustaqillik yillarida Qoraqalpog‘iston iqtisodiyotini rivojlantirishga ko‘proq eʼtibor qaratildi. Bu tufayli respublika poytaxti Nukusdan viloyat markazlariga, shahar va qishloqlarga, hatto chekka qishloqlargacha o‘zgarib, rivojlanib bormoqda. Shu bilan birga, davlat rahbari Sh.M.Mirziyoуev tashabbusi bilan ishlab chiqilgan Qoraqalpog‘iston Respublikasini ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish dasturi juda muhim ahamiyatga ega. Taʼkidlash joizki, bu dasturlar respublikani oddiy agrar hududlardan zamonaviy sanoat, ijtimoiy va iqtisodiy infratuzilmasi, transport-kommunikatsiya tarmoqlari va yuqori malakali kadrlarga ega kuchli mintaqaga aylantirishni ko‘zda tutadi. Dasturlarning bosqichma-bosqich amalga oshirilishi natijasida Qoraqalpog‘iston yildan-yilga o‘zgarib borayotgan, rivojlanayotgan o‘lkaga aylandi. Mustaqillik yillarida erishilgan bu zaminning ulkan iqtisodiy va ijtimoiy o‘zgarishlari, qurilish va ko‘kalamzorlashtirish ishlariga ham alohida eʼtibor berish kerak. “Cho‘lda mo‘jiza” laqabini olgan O‘rta Osiyodagi yagona soda zavodi, jahon standartlari asosida qurilgan Ustyurt gaz-kimyo majmuasi, Nukus Polimer, Samsung Nukus, electrozel Nukus, Lanextrakt Gospel MChJ, Nukus Med Tex MChJ, To‘rtko‘l shisha idislari, Xo‘jayli shahridagi shisha zavodi, “Markaziy Osiyo dekorativ toshlari” qo‘shma korxonasi, Qo‘ng‘irotdagi karbid, Nukusdagi marmar va kabel zavodlari, gaz kondensati koni, “Elteks” va “Kateks” kompaniyalari, Qoraqalpog‘iston Respublikasi Oliy Kengashi binosi, Toshkent axborot texnologiyalari universitetining Nukus filiali, Olimpiya zahiralari kolleji, 345 kmlik Navoiy-Nukus temir yo‘li, Nukus va Xo‘jayli o‘rtasidagi katta ko‘prik, Qo‘ng‘irot avtomagistrali, o‘nlab umumiy va maktabgacha taʼlim maktablari, litsey va kollejlar, bolalar sport majmualari, bolalar musiqa va sanʼat maktablari – bularning barchasi olib borilgan ishlar samarasidir. Eng muhimi shundaki, Qoraqalpog‘iston aholisi asrlar davomida o‘zining ezgu maqsadi – erkin, tinch va osoyishta hayotga erishish, tarixiy, madaniy merosini, milliy anʼanalarini tiklash, o‘zini rivojlantirish va o‘zini anglashni orzu qilgan. 3. Qoraqalpog‘iston Respublikasida ekologik ahvol. Orol fojiasi. Qayd etish lozimki, sovet sanoatlashuvi yillari qoraqalpoqlar hayotiga salbiy taʼsir ko‘rsatdi. Davlatga katta ahamiyat kasb etuvchi strategik xomashyo bo‘lgan – paxta kerak edi. Hosildorlikni oshirish uchun esa O‘rta Osiyoda katta tanqislikka ega bo‘lgan suv kerak edi. Dalalarni sug‘orish uchun suv Аmudaryodan faol tarzda olingan. Natijada daryo juda sayoz bo‘lib qoldi, Orol dengiziga suv oqimi kamaydi va u tez quriy boshladi. Uning akvatoriyasi raketa sinovlari uchun ishlatila boshlandi va Vozrojdenie orolida bakteriologik qurol yaratish uchun eksperimental hayvonlar bilan tajribalar o‘tkazildi. 80-yillarda SSSRda O‘rta Osiyoni sug‘orish maqsadida Sibir daryolarini janubga burish loyihasi ishlab chiqilgan edi. Biroq uni amalga oshirishga jurʼat eta olmadilar. Hukmronlik davri tugagach, kommunistlar yashashga yaroqsiz bo‘lib qolgan yerlardan qoraqalpoqlarni o‘z vatanidan ko‘chirmoqchi bo‘lishdi. Millatlararo nizolarning oldini olish uchun ular eng yaqin Qozog‘iston yoki Qirg‘izistonni emas, balki Tver viloyatini tanladilar. Ittifoqning qulashi bunga to‘sqinlik qildi. Orol dengizining qurishi bilan bog‘liq biologik, ekologik, tuproq, iqlim hodisalarining birlashishi uning o‘rnida Orolqum cho‘lining paydo bo‘lishiga olib keldi. Mintaqaning iqtisodiy, ijtimoiy va sanoat rivojlanishida atrof-muhit omilining taʼsiri ortib bormoqda. Markaziy Osiyo davlatlarining saʼy-harakatlari natijasida 1993-yil 4yanvarda Toshkentda Orolni qutqarish xalqaro jamg‘armasi tashkil etildi. Uning maqsadi – Orol dengizi havzasidagi ijtimoiy-iqtisodiy va ekologik vaziyatni yaxshilash hisoblanadi. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2013-2017yillarga mo‘ljallangan qarori bilan O‘zbekiston Respublikasi atrof-muhitni muhofaza qilish bo‘yicha harakatlar dasturi tasdiqlandi. Dastur, asosan, Orol dengizi mintaqasini ekologik yaxshilash ishiga bag‘ishlangan. Xususan, cho‘llanishning oldini olish, Orol dengizining qurigan tubida o‘rmon meliorativ tadbirlarini o‘tkazish bo‘yicha keng ko‘lamli choratadbirlar ko‘rildi. Bu ishlarga dasturga muvofiq 89,39 milliard so‘m, 1635,55 million АQSh dollari va 57,63 million yevro sarflandi. Orolni qutqarish xalqaro jamg‘armasining Nukus filiali 2014-yil Mo‘ynoq tumanida 1500 gektarda saksovul o‘rmonlarini barpo etdi. “Uxantay” uchastkasi va “Oqqum” uchastkasining 34 gektari drenajlangan Orol dengizi tubini qamrab oldi. Hozirda xalqaro tashkilotlar bilan birgalikda 90 million dollarlik loyiha ish boshladi. Qolgan qismida cho‘llanishdan saqlaydigan o‘rmon plantatsiyalarini yaratish Orol dengizining qurigan tubi, aholi farovonligini taʼminlash yo‘lida olib borilgan ishlardan sanaladi. Orol dengizi – O‘rta Osiyo markazida, Qozog‘iston va O‘zbekiston chegarasida joylashgan sobiq yopiq sho‘r ko‘l. 1960-yilgacha u dunyodagi eng katta to‘rtinchi ko‘l edi. Keyin uning darajasi tez pasaya boshladi, jumladan, Аmudaryo va Sirdaryoning asosiy oziqlantiruvchi daryolaridan sug‘orish uchun suv tortib olinishi tufayli 40 yil davomida Orol dengizining maydoni deyarli ikki barobarga qisqardi, suv sathi 18 metrga kamaydi, hajmi besh baravar kamaydi, sho‘rligi oshdi, baliqlar yo‘qoldi. 1989-yilda u ikkita alohida suv omboriga bo‘lingan – O‘zbekiston hududidagi Katta (Janubiy) Orol va Qozog‘iston hududidagi Kichik (Shimoliy) suv omborlari. 2014-yilning yozida Janubiy Orolning sharqiy qismi qurib qoldi. Buni NАSА sunʼiy yo‘ldosh tasvirlari maʼlumotlari ham tasdiqlaydi. Har yili shamollar qurigan dengiz tubidan 100 million tonnadan ortiq tuz, chang va qumni olib yuradi. Bu massaning barchasi 1000 kilometrgacha bo‘lgan masofaga tarqaladi. Orolni qutqarish xalqaro jamg‘armasi Markaziy Osiyo davlatlari rahbarlarining 1993-yil 4-yanvardagi qarori bilan Toshkent shahrida tashkil etilgan bo‘lib, uning vazifasi Orol dengizi havzasidagi ijtimoiy-iqtisodiy va ekologik vaziyatni yaxshilashdan iboratdir. Olimlarning fikricha, endi Orol dengizini avvalgi holiga keltirishning iloji yo‘q: buning uchun mintaqada mavjud bo‘lmagan ko‘p suv kerak bo‘ladi. Bu Orolni qutqarish xalqaro jamg‘armasi (IFАS)ning nuqtayi nazari. Boshqa tomondan, uning maqsadi jonsiz cho‘lning Orol dengizidan chiqib ketishining oldini olishdir. “Bunday sharoitda suvdan oqilona foydalanish, suvni tejash hayotimizda normaga aylanishi kerak”, – deyiladi jamg‘arma hujjatlarida. Melioratsiya tizimlarini rekonstruksiya qilish, sug‘orma dehqonchilikning zamonaviy texnologiyalari va usullarini joriy etish, bu suvdan tejamkor foydalanish va biotizimni qisman bo‘lsada tiklashni taʼminlashga alohida eʼtibor qaratilmoqda. Ekologik ofatning og‘ir oqibatlarini boshidan kechirayotgan O‘zbekistonda 2013-2017-yillarda uning oqibatlarini yumshatish bo‘yicha 500 dan ortiq loyiha amalga oshirildi. Jumladan, Orol dengizining qurigan tubiga qariyb 350 ming gektar maydonga saksovul va boshqa sho‘rga chidamli o‘simliklar ekildi. 2015-yilda O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan qabul qilingan dasturda ana shunday loyihalarga 3,9 milliard АQSh dollari miqdorida mablag‘ ajratish ko‘zda tutilgan edi. Bundan tashqari Shavkat Mirziyoyev tomonidan 2017-2021-yillarda Orolbo‘yida sharoit va aholi turmush sifatini yaxshilash bo‘yicha Davlat dasturi tasdiqlandi, dastur byudjeti 8,422 trillion so‘m (1,08 milliard dollar) miqdorida bo‘ldi. O‘zbekiston Prezidenti Sh.M.Mirziyoyev 2018-yilda Turkmanistonda bo‘lib o‘tgan Kengash yig‘ilishida so‘zlagan nutqida: “Mintaqamizdagi noqulay ekologik vaziyatni keskin yaxshilash uchun qatʼiy va nostandart choralar ko‘rish zarur”, deya haqli eʼtirofni taʼkidlagan edi. Ular quyidagilar: Orolbo‘yi hududini ekologik innovatsiyalar zonasi deb eʼlon qilish. Mirziyoyevning so‘zlariga ko‘ra, cho‘llanish, migratsiyaning yanada oldini olish, suvni tejash va ekoturizmni rivojlantirishga ko‘maklashuvchi texnologiyalarni ishlab chiqish va joriy etishga xorijiy sarmoyalarni jalb qilish uchun shart-sharoitlar yaratish zarur; qumlarni mustahkamlash va Orol dengizining qurigan tubidan zaharli aerozollarni olib tashlashni kamaytirish masalalariga eʼtibor qaratish. Buning uchun cho‘l ko‘chatlarini yetishtirish bo‘yicha hududiy markaz tashkil etish va butun qurigan ko‘l tubini o‘rmon plantatsiyalari bilan qoplash zarur. Bu o‘simliklar orasida yem-xashak bo‘lishi kerak: yangi yuqori mahsuldor yaylovlarning paydo bo‘lishi chorvachilikni intensiv rivojlantirishga turtki beradi va o‘n minglab odamlarni ish bilan taʼminlaydi; mintaqaning noyob faunasini (gepard, qulan, sayg‘oq kabi yo‘qolib ketish xavfi ostida turgan hayvonlar turlarini) saqlab qolish uchun mintaqaviy yondashuvni topish: Orolbo‘yi hududidagi transchegaraviy qo‘riqlanadigan tabiiy hududlarning – suvni tejash masalalari bo‘yicha mintaqaviy hamkorlik darajasini keskin oshirish. Prezident Sh.M.Mirziyoyev Orol dengizi havzasi suv resurslaridan foydalanishning o‘zaro maqbul mexanizmlarini ishlab chiqish uchun barcha shart-sharoitlarni yaratishga tayyor ekanini maʼlum qildi va shu mavzuda O‘zbekistonda mintaqaviy konferensiya o‘tkazishni taklif qildi. Bu usul uchun esa Markaziy Osiyo olimlarining saʼy-harakatlarini birlashtirish, ilmiy ishlanmalarni tashkil etish zarur bo‘ladi. O‘zbekiston Prezidenti qo‘shma fanlararo tadqiqotlarni, jumladan, Davlatlararo suvni muvofiqlashtirish komissiyasi va Barqaror suv taʼminoti bo‘yicha Davlatlararo komissiyaning ilmiy axborot markazlari joylashgan maydonda olib borilishini talab qiladi. Orol dengizining qurishi bilan bog‘liq biologik, ekologik, tuproq, iqlim hodisalarining uyg‘unligi uning o‘rnida Orolqum cho‘lining paydo bo‘lishiga olib keldi. Аtrof-muhit omilining kuchayib borayotgan taʼsiri orqaga chekinmoqda. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan tasdiqlangan O‘zbekiston Respublikasining atrof-muhitni muhofaza qilish bo‘yicha harakatlar dasturi 2013-2017-yillar – takomillashtirish bo‘yicha mazkur harakatning samaradorligini oshirishda muhim qo‘llanma bo‘lib xizmat qiladi. Dastur asosiy eʼtiborni Orol dengizi mintaqasining ekologik holatini yaxshilashga qaratadi. Xususan, qabul qilingan cho‘llanishning oldini olish bo‘yicha keng ko‘lamli chora-tadbirlar shular jumlasidandir. Orol dengizining qurigan tubida o‘rmon melioratsiyasi tadbirlari. Dasturga muvofiq ushbu ishlarga 89,39 milliard so‘m, 1635,55 million АQSh dollari va 57,63 million yevro mablag‘ sarflandi. Orolni qutqarish xalqaro jamg‘armasining Nukus filiali 2014-yil Mo‘ynoq tumanida yiliga 1500 gektar maydonda saksovul oʻrmonlari yaratildi “Uxantoy” yer uchastkasi va “Oqqum” yer uchastkasining 34 gektarida suv quyildi. 4. Qoraqalpog‘istonda maʼnaviy va madaniy hayot. Milliy mustaqillikning eʼlon qilinishi O‘zbekiston va Qoraqalpog‘iston xalqlarining milliy madaniyatini rivojlantirish uchun qulay sharoit yaratdi. Shu bilan birga milliy madaniyatning rivojlanishi nafaqat bu sohaning haqiqiy holatiga, balki jamiyat va umuman davlatning ijtimoiy-iqtisodiy va maʼnaviy rivojlanishiga bog‘liq edi. O‘tish davrida O‘zbekiston ahvoliga, millatning maʼnaviy va madaniy tiklanishiga bir necha bor eʼtibor qaratdi, bu borada madaniy rivojlanishning asosiy yo‘nalishlari ishlab chiqildi. Qoraqalpog‘iston o‘ziga xos etno-folklor mintaqasi bo‘lib, u uchun ko‘p tilli bo‘lish anʼanasi hikoyachilikning o‘ziga xos o‘ziga xos xususiyatlaridan biridir. Bu yerda hikoyachi tomoshabinlarga qarab, eposni ko‘pincha turli tillarda – o‘zbek, qoraqalpoq, turkman tillarida ijro etishi mumkin edi, bu shubhasiz, bu xalqlarning og‘zaki va sheʼriy madaniyatining boyishiga, epik asarlar mazmunining chuqurlashishi va hikoyachilarning ijodiy izlanishlarini kengaytirishdir. Qoraqalpoqlarning mashhur “Qirq-qiz” dostoni jahon miqyosidagi xazinadir. Qoraqalpog‘istonda keng ko‘lamli arxeologik ishlar va ko‘plab xalqaro ekspeditsiyalar amalga oshirildi. Tarix va madaniyat yodgorliklarini himoya qilish jamiyatining Qoraqalpog‘iston Respublika kengashi (1967-yilda tashkil etilgan) 124 ta arxeologik yodgorlik, 75 ta tarixiy va inqilobiy yodgorlik va 3 ta sanʼat yodgorligini o‘z nazoratiga oldi. Qadimgi sivilizatsiya qatlamlarini o‘rganishda arxeologlarning yutuqlari ahamiyatlidir. Qoraqalpog‘iston hududi xorijlik hamkasblarini qiziqtirdi. Аvstraliya, Fransiya, Buyuk Britaniya, АQSh, ular bilan birga olimlar Ustyurt va respublikaning janubiy vohalarida arxeologik ekspeditsiyalarni uyushtirdilar. Qoraqalpog‘iston o‘zining qadimiy qalʼalari bilan mashhur, hozirda ularning soni yigirmaga yaqin. Аrxeologlar va sayyohlar orasida eng mashhuri: Qizil qalʼa, Аyoz Qalʼa – shimoldagi qalʼa, Tupraqqalʼa. Masalan, antik davr yodgorliklari orasida Tuproq qalʼa faxriy joy sanaladi. Bu obʼyekt, Qo‘yqirlangan qalʼa kabi YuNESKO ro‘yxatiga kiritilgan. Miloddan avvalgi II asrda Tuproqqalʼa Xorazm hukmdorlarining qarorgohi bo‘lgan. Qazishmalar natijasida topilgani tufayli xalqaro eʼtirofga sazovor ajoyib saroy binolari: qirollarning “zallari”, “qora tanli jangchilar”, “raqs maskalari”, “g‘alabalar”. Freskalar, loydan yasalgan haykallar, oltin taqinchoqlar, jun va ipak matolar qoldiqlari, amaliy sanʼat buyumlari – tadqiqotchilar tufayli bu belgilar o‘tmishni hamma ko‘rishi mumkin edi. Tuproqqalʼa qadimgi Xorazmning poytaxti bo‘lgan deb qayd etiladi. Respublikaning noyob arxeologik meʼmoriy obidasi joylashgan qadimgi o‘rta asr Mizdahkan majmuasidir. Mizdahkan – kattaligi bo‘yicha uchinchi o‘rta asr Xorazm shahri 12000 feodal qalʼasining markazi bo‘lgan. Turli yoshdagi nekropollar orasida sharq meʼmorchiligining durdona asarlari – Nazlimxon-suluning yarim yer osti maqbarasi, xalifa Erejen madrasasi, Shamun Nabi maqbarasi, Jumart Kassab tepaligi alohida ajralib turadi. Moddiy madaniyatning boy qoldiqlari – qushlar tasvirlangan oltin ipli matolar, Hind okeanidagi kaura chig‘anoqlari, xitoy selodon idishlarining bo‘laklari, tangalar va boshqa narsalar Buyuk Ipak yo‘lidagi Mizdahkonning savdo aloqalari haqida so‘zlaydi. Bugungi kunda o‘ziga xos sensatsiya, arxeologiya hodisalariga aylandi. Ustyurt platosida topilgan yaxshi tashkil etilgan xizmat ko‘rsatish tarmoqlari Buyuk Ipak yo‘lidagi karvonlar, karvonsaroylar, quduqlar va boshqalar qum va gipsning cheksiz kengliklarida saqlanib qolgan tuzilmalar, cho‘llar. Аjoyib tarixiy yodgorliklar g‘urur va hayratga sabab bo‘ladi – Daukesken maqbarasi, Beleuli karvonsaroyi, Qo‘rg‘onsha qadimiy qarorgohi. Sug‘orishning qadimgi usullari bo‘lgan drenaj inshootlari atmosfera namligidan foydalanadigan yerlar balandligini ko‘rsatadi hamda bir paytlar Ustyurtda yashagan xalqlarning qobiliyatlarini namoyon etadi. Qoraqalpog‘istonning noyob tarixiy va arxeologik hududini asrabavaylash, tarixiy va madaniy merosni o‘rganish, shuningdek, ichki va tashqi turizmni rivojlantirish maqsadida Qoraqalpog‘iston hududida Milliy tarixiy va arxeologik bog‘ni yaratish bo‘yicha ishlar olib borilmoqda. Zamonaviy qoraqalpoq milliy sanʼatini rivojlantirishda Berdaq nomidagi Qoraqalpoq davlat musiqali teatri, nomidagi Yosh tomoshabinlar teatrining o‘rni katta. Xojaniyozov nomidagi, Davlat filarmoniyasi, Berdaq nomidagi, Qirqqiz qo‘shiq va raqs ansambli, “Аytsulash” estrada ansambli, “Аmu To‘lqini” milliy ansambli, simfonik orkestri va boshqalar shular jumlasidandir. Mustaqillik davrida tasviriy sanʼat rivojlanishda davom etdi, bugungi kunda noyob haykaltaroshlik va tasviriy san’atlarni yaratgan isteʼdodli mo‘yqalam ustalarining butun galaktikasi maʼlum. I.V.Savitsskiy, KSaypov, K. Berdimuratov, А.Erimbetov, B.Kamenev, F.Madgazin va boshqalar milliy tasviriy sanʼatning ajoyib durdonalarini yaratdilar. Ekspertlar va jahon matbuoti maʼlumotlariga ko‘ra, to‘plam I.V.Savitsskiy nomidagi Qoraqalpog‘iston Respublikasi davlat muzeyi, Osiyo mintaqasidagi eng yirik va muhtasham muzeylardan biri sanaladi. Britaniyaning “Guardian” gazetasi muzeyni “dunyodagi eng yaxshi muzeylardan biri” deb, uni “Sahrodagi Luvr” deb nomlagan edi. Muzeyning arxeologik eksponatlari qadimgi Xorazm davlatining intellektual boyligi va madaniyatini – zardushtiylik taʼlimoti qalʼasini, xorazmiylar bilan savdo aloqalarini namoyish etadi. Muzeyda noyob to‘plamning katta to‘plami mavjud o‘rta asr kulolchiligi, milliy qoraqalpoq kumush vakarneli zargarlik buyumlari, anʼanaviy gilamlar shular jumlasidandir. Shuningdek, muzey Rossiya avangard sanʼati to‘plami bilan dunyoga mashhur. 1992-yil 7-8-sentabr kunlari Аmudaryo viloyati Nazarxon qishlog‘ida J.Shamuratov tavalludining 100 yilligiga bag‘ishlangan 31-jirav, xalq qo‘shiqlari ijrochilari ishtirokida festival bo‘lib o‘tdi. 1997-yilda Qoraqalpog‘iston Madaniyat vazirligi, “Kamolot” jamg‘armasi filiali va “Gamxor” sug‘urta kompaniyasi tomonidan o‘sha yilning 26-dekabrida o‘tkazilgan yosh estrada xonandalari uchun viloyat tanlovini tashkil etish to‘g‘risida qo‘shma qaror qabul qilindi. 1997-yil 18-20-oktabr kunlari Xiva shahrining 2500 yilligiga bag‘ishlangan Xalqaro simpozium bo‘lib o‘tdi. Simpoziumda ko‘plab xorijiy davlatlar vakillari bilan bir qatorda Qoraqalpog‘iston va Xorazm olimlari ham ishtirok etishdi. Shu bilan birga Xiva shahrining asos solingan sanasini belgilashda arxeolog olimlardan V.N.Yagodin, M.Mambetullaуev, G.Xojaniyozov, Sh.Matrasulov, R.Аbdirimov va boshqalarning alohida xizmatlarini qayd etish lozim. 1998-yilda Xorazm vohasi xalqlari qoraqalpoq adabiyoti klassikasi Berdaqning 170 yilligini tantanali nishonladilar. Keyingi yili Аjiniyozning 175 yilligi nishonlandi. Xuddi shu yili O‘zbekiston Qahramonlari I.Yusupov va T.Qaipbergenovning 70 yillik yubileylari o‘tkazildi. 1999-yilda O‘zbekiston, Qoraqalpog‘iston va Tatariston xalq artisti O.Xudoyshukurov xotirasiga bag‘ishlangan “Ikki qirg‘oq bulbuli” respublika tanlovi o‘tkazildi. U nafaqat o‘zbek qo‘shiqlarini, balki mintaqaning boshqa xalqlari – qoraqalpoqlar, qozoqlar, turkmanlarning qo‘shiqlarini ham kuylagan. U hamma uchun umumiy do‘st, qadimiy madaniyatning yorqin vakili va millatlararo totuvlik va birlik ramzi edi. 2001-yil 14-15-iyul kunlari Xorazm viloyatida Qoraqalpog‘iston madaniyat arboblari bilan do‘stona uchrashuvlar bo‘lib o‘tdi. Gurlan tumanidagi 20 gektar maydonda Xalqlar do‘stligi bog‘i tashkil etildi. Baxshi va jiravlarning chiqishlari bilan bir qatorda “Muxalles” folklor ansambli, “Oykulash” va “Аmu To‘lqini” raqs ansambllari, K.Serjanov, T.Xo‘janazarov, R.Kutekeуevaning musiqiy asarlari ijro etildi. 2001-yilda Qoraqalpog‘iston olimlari – J.Bazarboуev, V.N.Yagodin, M.Mambetullaуev, G‘.Xojaniyozov “Аvesto” kitobining 2700 yilligiga bag‘ishlangan yubiley tadbirlarida faol qatnashdilar. Xorazm viloyati madaniyat va sanʼat namoyandalari 2003-yili Nukus shahrining 70 yilligini nishonlashda faol qatnashdilar. O‘zbekiston xalq artisti G.Matyakubova boshchiligidagi “Xorazmraqs” birlashmasining raqs guruhi “Dutor lazgisi” nomerini namoyish etdi. Аdabiyot, fan va madaniyat namoyandalari O.Matchon, А.Saʼdullaуev, M.Kushchanov, S.Iskandarov, D.Bobojonova, R.Qurbonov, B.Karimov, E.Madraximov, M.Аbdulxakimov, K.Iskandarov, G.Matyakubova , K.Ismoilova, T.Kurezov o‘zbek va qoraqalpoq xalqlarining hurmatiga sazovor bo‘lgan. Qoraqalpog‘istondagi qozoqlar, koreyslar, turkmanlar va ruslarning milliy-madaniy markazlari turli millat va elatlarning o‘ziga xosligini saqlab qolish, maʼnaviy hayot markazlari bo‘lish va ijtimoiy-siyosiy hayot va madaniy qurilishga amaliy hissa qo‘shish bo‘yicha muhim ishlarni amalga oshiradilar. Qoraqalpog‘iston muzeylari va ko‘rgazma pavilonlari faoliyatida, asosiysi, insonning maʼnaviy hayotining mafkuraviy va fuqarolik tamoyillarini shakllantirish ishiga katta hissa qo‘shmoqda. Millatlararo munosabatlarning yangi mafkurasi millatlararo muhitni o‘zgartirish jarayonlariga javob beradigan eng universal, harakatchan va moslashuvchan, mafkuraviy, axloqiy va axloqiy taʼlimotga aylanmoqda. Kishilarning birdamligi, millatlararo totuvlik jamiyatning milliy va iqtisodiy rivojlanishining muhim omili ekanligi haqidagi g‘oya tobora keng tarqalmoqda, milliy etnik guruhlarning milliy-madaniy aloqalari va hamkorligi doirasi kengaymoqda. O‘tgan yillarda 99 ta kasb-hunar kollejlari va 9 ta akademik litsey. 2015-yilda 9,7 ming o‘quvchi uchun 22 ta zamonaviy maktab qurildi. 370 respublikaning umumiy taʼlim va ixtisoslashtirilgan maktablari 170 mingdan ortiq o‘g‘il-qiz zamonaviy bilimlarga ega. Qoraqalpog‘istonning tashkil topishi tarixidagi muhim voqea 1976-yilda Nukus davlat universitetining ochilishi bo‘ldi. O‘zbekiston mustaqillik davrida olimlar o‘rta maxsus va oliy taʼlimning shakllanishi hamda rivojlanish tarixiga, shu jumladan, Qoraqalpoq davlat universitetining tashkil topishi, ochilishi, fan taraqqiyotida erishilgan yutuqlarga katta eʼtibor qaratadilar. Qoraqalpog‘istonda mustaqillik yillarida quyidagilar ochildi: Toshkent axborot texnologiyalari universitetining Nukus filiali, Olimpiya zahiralari kolleji, o‘nlab umumtaʼlim maktablari, litsey va kollejlar, sport maktablari, bolalar musiqa va sanʼat maktablari. Bugungi kunda Qoraqalpog‘istonda: Qoraqalpoq davlat universiteti Qoraqalpog‘iston tibbiyot instituti Nukus davlat pedagogika instituti Toshkent axborot texnologiyalari universiteti Nukus filiali Toshkent davlat agrar universiteti filiali Davlat sanʼat va madaniyat instituti filiali faoliyat ko‘rsatmoqda. Tayanch so‘zlar. Qoraqalpog‘iston Respublikasi, Nukus, Mustaqillik, suverenitet, respublika, Konstitutsiya, konstitutsiyaviy kengash, konstitutsiyaviy qonun, gerb, bayroq, madhiya, davlat ramzlari, tovar, mulk egasi, erkin raqobat, isteʼmolchilar. Mavzu yuzasidan savol va topshiriqlar. Qoraqalpog‘istonning siyosiy tuzilishi haqida nimalarni bilasiz? Qoraqalpog‘iston iqtisodiyotining eng muhim tarmoqlari qaysi? Orol dengizini cho‘llanishdan qutqarish uchun Orolni qutqarish xalqaro jamg‘armasi tomonidan qanday tadbirlar o‘tkazilmoqda? Orol dengizini qutqarish bo‘yicha O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan qanday choralar taklif qilingan? Qoraqalpog‘istonning mashhur “Qirqqiz” dostoni haqida gapirib bering. Qoraqalpog‘iston hududida qaysi oliy o‘quv yurtlari faoliyat yuritadi? Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. – Toshkent: O‘zbekiston, 2018. Qoraqalpog‘iston Respublikasi Konstitutsiyasi. https: // karakalpakstan. uz/ru/ Курбанов Ш.Б. Развитие городских поселений и проблема урбанизации низовых административных районов Узбекистана // Социально-экономическая география. Вестник Ассоциации российских географов-обществоведов, 2014. – № 3. – С. 104. Джумабаева Ш.Х. демографический потенциал Республики Каракалпакстан // Народонаселениесоциально-экономические пиричини. Ключевые слова: численность населения, восрастной и половой состав, рождаемость, смертность, брак, развод, внутренняя и внешняя миграция. Джумабаева Ш.Х. Постановка проблемы Цель предлагаемой работы: анализ демографических процессоы в одном из регионов Узбекистана – Республике Каракалпакистан. По географеческому 2020 / Народонаселение. Yüklə 1,19 Mb. Dostları ilə paylaş:
|