Ta'limda raqamli texnologiyalarni tadbiq etishning zamonaviy tendensiyalari va rivojlanish omillari www.pedagoglar.uz 20-to’plam iyul 2023 266 Ko‘rsatilgan belgilar asosida matnni mazmunan tugal va o‘quvchida xabar
qilinayotgan axborotga ma’lum munosabat uyg‘otish bilan xarakterlanadigan yozma
shakldagi axborot sifatida ta’riflash mumkin. Bizningcha, “matn” tushunchasining
g‘oyaviy-nazariy talqini yetarlicha yoritilmagan. Ayni o‘rinda L.Losevaning matnni
ifodalovchi belgilar borasidagi fikrini quyidagilar bilan to‘ldirish mumkin:
1) axborotning yozma shaklda ifodalanishi;
2) mazmun jihatidan o‘ziga xos tugallikka egalik;
3) o‘quvchida voqelikka nisbatan muayyan munosabat uyg‘otish imkoniyatining
mavjudligi;
4) kompozitsiya, syujet, tarkibiy tuzilmaga, shuningdek, tarkibiy elementlar
o‘rtasidagi o‘zaro aloqadorlik va bog‘liqlikka egalik;
5) muayyan sohaga taalluqli bo‘lishi;
6) aniq mavzu bo‘yicha axborot berishi;
7) o‘ziga xos bayon uslubiga egalik;
8) aniq subyektga yo‘naltirilganligi (masalan, o‘quvchi, o‘qituvchi uchun
mo‘ljallanganligi);
9) aniq maqsad uchun xizmat qilishi[5].
Matnni sintaktik jihatdan mazmuniga ko‘ra va leksik-grammatik vositalar
yordamida o‘zaro bog‘langan gaplar yig‘indisi tarzida tushunish ham xato sanalmaydi.
“Matn deganda murakkab sintaktik butunlik va erkin gaplardan iborat butunlikni
tushunish kerak. Matnning sintaktik tahlili gaplar o‘rtasidagi aloqalarni o‘rganish, matnni
gapdan kattaroq sintaktik birliklarga, murakkab sintaktik butunlikka parchalashni o‘z
ichiga oladi” [5].
1.
Nutq jarayonida gaplar guruhlanadi, mavzu jihatdan, qurilishi va ohangiga ko‘ra
birlashadi va alohida sintaktik birlik – murakkab sintaktik butunlik hosil qiladi. Biroq,
matndagi barcha gaplar ham murakkab sintaktik butunlikka kirmaydi, ayrimlari uning
tarkibiy qismi bo‘lmaydi. Shu o‘rinda ta’kidlab o‘tish kerakki, mazkur tadqiqot ishida
matn mohiyatini ilmiy-amaliy jihatdan o‘rganish emas, balki, matn ustida ishlash orqali
