Таълими методикаси book · December 022 citations reads 2,437 author
Geografiya ta’limi jarayonida o‘quvchilar dunyoqarashini shakllantirish
Yüklə 56 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
4.3. Geografiya ta’limi jarayonida o‘quvchilar dunyoqarashini shakllantirish usullari Ilmiy texnika taraqqiyotining rivojlanishi tabiat bilan jamiyat o‘rtasidagi murakkab aloqadorlik kelgusida geografiya ta’limi sohasida yangi g‘oyalarni yuzaga keltirishi mumkin. Shuning uchun o‘tilayotgan har bir dars o‘quvchilar dunyoqarashini shakllantirishda cheksiz imkoniyatlarga ega ekanligini barcha geografiya o‘qituvchilari his eta olishlari zarur. Yetakchi tushunchalar . Geografik dunyoqarash, geografik qobiq, obyektning mavjudlik shakli, obyekt va makon, obyekt va vaqt, dialektika qonunlari, predmetlararo aloqalar, TTK komponentlari, inson va tabiat, tabiat va jamiyat munosabatlari, geotizim, o‘quvchi dunyoqarashi, falsafiy g‘oya, ekologik g‘oya. O‘quvchilarda ilmiy dunyoqarash g‘oyalarini shakllantirish. Geografiya kursida dunyoqarashni shakllantirishni uchta guruhga birlashtirish mumkin. Tabiatdagi hodisalarni dialektik asosda tushunib, bularga va xo‘jalikka nisbatan, g‘oyalarni yuzaga keltirish, tabiat va undagi komponentlarni o‘zaro bog‘liqligi, o‘zaro ta’siri hamda ularni har doim rivojlanishi, vaqt o‘tishi bilan o‘zgarishi, tabiatining moddiyligi, qonuniyatlarning obyektivligi, xo‘jalikni tashkil etgan barcha elementlarni o‘zaro mustahkam bog‘liqligi. Xo‘jalikni tashkil etayotgan borliqning tarixiy xarakterda ekanligidan. Ijtimoiy-iqtisodiy geografiya kursining markazida iqtisodiy-siyosiy g‘oyalarning mavjudligi. Buning tarkibiga jamiyatning belgilovchi asosiy dunyoqarash g‘oyalari kiradi. Rivojlanayotgan mamlakatlarning xo‘jaligini ilgarigi mustamlaka sharoiti oqibatida hozirda rivojlangan mamlakatlar darajasiga yetib olish uchun vaqt 110 kerakligi. Bu yerda mazkur tizimga, uning xo‘jaligiga ham taqqoslash, albatta, muhim. Bu yerda tabiiy geografiya kursida o‘z aksini topgan tashqi muhit bilan o‘zaro bog‘liq bo‘lgan antropogen taassurotlarning mohiyati haqidagi g‘oyalarni aytish maqsadga muvofiq bo‘ladi. Ijtimoiy-iqtisodiy geografiya kursida uni maqsad va vazifalarini tushuntirishda o‘quvchilarda konkret g‘oyalarni yuzaga keltirish: tabiiy muhit, albatta, zarur, chunki u xo‘jalikni rivojlantirish, xo‘jalikni joylashtirishda hal qiluvchi sharoit bo‘lib belgilanadi. Maktab tabiiy geografiya kurslari yer yuzasi tabiati, uning xilma-xil bo‘lish sabablari, tabiiy muhit va resurslarining inson xo‘jalik faoliyatidagi masalalarini ochib berishda katta rol o‘ynaydi. Maktab tabiiy geografiyasi kurslarida, o‘qituvchi tomonidan o‘quvchilarga (tabiiy hududiy kompleks THK)ni ilmiy asoslab berish vazifasi yuklatilgan. Shu tufayli tabiiy geografiyaning yetakchi tushunchalarini geografik qobiq, tabiiy kompleks, tabiiy boyliklar, tabiiy muhit, inson va tabiatning bir-biriga ta’siri kabilar tashkil qiladi. O‘quvchilarda ana shu tushunchalarga nisbatan to‘g‘ri ilmiy dunyoqarashni shakllantirish tabiiy geografiya darslarida alohida o‘rin egallashi kerak. Ayniqsa, geografik qobiq va uning qismlari, insonning xo‘jalik faoliyati bilan tabiat o‘rtasidagi aloqadorlik aniq dalil va misollar yordamida ochib berilishi zarur. Turli hududlar misolida aholining tabiatga ta’siri muayyan tarzda bir-biridan farq qilishini o‘quvchilar puxta egallashlari lozim. O‘quv materiallining mazmuni o‘quvchilarda dunyoqarash shakllantira oladigan darajada bo‘lishi kerak. Tabiiy geografik obyekt va hodisalarning maktab sharoitida o‘rganish bir-biriga bog‘liq bo‘lgan 3 yo‘nalishda olib borilishi maqsadga muvofiq: 1. Geografik qobiq va uning qismlarining mavjudligi. 2. Obyektning mavjudlik shakli va makonda joylashishi. 3. Vaqt o‘tishi bilan obyektlarning o‘zgarishi. Yuqoridagi g‘oyalarni ajratish shartli bo‘lib, asosan, «tabiat va inson» g‘oyasini shakllantirishda katta ahamiyatga ega. Falsafa qonunlari shakl va sifat, mohiyat va hodisa, tasodif va zaruriyat, haqiqat va ehtimollik tabiiy geografiyada ham qo‘llaniladi. Ammo sabab va oqibat, vaqt va makon, harakat, alohidalik, umumiylik kabi dialektika kategoriyalari geografiyada birmuncha keng qo‘llaniladi. Dialektika qonunlarisiz geografik qobiq va uning qismlarini o‘quvchilar ongiga singdirish ancha murakkab. Shuning uchun dastlab o‘quvchilarga geografik qobiq tushunchisining mohiyatini ochib berish kerak, ya’ni geografik qobiq- yer qobiqlarining bir-biri bilan ta’sir qiladigan bir butun tizimi ekanligini, geografik qobiq tarkibi bir xil emasligi, shuning bilan birga geografik qobiqning umumiy qonuniyatlari unga ta’sir qilish, geografik qobiqning rivojlanishi, tarkib jihatdan 111 murakkablanishi, ichki va tashqi kuchlar ta’sirida, davr o‘tishi natijasida o‘zgarish kabi belgilar mavjudligi haqida o‘quvchilarda aniq ilmiy dunyoqarashni shakllantirish bilan birga ularda tabiatdagi barcha voqea hodisalar bir-biriga bog‘liq ekanligi g‘oyalarini shakllantirishga yordam beradi. Geografik qobiqning sifat xususiyatlari va uning qismlarini o‘rganish litosfera, gidrosfera, atmosferani o‘rganishda yanada konkretlashadi. Geografik qobiq haqida g‘oyalarni o‘quvchilar ongida shakllantirishda ta’lim vositalarini qo‘llamasdan amalga oshirish qiyin. Bularga tabiiy kuchlarning ta’sir etishi, litosfera qalinligi, atmosfera qatlamlari, dunyo okeanlari tubi relyefi va boshqalar kirishi mumkin. Geografik qobiqning joylanishi, kattaligi, sifati haqidagi ma’lumotlarni mavzuli kartalar (tabiiy, geologik, tuproq, o‘simlik, iqlim va h.k.), kartinalar, fotosuratlar va boshqalardan olsa bo‘ladi. Mahalliy tabiatni bevosita kuzatishning ham o‘quvchilarda zarur tasavvurlarni hosil qilishda ahamiyati katta. Geografik qobiqni tashkil etgan qismlarni o‘rganishda o‘quvchilarning boshqa fanlardan, masalan, kimyo va biologiya fanlarida olgan bilimlari, xususan, fotosintez, o‘simlik va hayvonlarning mikroorganizmlar ta’sirida suv, ammiak va h.k. moddalarga parchalanib ketishi kabi masalalarni bilishlari ham muhimdir. Geografik qobiqning bir butunligi g‘oyasi yerning yagona tabiiy kompleks ekanligi o‘quvchilarga aniq misollar bilan yetkazilishi lozim. Ma’lum hududlarni o‘rganish jarayonida o‘quvchilar geografik qobiq komponentlari turli-tuman ekanligiga ishonch hosil qiladilar. Tabiiy geografiyani o‘rganish yakunida o‘quvchilar tabiiy kompleks mazmuni va mohiyati bilan tanishadilar, natijada o‘quvchilar THK geografik qobiqning bir qismi ekanligini aniqlaydilar. Bunda suv, havo, tog‘ jinslari, mikroorganizmlar ta’sirida TXK qismlari: relyef, havo massalari, suv, tuproq qatlami, o‘simliklar, havodan tashkil topadi. Har bir TXK kattaligidan qat’iy nazar umumiy geografik qonuniyatlarga bo‘ysunadi. Shu bilan bir paytda ular alohidalikka ham ega. TXK mustaqil bo‘lishi bilan birga, ayni vaqtda, geografik qobiqning bir qismi bo‘lib, unga ta’sir ham qiladi. Maktab tabiiy geografiyasida turlicha kattalikdagi TXKlar o‘rganiladi. Bular mahalliy daryo qayiri, suv ayirgichdan boshlab to materiklarning yirik qismigacha bo‘lishi mumkin. O‘zbekiston tabiiy geografiyasida esa, tabiiy hududlar va ularning bo‘laklari bunga misol bo‘lishi mumkin. O‘quvchilar har bir hududga xos bo‘lgan belgilarni, shu belgilarning hosil bo‘lish sabablarini bilib olishlari kerak. Yuqoridagilarni o‘rganish jarayonida geografik qobiqning juda ko‘p TXKlarga bo‘linib ketishini bilib oladilar. Maktablar tajribasi shuni ko‘rsatyaptiki, o‘quvchilar kompleks, qism tushunchalarini yaxshi o‘zlashtirishi mumkin, ammo ularni vujudga keltirgan sabab-oqibatlarni egallashda qiynalishlari aniqlandi. Shu tufayli har bir o‘qituvchi o‘qitish jarayonida bunga e’tibor berish kerak. Masalan, TXK komponentlari 112 o‘rtasidagi aloqadorlikni o‘rganishda o‘quvchilar diqqatiga quyidagi bog‘liqlikni ko‘rsatish yaxshi natija berishi mumkin. Yüklə 56 Kb. Dostları ilə paylaş:
|