Ta’minot, boshqaruv va h k. ham mavjudligi bilan

Bahs-munozara yoki nazorat uchun savollar 
 
•
Moliyaviy rejalashtirishning mazmunini tushuntirib bering. 
•
“Moliyaviy rejalashtirish” tushunchasining tarkibiga nimalar 
kiradi? 
•
Moliyaviy rejalashtirishning asosiy vazifalarini aytib bering. 
•
Moliyaviy rejalashtirish jarayonining asosiy bosqichlarini 
tushuntirib bering. 
•
Moliyaviy rejalarning qanday turlari (ko‘rinishlari) mavjud? 
•
Strategik moliyaviy reja qanday savollarga aniq javob berishi 
lozim? 
•
Joriy moliyaviy rejalashtirishning asosiy funksiyalarini aytib 
bering. 
•
Moliyaviy tizim alohida bo‘g‘inlarining nisbiy mustaqilligi 
nimalarni o‘zida aks ettiruvchi moliyaviy rejalarning ishlab 
chiqilishi zarurligini belgilab beradi? 
•
Moliyaviy 
rejalashtirishning 
umumdavlat 
va 
hududiy 
darajalariga nimalar kiradi? 
•
Balansda aks ettirilayotgan aholining pul daromadlari 
o‘zining manbasiga ko‘ra qanday guruhlarga bo‘linadi? 

---

138 
•
to‘g‘ri (bevosita) umumdavlat soliqlarini undirish yordamida; 
•
taraqqiyot 
byudjetidan 
xarajatlarni 
moliyalashtirish 
jarayonida; 
•
byudjet va markazlashtirilgan maxsus fondlarga soliqlar va 
to‘lovlar stavkalarini oshirilgan yoki kamaytirilgan tarzda qo‘llash 
yo‘li bilan; 
•
davlat xarajatlarining normativlari miqdorini o‘zgartirish 
orqali; 
•
moliyaviy intizomni buzganligi uchun jarimalar, penyalarni 
undirish natijasida. 
Bularning barchasi, o‘z navbatida, takror ishlab chiqarish 
subyektlari daromadlarining darajasini va bozor konyunkturasini 
to‘g‘ridan-to‘g‘ri (bevosita) o‘zgartiradi. 
Tartibga solishning egri (bilvosita) shakllari o‘z ichiga 
quyidagilarni oladi: 
•
davlat tomonidan egri (bilvosita) soliqqa tortish; 
•
davlat joriy xarajatlarini amalga oshirish. 
Moliyaviy ta’sir ko‘rsatishning aralash shakllari orasidan 
quyidagilarni alohida ajratib ko‘rsatish mumkin: 
•
mahalliy soliqlar; 
•
byudjetga soliq xarakteriga ega bo‘lmagan to‘lovlar; 
•
faoliyatning alohida turlari va tadbirlarni imtiyozli soliqqa 
tortish va imtiyozli moliyalashtirish; 
•
davlat 
korxonalari 
va 
tashkilotlari 
fondlari 
hamda 
markazlashtirilmagan byudjetdan tashqari fondlarni shakllantirish 
va ulardan foydalanish normativlari. 
Davlat daromadlari va davlat xarajatlarining konkret turlari, 
ularni jalb (mobilizatsiya) qilish va taqdim etish metodlari 
masalaning tashkiliy tomonlari bilan birgalikda moliyaviy tartibga 
solishning usullarini o‘zida mujassam etadi. Mablag‘larni undirish 
(olish) va moliyalashtirishni taqdim etishning konkret prinsiplari 
bunday ta’sirning xarakterini aniqlab beradi. Va, nihoyat, 
moliyaviy qonunchilik va hokimiyatning vakolatli organlari 
moliyaviy tartibga solishni amalga oshirish uchun tashkiliy 
imkoniyatlarni ta’minlaydi. Moddiy ishlab chiqarish sohasida 
yaratilgan qiymatni taqsimlash jarayoniga kirib borib, davlat 
moliyasi markazlashtirilmagan pul fondlarini shakllantirishga ham 
faol ta’sir ko‘rsatadi. Bu narsa, o‘z navbatida, mablag‘larning 
individual doiraviy aylanishini ta’minlashga sharoit yaratib beradi. 
Oxir-oqibatda moliyaviy tartibga solish, davlatning ta’sirini 
ta’minlashning boshqa shakllari (foizning darajasi, bojxona 
135 
bazasi va soliq stavkalarining ko‘p bolali oilalar, nogironlar va 
faxriylar uchun kamaytirilishi), o‘zining mohiyati jihatidan shu 
maqsadlar uchun davlat xarajatlarining ko‘paytirilishini anglatib, 
jamiyat tuzumining ijtimoiy barqarorligini ta’minlashga xizmat 
qiladi. 
Korxonalarning taqsimlanmagan foydasi va aksiya egalariga 
to‘lanadigan dividendlarni soliqqa tortishda tabaqalashtirilgan 
holda yondashish ularning foydasidagi nisbatni o‘zgatiradi. 
Ularning 
birinchi 
qismiga 
tegishli 
bo‘lgan 
stavkalarning 
kamaytirilishi va bir vaqtning o‘zida ikkinchi qismining yuqoriroq 
stavkalarda soliqqa tortilishi o‘zini o‘zi moliyalashtirishning 
imkoniyatlarini oshiradi, uzoq muddatli istiqbolda esa hatto, 
kompaniya haqiqiy egalari tarkibining o‘zgarishiga olib kelishi 
mumkin. Agar korporatsiya taqsimlanmagan foydasiga nisbatan 
soliqlar oshirilsa va dividendlarga nisbatan ular kamaytirilsa, 
teskari vaziyat vujudga kelishi mumkin. Mehnatga mo‘ljallangan 
xarajatlarning yuqori darajada soliqqa tortilishi ishlab chiqarish 
kapital sig‘imining oshirilishini foydali qilib qo‘ysa, korxona mol-
mulkiga nisbatan soliqlarning o‘sishi esa xo‘jalik yurituvchi 
subyektlar kapital texnikaviy tuzilishining pasayishiga olib kelishi 
mumkin. 
Davlat boji bitimlarning sodir bo‘lishidan manfaatdor bo‘lgan 
u yoki bu shaxslar uchun yuridik xizmatlarning mumkinligini 
tartibga solishga imkon beradi. Bojxona bojlari esa milliy va xorijiy 
ishlab 
chiqaruvchilarning 
raqobatbardoshligiga 
o‘z 
ta’sirini 
ko‘rsatadi. Ular oshgan paytda tovarlar qimmatlashadi va tashqi 
savdo aylanmasi qisqaradi. Va aksincha, ularning pasaytirilishi va 
bekor qilinishi tashqi savdoning kengayishiga, baholar o‘sishining 
sekinlashuviga, 
ichki 
va 
dunyo 
bozorlarida 
raqobatning 
kuchayishiga olib keladi. 
Davlat foydasiga mablag‘larni olish (undirish) va soliq 
to‘lovchilar xulq-atvorining motivatsiyasi o‘rtasidagi sababiy-oqibat 
aloqalarini 
(bog‘liqlikni) 
tahlil 
qila 
turib, 
shartli-doimiy 
(qat’iylashtirilgan) va shartli-o‘zgaruvchan soliqlar to‘g‘risida 
to‘xtalib o‘tmaslikning sira iloji yo‘q. Birinchi guruhga kiruvchi 
soliqlarning (korxonaning mol-mulkidan olinadigan soliqlar, yakka 
tartibdagi mehnat faoliyati bilan shug‘ullanadigan shaxslardan 
olinadigan qat’iy soliq va boshqalar) iqtisodiy tavsifi tannarxning 
shartli-doimiy xarajatlari bilan bir xildir, ya’ni ularning miqdori 
ishlab chiqarish va sotuvning darajasiga bog‘liq emas. Yuridik 
shaxslar zimmasiga yuklangan jami soliq yuklamasidagi ularning 

---

136 
salmog‘i faoliyat hajmining o‘sishiga proporsional ravishda 
pasayadi. Bu, bir tomondan, zararga ishlayotgan ishlab 
chiqarishlarning vayron bo‘lishini tezlatsa, ikkinchi tomondan, 
hayotchan sektorga qo‘shimcha erkinlik va afzallik ato etadi, 
ishbilarmonlik 
faolligi 
va 
kapitallarning 
kam 
samarali 
qo‘llanilayotgan sohalardan yuqori samarali qo‘llanilishi mumkin 
bo‘lgan sohalarga oqib o‘tishini rag‘batlantiruvchi omilga 
aylanadi
34
. Bundan tashqari, qat’iy soliqlarning undirilishi konkret 
ishlab chiqaruvchilar iqtisodiy faoliyatining natijalariga bog‘liq 
bo‘lmaganligi uchun davlat byudjeti daromadlari ma’lum bir 
qismining to‘ldirilishini kafolatlaydi. 
Shakllangan kapital strukturasiga nisbatan pul mablag‘larini 
shartli-o‘zgaruvchan 
tartibda 
umumdavlat 
fondiga 
olinishi 
konservativ bo‘lsa-da, biroq bu narsa soliq to‘lovchilarning ish 
faolligi bilan to‘g‘ridan-to‘g‘ri bog‘langandir. Takror ishlab chiqarish 
subyektlarining faoliyati qancha samarali bo‘lsa, ulardan undirilishi 
lozim 
bo‘lgan 
shartli-o‘zgaruvchan 
soliqlarning 
(masalan, 
foydadan olinadigan soliqning miqdori) miqdori shuncha yuqori 
bo‘ladi. Agar bu soliqlarni undirish mexanizmi tadbirkorlik 
tashabbusining deyarli bir xil yoki proporsional darajadagi 
yuklamasini ta’minlashga imkon bersa (boshqacha so‘zlar bilan 
aytganda, davlat oldida soliq to‘lovchilar majburiyatlarining nisbiy 
tengligiga erishilsa), u holda bu narsa, shak-shubhasiz, ijtimoiy 
qarama-qarshiliklarni va bosimni yumshatadi. Shunday qilib, 
yuqorida 
bayon 
qilinganlardan 
ko‘rinib 
turibdiki, 
davlat 
daromadlari va davlat xarajatlari moliya mazmunini namoyon 
etuvchilar sifatida iqtisodiyotda va sotsial sohada sodir 
bo‘layotgan jarayonlarga juda kuchli ta’sir o‘tkazib, ularning 
dinamikasi va yo‘nalishini keskin o‘zgartirib yuborishi mumkin. 
Shu yerning o‘zida byudjet yordamida tartibga solish (makro- 
va mikroko‘rsatkichlarga faqat markaziy byudjet daromadlari va 
xarajatlarining kompleks siyosatini o‘zgartirish orqali) moliyaviy 
tartibga solishning barcha sohasini qamrab ololmaydi. Chunki 
taqsimlash va qayta taqsimlashda moliyaviy tizim har bir fondining 
ta’siri tartibga soluvchi bo‘lishi kerak. Xususan, hozirgi paytda 
rivojlangan mamlakatlarda byudjetdan tashqari maxsus fondlar 
birgalikda markaziy byudjetlar hajmining 1/3 qismidan ½ 
34
Oqimlarning yo‘nalishi bozorning ehtiyojlari bilan aniqlanib, byurokratik tartibga solishning talab etilmasligi bu 
yerda e’tiborga loyiq bo‘lgan holatlarning yana biridir. Biroq, shartli-doimiy soliqlarni o‘rnatishda (belgilashda) 
tarmoq xususiyatlarining inkor etilishi, xususan, rentabellik normasining tabiiy pastligi bilan xarakterlanadigan 
faoliyat turlari va resurs sig‘imli ishlab chiqarishlar uchun imtiyozlardan voz kechish ijtimoiy qarama-
qarshiliklarning kuchayishiga olib keladi. 
137 
qismigachasini tashkil etmoqda. Bundan tashqari, bu yerda yana 
ikkita muhim yo‘nalishlar ham mavjud. Bular byudjet defitsitining 
tarkibiy tuzilmasini shakllantirish va byudjetlararo munosabatlarni 
tartibga solishdir
35
. 
Demak, takror ishlab chiqarish parametrlarini o‘zgartirish 
maqsadida moliyaviy munosabatlarning barcha aspektlaridan 
(yo‘nalishlaridan) foydalanish bo‘yicha davlat tomonidan tashkil 
qilinadigan faoliyatga ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarni moliyaviy 
tartibga solish deyiladi. U kishilik jamiyatining tabiiy taraqqiyoti 
natijasida dunyoga kelgan hamda iqtisodiyot va ijtimoiy soha 
sog‘lom faoliyat ko‘rsatishining ajralmas qismi (sharti) hisobla-
nadi. Moliyaviy tartibga solishning subyekti davlat tuzilmalari 
bo‘lsa, uning obyekti ijtimoiy tizim ishtirokchilarining daromadlari 
va xarajatlaridir. 
Makro- va mikrodarajada jamiyat ehtiyojlarining maksimal 
qondirilishini 
ta’minlaydigan 
jamg‘armalarni 
taqsimlashning 
proporsiyalarini o‘rnatish moliyaviy tartibga solish jarayonida hal 
qilinishi kerak bo‘lgan asosiy vazifa hisoblanadi. Bu narsa 
shaxsiy, jamoa va ijtimoiy manfaatlar, qadriyatlar va boyliklarning 
oqilona inobatga olinishini ko‘zda tutadi va samarali ishlayotgan 
bozor mexanizmi bilan davlatning ta’siri tizimini qo‘shish 
muammolarining moliyaviy aspektini (yo‘nalishini) aks ettiradi. 
Bozor xo‘jaligining moliyaviy regulyatorlariga (tartibga 
soluvchilariga) quyidagilar kiradi: 
•
byudjetga soliqlar va soliq bo‘lmagan to‘lovlar; 
•
moliyaviy imtiyozlar va sanksiyalar; 
•
byudjet tashkilotlarining ekspluatatsion xarajatlari; 
•
umumiy va maqsadli subsidiyalar, shu jumladan, davlat 
buyurtmalarini to‘lashga mo‘ljallanganlari; 
•
byudjetdan tashqari maxsus fondlarning daromadlari va 
xarajatlari; 
•
davlat korxona va tashkilotlarining daromadlari va xarajatlari. 
Moliyaviy ta’sir ko‘rsatishni tartibga solishning quyidagi 
ko‘rinishlari (shakllari) xos: 
•
to‘g‘ridan-to‘g‘ri (bevosita); 
•
egri (bilvosita); 
•
aralash. 
Moliyaviy ta’sir ko‘rsatishning to‘g‘ridan-to‘g‘ri (bevosita) 
tartibga solish shakli quyidagilar orqali namoyon bo‘ladi: 
35
Moliyaviy tartibga solishning yuqorida bayon etilgan elementlarining mazmunini ochib berish maxsus tadqiqot 
obyekti hisoblanadi va ushbu paragraf doirasidan chetga chiqadi. 

---

160 
O‘zbekiston Respublikasi Hisob palatasi mustaqil va obyektiv 
organ bo‘lib, mamlakatimiz Prezidenti va Oliy Majlisiga hisob 
beradi. 
Hisob palatasi O‘zbekiston Respublikasi Davlat byudjeti 
loyihalari parametrlarini shakllantirish va ularning ijtimoiy-iqtisodiy 
rivojlanishning ustuvor jihatlariga mosligini tizimli tahlil qiladi, 
qabul qilinayotgan davlat va hududiy dasturlarni moliyalashtirish 
manbalari auditini ta’minlaydi. Shuningdek, palata byudjet tizimi 
byudjetlariga 
mablag‘lar 
va 
byudjetdan 
tashqari 
boshqa 
mablag‘lar to‘liq tushishini o‘rganib boradi hamda nazorat qiladi, 
zamonaviy axborot texnologiyalarini qo‘llashni kengaytirish orqali 
byudjet daromadlarini oshirishni aniqlaydi va zaxiralarini safarbar 
qiladi. O‘z navbatida byudjeti tizimi byudjetlari va byudjetdan 
tashqari boshqa mablag‘lar hisobidan xarajatlarning samaradorligi 
va qonuniyliligini auditdan o‘tkazadi, ularni barcha darajalarda 
qisqartirish bo‘yicha zaxiralarni aniqlaydi.
O‘zbekiston Prezidentining “O‘zbekiston Respublikasi Hisob 
palatasining faoliyatini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari 
to‘g‘risida”gi farmoni
44
ga asosan pul-kredit va valyuta siyosati, 
davlat aktivlari va majburiyatlari holati, oltin-valyuta zaxiralarini 
boshqarishni, shuningdek, qimmatbaho metallar va qimmatbaho 
toshlar bilan amalga oshiriluvchi amaliyotlarni tashqi auditdan 
o‘tkazish vazifasi ham topshirildi. 
Mamlakatimizda iqtisodiyot sohasida, jumladan moliya 
sohasida 
tub 
o‘zgarishlarni 
amalga 
oshirish 
jarayonida 
O‘zbekiston Respublikasi Hisob palatasi faoliyatini tubdan 
takomillashtirish chora-tadbirlari ishlab chiqildi va ushbu organ 
asosiy vazifalari etib quyidagilar belgilandi: 
birinchi, O‘zbekiston Respublikasi Davlat byudjeti loyihasi 
parametrlari 
shakllantirilishi 
va 
ularning 
ijtimoiy-iqtisodiy 
rivojlantirishning ustuvor yo‘nalishlariga muvofiqligini tizimli 
tahlil qilish, qabul qilinayotgan davlat va hududiy dasturlarning 
moliyalashtirish manbalari bilan ta’minlanganligining auditini 
amalga oshirish; 
ikkinchi, byudjet tizimi byudjetlariga mablag‘lar va boshqa 
byudjetdan tashqari mablag‘lar tushumining to‘liqligini o‘rganish 
va 
nazorat qilish, 
zamonaviy 
axborot 
texnologiyalarini 
44
2017-yil 10-avgustdagi PF-5147-son Farmoni.
145 
Moliyaviy 
nazoratning 
davlat 
va 
nodavlat 
sohalari 
(ko‘rinishlari, turlari) nazoratni amalga oshirish metodlarining 
o‘xshashligiga qaramasdan, o‘zlarining pirovard maqsadlari 
bo‘yicha bir-biridan tubdan farq ham qiladi. Davlat moliyaviy 
nazoratining bosh maqsadi davlat xazinasiga resurslarni 
tushurishni maksimallashtirish va davlat boshqaruv xarajatlarini 
minimallashtirish bo‘lsa, bunga qarama-qarshi ravishda nodavlat 
moliyaviy 
nazoratning 
(ayniqsa, 
firma 
ichidagi 
moliyaviy 
nazoratning) bosh maqsadi joylashtirilgan kapitaldagi foyda 
normasini oshirish maqsadida davlat foydasidagi ajratmalar va 
boshqa xarajatlarni minimallashtirishdan iborat. Bir vaqtning 
o‘zida 
moliyaviy 
nazoratning 
har 
ikki 
sohasi 
amaldagi 
qonunlarning huquqiy ramkasi bilan cheklab qo‘yilgan. 
Ijtimoiy-iqtisodiy o‘zgarishlar davrida moliyaviy nazoratning 
o‘rni quyidagilarni tekshirish jarayonida namoyon bo‘ladi:
birinchidan, davlat va jamoat tashkilotlari, korxonalar, 
muassasalar, tashkilotlar, fuqarolar tomonidan moliyaviy faoliyat 
jarayonida belgilangan qonuniy tartibga rioya qilinishida;
ikkinchidan, qabul qilingan chora-tadbirlarning samaradorligi 
va iqtisodiy maqsadga muvofiqligi hamda davlat vazifalariga mos 
kelishida.
Taraqqiy etgan mamlakatlarda moliyaviy nazorat tizimi, 
asosan, bir tipda bo‘lib, quyidagi elementlardan tashkil topadi: 
•
bevosita mamlakatning parlamenti yoki Prezidentiga bo‘y-
sunuvchi hisob palatasi. Bu tashkilotning bosh maqsadi davlat 
mablag‘larining sarflanishi ustidan umumiy nazoratni o‘rnatishdir; 
•
asosan soliqli daromadlarning davlat xazinasiga kelib 
tushishini nazorat qiluvchi va mamlakat prezidenti, hukumati yoki 
moliya vazirligiga bo‘ysunuvchi soliq muassasi; 
•
quyi tashkilotlarini tekshiruvchi va taftish qiluvchi davlat 
tashkilotlarining tarkibidagi nazorat qiluvchi organlar; 
•
hisobot hujjatlarining ishonchliligini va moliyaviy operat-
siyalarning qonuniyligini tijorat asosida tekshiruvchi nodavlat 
nazorat xizmatlari; 
•
asosiy vazifasi xarajatlarni qisqartirish, moliyaviy oqimlarni 
optimallashtirish va foydani oshirish bo‘lgan ichki nazorat 
xizmatlari. 

---

146 
Moliyaviy qonun bilan tartibga solinadigan munosabatlarda 
moliyaviy nazoratning asosiy yo‘nalishlari (tarkibi) quyidagilar: 

davlat organlari va mahalliy davlat hokimiyati organlarining 
o‘z vakolatlari doirasida moliyaviy resurslarni to‘plash, taqsimlash 
va ulardan foydalanish funksiyalarini bajarilishini tekshirish; 

davlat va hokimiyat organlarining fuqarolar va tashkilotlar 
oldidagi moliyaviy majburiyatlarni bajarilishini tekshirish; 

tashkilot va fuqarolarning davlat va mahalliy boshqaruv 
organlari olddidagi majburiyatlar bajarilishini tekshirish; 

davlat korxonalari, muassasalari, tashkilotlarining moliyaviy 
mabalag‘lari (byudjet mablag‘lari, o‘z mablag‘lari, bank kreditlari, 
byudjetdan tashqarida va boshqa mablag‘lari)dan foydalanishning 
qonuniyligini 
va 
maqsadga 
muvofiqligini 
(samaradorligini) 
tekshirish; 

korxonalar, 
tashkilotlar 
va 
muassasalar 
tomonidan 
moliyaviy bitimlar tuzish, hisob-kitoblarni amalga oshirish va pul 
mabalg‘larini saqlash qoidalariga rioya etilishini tekshirish; 

ichki ishlab chiqarish zaxiralarini aniqlash - iqtisodiyotning 
rentabelligini oshirish, mehnat unumdorligini oshirish, moddiy va 
pul resurslaridan yanada tejamkor va samarali foydalanish 
imkoniyati; 

moliyaviy intizom buzilishining oldini olish va bartraf etish; 
moliyaviy intizom buzilishi aniqlangan taqdirda belgilangan 
tartibda tashkilotlarga, mansabdor shaxslarga va fuqarolarga 
nisbatan choralar qo‘llaniladi va davlatga, tashkilotlarga va 
fuqarolarga yetkazilgan moddiy zarar qoplanadi. 
Bozor xo‘jaligi asoslarining mustahkamlanib borishi bilan 
moliyaviy nazoratni tashkil etish masalalari yanada huquqiyroq 
xaraktyerga ega bo‘lib, sekin-astalik bilan g‘arb modeliga 
yaqinlashadi. Bu model amaliyotda o‘zining samaradorligini 
yaqqol ko‘rsatgan
38
. 
Jahon hamjamiyati ko‘p yillik tajriba asosida moliyaviy 
nazoratni tashkil etishning asosiy prinsiplarini ishlab chiqqanki, 
hozirgi paytda ularga rioya qilishga dunyoning har bir 
sivilizatsiyalashgan davlati intiladi. Bu prinsiplar INTOSAI
39
ning 
38
AQSh Kongressining ma’lumotlariga ko‘ra, 50 yilda federal nazorat-taftish organlarining faoliyatidan olingan 
jami iqtisodiy samara 500 mlrd. dollardan kam bo‘lmagan
. Qarang: Соменков А.Д. Парламентский контроль за 
исполнением государственного бюджета. – M.: Экономика, 1998. с. 79. 
39
INTOSAI – dunyoning 178 mamlakati oliy nazorat organlarining Xalqaro tashkiloti. Uning doirasida mintaqaviy 
tashkilotlar ham amal qiladi. Ulardan biri EVROSAI bo‘lib, u oliy nazorat organlarining Yevropa tashkilotidir. 
159 
•
Davlat byudjetining va davlat maqsadli jamg‘armalari 
byudjetlarining tegishli davrdagi ijrosi to‘g‘risidagi hisobotlarni 
tasdiqlash uchun O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining 
Qonunchilik palatasiga taqdim etadi; 
•
O‘zbekiston Respublikasi Byudjet Kodeksiga asosan, 
xususan Davlat byudjeti xarajatlariga, respublika byudjetining 
xarajatlar yoyilmasiga va Davlat maqsadli jamg‘armalarining 
byudjetlariga o‘zgartirishlar kiritish tartibi nazarda tutilgan 
hollarda moliya yili mobaynida Davlat byudjeti va davlat maqsadli 
jamg‘armalari byudjetlari parametrlariga o‘zgartirishlar kiritish 
to‘g‘risidagi takliflarni ko‘rib chiqadi; 
•
O‘zbekiston Respublikasi respublika byudjetining 
qo‘shimcha manbalaridan foydalanish to‘g‘risida qarorlar qabul 
qiladi; 
•
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 
zaxira jamg‘armasi mablag‘laridan foydalanish to‘g‘risida qarorlar 
qabul qiladi. 
Yuqoridagilar bilan bir qatorda Vazirlar Mahkamasi joriy 
moliya yili uchun mo‘ljallangan Davlat byudjeti taqchilligining 
tasdiqlangan cheklangan miqdori ortgan taqdirda Moliya 
vazirligining taqdimnomasiga ko‘ra O‘zbekiston Respublikasi Oliy 
Majlisining palatalariga Davlat byudjeti xarajatlarini qisqartirish 
to‘g‘risida takliflar kiritadi. 
Moliyaviy nazoratni amalga oshirish bo‘yicha O‘zbekiston 
Respublikasi Prezidentiga davlat va ijroiya hokimiyat boshlig‘i 
sifatida katta vakolatlar berilgan. Respublika Konstitutsiyasi 93-
moddasining 8-bandiga muvofiq Prezident ijroiya hokimiyat 
apparati va jumladan, davlat moliyaviy nazorati funksiyalarini 
amalga oshiruvchi organlar (Hisob palatasi, Moliya vazirligi, 
Davlat soliq qo‘mitasi va boshqalar)ni shakllantiradi.
Davlat moliyaviy nazorati tizimida Hisob palatasiga katta rol 
ajratilgan
43
bo‘lib, tashqi audit va moliyaviy nazoratning eng 
yuqori organi hisoblanadi.
Jahon amaliyotida mamlakatlarning Hisob palatasi mamlakat 
byudjetini, davlat aktivlari va passivlari holati va harakatini, oltin-
valyuta zaxiralarini, davlat qarzlarini nazoratini amalga oshiradi. 
43
Hisob Palatasi O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2002-yil 21-iyundagi PF-3093-son Farmoni bilan tashkil 
etilgan. http://www.lex.uz

---

158 
to‘g‘risidagi yillik hisobotni fraksiyalar, deputatlar guruhlari va 
Qonunchilik 
palatasining 
qo‘mitalarida 
dastlabki 
tarzda 
muhokama qilish asosida ko‘rib chiqadi va tasdiqlaydi.
Moliyaviy nazorat bo‘yicha muhim vazifa va funksiyalar 
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi zimmasiga ham 
yuklatilgan. 
O‘zbekiston 
Respublikasining 
“O‘zbekiston 
Respublikasi Vazirlar Mahkamasi to‘g‘risida
ˮgi 1993-yil 6-maydagi 
qonunining 12-moddasiga muvofiq u vazirliklar, davlat qo‘mitalari, 
idoralar va boshqa davlat va xo‘jalik boshqaruv organlari faoliyati 
ustidan nazoratni amalga oshiradi. U davlat moliyaviy nazoratini 
amalga oshiruvchi organlar vakolati va funksiyalari tartibini 
belgilaydi.
O‘zbekiston Respublikasi Byudjet kodeksiga
42
ga asosan 
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasiga byudjet sohasida 
quyidagi vakolatlar berilgan: 
•
Davlat byudjeti va davlat maqsadli jamg‘armalari 
byudjetlari, shuningdek‚ soliq va byudjet siyosatining asosiy 
yo‘nalishlari loyihalarini ishlab chiqish jarayonini tashkil etadi 
hamda muvofiqlashtirib boradi; 
•
Davlat byudjeti va davlat maqsadli jamg‘armalari 
byudjetlari, shuningdek‚ soliq va byudjet siyosatining asosiy 
yo‘nalishlari loyihalarini ko‘rib chiqish hamda tegishli xulosa 
taqdim etish uchun O‘zbekiston Respublikasi Hisob palatasiga 
yuboradi; 
•
byudjetnoma loyihasini ko‘rib chiqadi va tasdiqlaydi; 
•
byudjetnomani 
O‘zbekiston 
Respublikasi 
Oliy 
Majlisining palatalariga taqdim etadi; 
•
davlat boshqaruvi organlarining Davlat byudjetini va 
davlat maqsadli jamg‘armalari byudjetlarini ijro etish borasidagi 
faoliyatini muvofiqlashtirib boradi hamda nazorat qiladi; 
•
Davlat byudjetining va davlat maqsadli jamg‘armalari 
byudjetlarining ijrosi to‘g‘risidagi hisobotlarni har chorakda ko‘rib 
chiqadi; 
•
o‘tgan moliya yili uchun Davlat byudjetining va davlat 
maqsadli 
jamg‘armalari 
byudjetlarining 
ijrosi 
to‘g‘risidagi 
hisobotlarni tashqi audit o‘tkazish hamda baholash uchun 
O‘zbekiston Respublikasi Hisob palatasiga yuboradi; 
42
O‘zbekiston Respublikasining Byudjet kodeksi, 25-modda. O‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to‘plami, 
2013 y., 52-I-son
147 
Lima deklaratsiyasida o‘z aksini topgan. Ularning tarkibiga 
quyidagilar kiradi: 
•
mustaqillik; 
•
obyektivlik; 
•
kompetentlik (layoqatlilik, qodirlik); 
•
oshkoralik. 
Moliyaviy nazoratning mustaqilligi nazorat organining 
moliyaviy jihatdan mustaqilligi, nazorat organlari rahbarlarining 
vakolat 
muddatlarining 
parlament 
muddatlaridan 
uzoqligi, 
shuningdek ularning konstitutsion xarakteri bilan ta’minlanishi 
kerak. 
Ob’ektivlik 
va 
kompetentlik 
(layoqatlilik, 
qodirlik) 
nazoratchilar tomonidan amaldagi qonunchilikka so‘zsiz itoat 
etilishini, taftish ishlarini amalga oshirishning belgilangan 
(o‘rnatilgan) standartlariga (andozalariga) qattiq rioya etish 
asosida nazoratchilar ishining yuqori kasbiy darajada bo‘lishini 
taqoza etadi. Oshkoralik davlat nazoratchilarining jamoatchilik va 
ommaviy axborot vositalari bilan doimiy aloqada bo‘lishini ko‘zda 
tutadi. 
Moliyaviy nazoratni tashkil qilish tizimiga bevosita yoki 
bilvosita ta’sir ko‘rsatuvchi qonunlar qabul qila turib, har bir davlat, 
odatda, yuqoridagi prinsiplarga tayanadi (asoslanadi). Bir 
vaqtning o‘zida, har bir davlatda nazorat harakatlarining o‘z 
reglamenti (tartibi va ketma-ketligi) mavjud bo‘lib, bu narsa 
pirovardida moliyaviy nazoratning natijalariga o‘z ta’sirini, albatta, 
ko‘rsatadi.