Ta’minot, boshqaruv va h k. ham mavjudligi bilan

(moliyaviy) munosabatlar majmui uy xo‘jaliklari moliyasi 
deyiladi (1). 
Iqtisodiy fanlarda ijtimoiy-iqtisodiy faoliyatning alohida 
olingan sohasida bir xilda va doimiy ravishda vujudga keladigan 
munosabatlar mustaqil iqtisodiy kategoriyaning mazmunini tashkil 
etishi umum e’tirof etilgan. Bu o‘rinda gap “uy xo‘jaliklari moliyasi” 
kategoriyasining sotsial-iqtisodiy mazmuni to‘g‘risida ketayotir. 
Ana shuni inobatga olgan holda uy xo‘jaliklari moliyasiga 
quyidagicha ta’rif ham berish mumkin: 
o‘zlarining ijtimoiy-
iqtisodiy faoliyatlari jarayonida uy xo‘jaliklari va ularning 
alohida 
a’zolari 
ishtirokida 
pul 
mablag‘lari 
maqsadli 
fondlarini shakllantirish, taqsimlash va foydalanish borasida 
vujudga keladigan pul munosabatlarining majmui uy 
xo‘jaliklari moliyasi deb ataladi (2)
132
. 
Bozor iqtisodiyoti sharoitida uy xo‘jaliklari o‘zlarining ichida 
va o‘zlariga nisbatan tashqi bozor subyektlari bilan moliyaviy 
munosabatda bo‘ladi. Shunga muvofiq ravishda uy xo‘jaliklarida 
mavjud bo‘lgan moliyaviy munosabatlar majmuini ikki guruhga 
bo‘lish mumkin: 
•
ichki; 
•
tashqi. 
Individlar – uy xo‘jaligi a’zolarining ehtiyojlarini yanada 
to‘laroq qondirish maqsadida zaruriy pul fondlarini (joriy iste’mol 
darajasini, pul rezervlarini, investitsiyalashtirishni ushlab (saqlab) 
turish uchun va h.k.) shakllantirish va ulardan foydalanishga oid 
uning ishtirokchilari (a’zolari) o‘rtasida vujudga keladigan 
munosabatlar uy xo‘jaligining ichki moliyaviy munosabatlari 
hisoblanadi. 
Uy xo‘jaliklarining tashqi moliyaviy munosabatlari ularning 
boshqa iqtisodiy subyektlar bilan bo‘lgan o‘zaro aloqalari orqali 
namoyon bo‘ladi. Korxonalar va tashkilotlar moliyasi bilan uy 
xo‘jaliklari bevosita o‘zaro bog‘langan: firmalarga iqtisodiy 
resurslarni taqdim etib (berib), ularning egalari sifatida uy 
xo‘jaliklari yaratilgan mahsulotning qiymatidan o‘z hissalarini 
oladilar va demak, ular shu bilan yalpi mahsulotni birlamchi 
taqsimlashda ishtirok etadilar. Bu munosabatlar o‘zining yana bir 
132
Ushbu betda keltirilgan (1) va (2) ta’riflar shaklan bir-biridan biroz farq qilsa-da, mohiyatan uy xo‘jaliklari 
moliyasining mohiyatini, uning ijtimoiy-iqtisodiy mazmunini ochib berishga xizmat qiladi va bir-birini to‘ldiradi, 
boyitadi. 
659 
rivojlantirishga hamda sug‘urta operatsiyalarini kengaytirishga 
sharoit yaratadi. 
Mutaxassislar sug‘urta bozorini tahlil qilib, uni bevosita 
sug‘urta bozori va qayta sug‘urta bozoriga ajratishadi. Bevosita 
sug‘urta bozori – bu sug‘urta tashkilotlari bilan ularning mijozlari 
o‘rtasida yuzaga keladigan iqtisodiy munosabatlardir. Biroq, bitta 
sug‘urta tashkiloti har doim ham sug‘urtalanuvchiga ishonarli 
sug‘urta himoyasini ta’minlab bera olmaydi, ayniqsa agar gap 
sug‘urta qiymati va xavfi katta bo‘lgan obyektlar haqida ketganda. 
Shuning uchun ham sug‘urta tashkilotlari muvozanatlashgan 
sug‘urta portfelini yaratish, moliyaviy barqarorligini oshirish va 
zimmasiga olgan majburiyatlarni to‘liq bajarish uchun qayta 
sug‘urtalash bozori xizmatlariga murojaat etadi. 
Har bir sug‘urta tashkilotining mijozi shuni bilishi kerakki, 
uning oldida sug‘urta qoplamasini to‘lashda, u bilan shartnoma 
tuzgan sug‘urta tashkiloti javobgar bo‘ladi. Zero O‘zbekiston 
Respublikasi 
Fuqarolik 
kodeksining 
959-moddasida 
ko‘rsatilgandek: “Qayta sug‘urtalashda sug‘urta tovoni yoki 
sug‘urta pulini to‘lash uchun asosiy sug‘urta shartnoma bo‘yicha 
sug‘urtalovchi javobgar bo‘lib qolaveradi”. Bundan ko‘rinib 
turibdiki, qayta sug‘urtalovchi sug‘urtalovchiga, faqat, ulushi 
miqdorida zararni qoplashga kafolat beradi va sug‘urtalanuvchi 
bilan munosabatda bo‘lmaydi. Ba’zan, sug‘urta tashkiloti reklama 
sifatida sug‘urta qildiruvchiga risklari mashhur va ishonchli qayta 
sug‘urta tashkilotlarida sug‘urtalashini ma’lum qiladi. Lekin, bu 
holat sug‘urta tashkilotiga sug‘urta qoplamasini to‘lab bera 
olmaganda, qayta sug‘urtalovchidan to‘g‘ridan-to‘g‘ri qoplamasini 
talab qilish huquqini bermaydi. 
Qayta 
sug‘urta 
operatsiyalari 
faoliyati 
faqat 
qayta 
sug‘urtalashga ixtisoslashgan qayta sug‘urta tashkilotlari yoki 
bevosita 
o‘rnatilgan 
talablarga 
javob 
beradigan 
sug‘urta 
tashkilotlari tomonidan amalga oshirilishi mumkin. Rivojlangan 
mamlakatlarda sug‘urta tashkilotlari ixtisoslashgan qayta sug‘urta 
tashkilotlari xizmatidan foydalanadi. Ayni vaqtda O‘zbekiston 
Respublikasi sug‘urta bozorida ixtisoslashgan qayta sug‘urta 
tashkilotlari tashkil etilmagan. Hozirda O‘zbekistonda qayta 
sug‘urtalash ishlari, bevosita, belgilangan tartibda sug‘urta 
tashkilotlari tomonidan amalga oshiriladi. 
Qayta sug‘urta, so‘zsiz, sug‘urta tizimida muhim ahamiyatga 
ega. Sug‘urtalanuvchi nuqtayi nazaridan, sug‘urtalovchining qayta 
sug‘urtalashda ishtirok etishi yuqori sifatli sug‘urta xizmatlarini 

---

660 
taqdim etishga, zararlarni o‘z vaqtida va to‘liq qoplashga ko‘mak 
beradi. U sug‘urtalovchining ishonchlilik darajasini oshiradi va shu 
bilan birga mijoz bilan o‘zaro munosabatlarini samarali bo‘lishini 
ta’minlaydi. 
Sug‘urta sug‘urtalashga riskni qabul qilish bilan bog‘liq 
iqtisodiy munosabatlar tizimi (risklarni birlamchi joylashtirish). 
Sug‘urtalovchi muvozanatlashgan sug‘urta portfelini yaratish va 
sug‘urta operatsiyalarining moliyaviy barqarorligini ta’minlash 
maqsadida qabul qilib olingan riskning bir qismini o‘zaro 
kelishilgan 
holda 
boshqa 
sug‘urtalovchiga 
berishi (riskni 
ikkilamchi joylashtirish) mumkin. Qayta sug‘urta aktiv (riskni 
berish) va passiv (riskni qabul qilib olish) ko‘rinishga ega. Bundan 
tashqari, qayta sug‘urta nisbiy va nonisbiy shaklda bo‘ladi. Ayrim 
holatlarda, qayta sug‘urta operatsiyalari qayta sug‘urta brokeri - 
ikkita tomon, ya’ni sug‘urta tashkiloti va qayta sug‘urta tashkiloti 
o‘rtasida vositachilik qiluvchi shaxslar tomonidan ham amalga 
oshirilishi mumkin. 
Qayta sug‘urta munosabatlarining uzoq rivojlanish davomida 
uning yangi shakl va turlari paydo bo‘ldi. Eng qadimiy qayta sug‘urta 
shartnomasi 
shakllaridan 
biri 
fakultativ 
qayta 
sug‘urta 
shartnomasidir.
Fakultativ qayta sug‘urtalashda sug‘urtalovchi riskni, xohlasa 
qayta sug‘urtalashga beradi, xohlasa o‘zida olib qoladi va mos 
ravishda qayta sug‘urtalovchi xohlasa riskni o‘ziga oladi, xohlasa 
olmaydi
127.
Obligatorli 
qayta 
sug‘urtalash 
bir 
martalik 
qayta 
sug‘urtalashdan 
farqli, 
unda 
tomonlarning 
munosabatlari 
mustahkamlanadi. Obligatorli qayta sug‘urtalashning asosiy jihati 
ekstsedent qayta sug‘urtalash va ulush hajmini aniqlash bilan 
bog‘liq. 
Obligatorli 
qayta 
sug‘urtalash 
shartnomasiga 
asosan 
sug‘urta tashkiloti o‘ziga qabul qilgan riskni qayta sug‘urtalash 
shartnomasiga asosan qayta sug‘urta tashkilotiga berishi shart, 
o‘z navbatida qayta sug‘urtalovchi bu riskni qabul qilishi shart. 
Obligatorli qayta sug‘urtalashda sug‘urta tashkilotining sug‘urta 
mukofotlarini, sug‘urta tariflarini, sug‘urta hodisalarini oldini olish 
va sug‘urta qoplamalarini to‘lash huquqi o‘zida qoladi. Lekin, 
ularning hammasi sug‘urtalovchining va qayta sug‘urtalovchining 
manfaatlarini ko‘zda tutgan holda bo‘lishi kerak. 
127
Gomellya V. Rubin Yu “Straxovoy portfel” Moskva 1994. 347 b. 
669 
ham ekvivalent yoki sinonim iboralar shaklida ishlatilmoqda
131
. 
Shu munosabat bilan “oila” yoki “xonadon”ni “uy xo‘jaligi”dan farq 
qilish lozim. Eng avvalo, “uy xo‘jaligi” aniqlilik darajasining “oila”ga 
nisbatan kamroq darajada cheklangan xaraktyerga ega ekanligini 
qayd etib o‘tmoq kerak. Masalan, o‘zlarining o‘g‘illariga tegishli 
bo‘lgan joyda (binoda) yashayotgan keksa ota-onalar uy 
xo‘jaligining a’zolari bo‘lsalar-da, uning oilasi bo‘la olmaydi. Xuddi 
shuningdek, bir xonani ijaraga olgan talaba uy-joy egasining uy 
xo‘jaligi tarkibiga kiradi, lekin uning oilasi tarkibiga kira olmaydi va 
h.k. Boshqacha aytganda, uy xo‘jaligi qarindosh bo‘lmaganlarni 
ham o‘z ichiga olishi yoki bir kishidan (shaxsdan) iborat ham 
bo‘lishi mumkin. 
Yuqorida bayon etilgan holatlarni inobatga olgan holda 
ta’kidlash joizki, uy xo‘jaligining iqtisodiy mazmunini tushunishda 
oilaviy aloqalar asosiy omil bo‘la olmaydi. Buning ustiga, uy 
xo‘jaligining 
miqdoriy 
tarkibi 
ham 
o‘ziga 
xos 
bo‘lgan 
xususiyatlarga ega. Bu xususiyatlar, eng avvalo, shu bilan 
belgilanadiki, birgalikda yashayotgan va umumiy xo‘jalikni 
yuritayotgan shaxslar guruhi ham va bir vaqtning o‘zida, o‘zining 
iste’molini mustaqil ravishda ta’minlayotgan yagona bir shaxs 
ham uy xo‘jaligi bo‘lib hisoblanishi mumkin. Uy xo‘jaligini xo‘jalik 
yuritishning mustaqil iqtisodiy va moliyaviy birligi sifatida ajratilishi 
quyidagi me’zonlar asosida amalga oshirilmog‘i lozim: 
•
birgalikda (bir joyda) yashash; 
•
umumiy byudjetning mavjudligi; 
•
iqtisodiy qarorlarni birgalikda (hamkorlikda) qabul qilish. 
Uy xo‘jaliklari moliyasi moliyaviy tizimning muhim elementi 
hisoblanadi. Iqtisodiy kategoriya sifatida u uy xo‘jaliklarida iste’mol 
maqsadlari va jamg‘arish uchun pul mablag‘lari fondlarini 
shakllantirish, ularni taqsimlash va foydalanishga tegishli bo‘lgan 
iqtisodiy munosabatlar majmuidan iboratdir. Ana shuni e’tiborga 
olgan holda uy xo‘jaliklari moliyasiga quyidagicha ta’rif berish 
mumkin: