Taqdimoti lutfiy lutfiy va Sakkokiyning poetik mahorati

«YOZAMEN» TAJNISLI TUYUQ
Charxi kajraftor elidin yozamen,
Chiqmadim hijron qishidin yoza men.
Bir meni yorliq bila yod etmas ul,
Har necha ul shahg'a qulluq yozamen.
Bu tuyuqda quyidagi tajnislarga duch kelamiz:
yozamen — yozg'iraman (shikoyat qilaman);
yoza men - yozga men;
yozamen - yozaman (bitaman).
Satrlar ketma-ketligi asosida talqin etilganda quyida-gicha fikrlar ilgari surilgani ma'lum bo'ladi:
Charxi kajraftor (egri aylanuvchi charx, zamon) dasti-dan noroziman (birinchi misra). (Chunki) hijron (ayri-liq) qishidan yozga chiqa olmadim (ikkinchi misra). Har qancha u shohga qulluq (iltifotli maktub) yozganim bilan (to'rtinchi misra), meni bir yorliq (maktub) bilan u yod et-maydi (uchinchi misra).
ARUZ VAZNI
Muayyan tartibga solingan matn «nazm» deyiladi. Shuning uchun nazmning birinchi talabi — vazn. O'zbek she'riyatining asl vazni (tug'di-bitdi) barmoq sanaladi. Xalq og'zaki ijodi namunalari, asosan, shu vaznda yara-tiladi. Buni Mahmud Koshg'ariyning XI asrda yozilgan «Devonu lug'ot ut-turk» asarida misol tariqasida keltiril-gan she'riy parchalar ham to'la isbotlaydi. Ahmad Yas-saviy, Sulaymon Boqirg'oniyning aksar va boshqa shoirla-rimizning ayrim she'rlari ham barmoq vaznida yaratilgan.
Biroq XI asrdan yozma she'riyatimiz namunalari aruz vaznida yozila boshladi. Ming yillik aruziy merosga ega-miz. Aruzda bitilgan she'rning vaznini yaxshi bilmay tu-rib to'g'ri o'qishning hech ham iloji yo'q. Aruzni barmoq vazniga qiyosan tushunish - osonroq.
She'riyatimizning bu ikki vazni o'rtasida o'xshash ji-hatlar ham mavjud, tamoman mos kelmaydigan xususiyat-lar ham bor.
Barmoq vazni - ikki muhim xususiyatga ega.
Birinchisi shuki, misralardagi bo'g'inlar soni teng ke­lishi lozim. Ahmad Yassaviyning mana bu bandi shunga yorqin misol bo'la oladi:
Beshak, biling, bu dunyo borcha eldin o'taro, Ishonmagil molingga, bir kun qo'ldan ketaro. Oto-ono, qarindosh, qayon ketti? Fikr qil -To'rt ayog'lig' cho'bin ot bir kun sanga yetaro.
Ammo bu, hamma misralarda bo'g'inlar soni baro-bar kelishi kerak, degani emas. Ba'zan toq misralar bo'g'inlari soni toq, juft misralar bo'g'inlari soni juft mis­ralar bo'g'inlari soniga teng bo'lishi qoidasiga ham amal qilinadi.
Ikkinchisi - misralarning muayyan turoqlarga bo'li-nishi. Turoq misralarni bo'laklarga bo'ladi. Bunda muay­yan bir sanoqdagi bo'g'indan keyin so'z, albatta, tugashi kerak.
Aruz vazni arab she'riyatining asosiy vazni hisoblanadi. U bizga arab she'riyatining ta'sirida shakllangan. Bu vazn - barmoq vaznining yuqorida sanalgan ikki jihatiga o'xshash xususiyatga ega.