Taraqqiyot psixologiyasi va differensial psixologiyasi

Chet el psixologiyasida umr davrlarini tabaqalash klassifikatsiyalari.
Kognitivistik yunalishning asoschilari qatoriga J.Piaje, J.Kelli va boshqalarni kiritish mumkin.
J.Piajening aql-idrok nazariyasi aql-idrok funktsiyalari (vazifalari) hamda uning davrlari hak,idagi ta’limotni uz ichiga oladi. Aql-idrokning asosiy funktsiyalari (vazifalari) uyushqoklik va moslashish, kunikishdan iborat bo’lib, aql-idrokning funktsional invariantligi deb yuritiladi.
Muallif intellektni (aqlni) kuyidagi rivojlanish davrlariga ajratadi: 1) sensomotor (xissiy-tarakat) intellekti (tugilishdan 2 yoshgacha); 2) operatsiyalardan (fikriy xarakatlardan) ilgarigi tafakkur davri (2 yoshdan 7 yoshgacha); 3) yaktol xatti-xdrakat davri (7—8 yoshdan 11 —12 yoshgacha); 4) rasmiy sa’y-harakatlar davri.
J.Piajening goyalarini davom ettirgan psixologlarning bir guruxini kognitiv-genetik nazariyachilarga kushish mumkin. Bu yunalishning namoyandalari L.Kolberg, D.Bromley, J.Birrer, A.Vallon, G.Grimm va boshqalardir.
A.Vallon (Frantsiya) nuktai nazaricha, yosh davrlari kuyidagi bosqichlarga ajratiladi: 1) xomilaning ona qornidagi davri; 2) impulsiv xarakat davri — tugilgandan 6 oylikkacha; 3) emotsional (xis-tuygu) davri — 6 oylikdan 1 yoshgacha; 4) sensomotor (idrok bilan xarakatning uygunlashuvi) davri — 1 yoshdan 3 yoshgacha;
personologizm (shaxsga aylanish) davri — 3 yoshdan 5 yoshgacha;
farqlash davri — 6 yoshdan 11 yoshgacha; 7) jinsiy etilish va uspirinlik davri — 12 yoshdan 18 yoshgacha.
Yana bir frantsiyalik yirik psixolog R.Zazzo uz vatanidagi ta’lim va tarbiya tiziminingprintsiplaridan kelib chiqqdn xolda, mazkur muammoga boshqacharok, yondashib va uni boshqacha talk,in etib, insonning ulgayib borishini kuyidagi bosk;ichlarga ajratishni tavsiya tsiladi: Tugilishdan anvalgi rinojlanish bosqichlari:
a — uruglangandan bir necha soat utgach sodir bo’ladigan xujayralar bo’linishi b —terminal davr;
v —21 kunli embrionda ortsa mi ya shakllanishi;
g —turt taftalik embrionda bosh, tana pa dumning shakllanishi. Bu davrda yurak hamda asab tizimi uz faoliyatini boshlab yuboradi; d —besh haftalik embrionda kul va oyokning shakllanishi; s — tukkiz haftalik embrionda kindik bilan platsenta bnrlashishi namoyon bo’ladi;
j — olti xtftalik embrionda barcha ichki a’zolar shakllanib bo’lgan bo’lsa ham, birok ularning hammasi uz faoliyatini bajara olmaydi;
z — yigirma fftalik embrionda aksariyat ichki a’zolar faoliyatini boshlaydi. Embrion harakatlanishi, yuz ifodasini o’zgartira olishi mumkin
Birinchi bosktch — bolaningtugilganidan 3 yoshgacha davri.
Ikkinchi bosktch — 3 yoshidan 6 yoshigacha.
Uchinchi bosk;ich — 6 yoshidan 9 yoshigacha.
Turtinchi bosqich — 9 yoshidan 12 yoshigacha.
Beshinchi bosktich — 12 yoshidan 15 yoshigacha.
Oltinchi bosqich — 15 yoshidan 18 yoshigacha.
Yosh davrlariga ajratishidan kurinadiki, R.Za po inson rivojlanishining bosqichlariga shaxs sifatida tarkib shiish, takomillashuv nazariyasidan kelib chiqib yondashgani shaxs shakllanishi pallasining yuqori nuktasi, ya’ni ijtimoiylashuvi bilam cheklanishga olib kelgan. Shuning uchun uning ta’limoti insonning tugilganidan umrining oxirigacha psixologik takomillashuvi, o’zgarishi, rivojlanishi xususiyatlari va qonuniyatlari to’g’risida mulohaza yuritish imkonini bermaydi.
G.Grimm ontogenezda insonning kamolotini kuyidagi davrlarga ajratishni lozim topadi: 1) chaqllokdik — tuqillgandan 10 kunlikkacha;
gudaqlik — 10 kunlikdan 1 yoshgacha; 3) ilk bolalik — 1 yoshdan 2 yoshgacha; 4) birinchi bolalik — 3 yoshdan 7 yoshgacha; 5) ikkinchi bolalik — 8 yoshdan 12 yoshgacha; 6) usmirlik — 13 yoshdan 16 yoshgacha ugil bolalar, 12 yoshdan 15 yoshgacha qizar; 7) uspirinlik — 17 yoshdan to 21 yoshgacha yigitlar, 16 yoshdan 20 yoshgacha qizlar; 8) etuklik — birinchi bosktch: 22 yoshdan 35 yoshgacha erkaklar, 21 yoshdan 35 yoshgacha ayollar; ikkinchi bosqich: 36 yoshdan 60 yoshgacha erkaklar, 36 yoshdan 55 yoshgacha ayollar; 9) keksayish (yosh qaytishi) — 61 yoshdan 75 yoshgacha erkaklar, 55 yoshdan 75 yoshgacha ayollar; 10) qarilik — 76 yoshdan 90 yoshgacha (jinsiy tafovut yuqori 11) uzok umr kuruvchilar 91 yoshdan yuqorisi.
Dj.Birrer yosh davrdarini kuyidagicha tasavvur etadi: 1) gudaqlik
gugilgapdan 2 yoshgacha; 2) maktabgacha — 2 yoshdan 5 yoshgacha;
bolalik 5 yoshdan 12 yoshgacha; 4) uspirinlik davri — 12 yoshdan 17 yoshgacha; 5) ilk etuklik — 17 yoshdan 20 yoshgacha; 6) etuklik — 20 yoshdan 50 yoshgacha; 7) etuklikning oxiri — 50 yoshdan 75 yoshgacha; 8) qarilik — 76 yoshdan yuqorisi.
D.Bromleyning tasnifi boshqalarnikiga muglatso uxshamaydi, chunki unda yosh davrlarining o’zi xam davr va bosqichlarga ajratilgan: birinchi davr — ona qornidagi muddatni uz ichiga oladi (zigota — embrion — homila — tug’ilish), ikkinchi davr (bolalik): a) gudaklik — tugilgandan 18 oylikgacha; b) maktabgacha bosqichdan oddingi — 19 oylikdan 5 yoshgacha; v) maktab bolaligi — 5 yoshdan 11—13 yoshgacha; uchinchi davr (uspirinlik) — 1) ilk uspirinlik — 11 yoshdan 15 yoshga­cha; 2) uspirinlik — 15 yoshdan 21 yoshgacha; turtinchi davr (etuklik) — 1) ilk etuklik — 21 yoshdan 25 yoshgacha; 2) o’rta etuklik — 25 yoshdan 40 yoshgacha; 3) etuklikningsunggi bosktchi — 40 yoshdan 55 yoshgacha; beshinchi davr (qarilik) — 1) iste’fo bosqichi — 55 yoshdan 65 yoshgacha; 2) qarilik bosqichi — 65 yoshdan 75 yoshgacha; 3) eng keksalik — 76 yoshdan yuqorisi.⁴