Tarbiya jarayonining mohiyati va mazmuni

O'QUVCHILARNING AQLIY TARBIYASI
REJA:

1. 
   Aqliy tarbiya va aqliy rivojlanish tushunchasining mazmuni
   
2. 
   Aqliy tarbiyaning maqsadi va vazifalari
   
3. 
   Aqliy tarbiya va ta’limning nazariy asoslari
   

KIRISH
Yosh avlodni har tomonlama yetuk shaxs qilib tarbiyalash jamiyat ehtiyojlaridan kelib chikadigan obyektiv zaruratdir. Aqliy tarbiya ijtimoiy tarbiyaning eng muhim jihatlaridan biri.
Aqliy tarbiya bu aqlni rivojlantirish maqsadida yosh avlodga muntazam va maqsad asosida pedagogik ta’sir kо‘rsatishdir. Demak, aql keng ma’noda sezish va idrok etishdan boshlab to tafakkur va xayolni о‘z ichiga oladigan bilish jarayonlari yig‘indisi bо‘lib, u yosh avlodning insoniyat tо‘plagan bilimlar, kо‘nikma va malakalar, meyorlar, qoidalar va boshqalarda rо‘y beradi.
Bu holat kattalar tomonidan amalga oshiriladi va bolalarning aqliy rivojlanishini ta’minlovchi xilma - xil vositalar, metodlarni, kerakli shart - sharoitlarni yaratishni о‘z ichiga oladi. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarni aqliy tarbiyalash bolalarning fikrlash faoliyatini rivojlantirishga qaratilgan kattlarning ma’lum maqsad asosidagi ta’sir etishdir. U bolalarga tevarak - atrofdagi olam xaqida bilimlar berishni, ularni sistemalashtirishni, bolalarda bilishga qiziqshni uyg‘otish, aqliy malaka va kо‘nikmalarni tarkib toptirishni, bilim qobiliyatlarini rivojlantirishni о‘z ichiga oladi.
Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarni maktabga tayyorlashda, aqliy tarbiyaning roli ayniqsa kattadir. Chunki aql his - tuyg‘ular va idrok etishdan tortib, fikrlash va tasavvur etishgacha bо‘lgan jarayonlar yig‘indisidir.
Aqliy rivojlanish fikrning kenglgida voqealarni har
xil bog‘lanishlarda, munosabatlarda kо‘ra bilish, umumiylashtirish qobiliyatida namoyen bо‘ladi. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarning aqliy rivojlanishi faoliyat jarayonida, dastlab muomalada bо‘lish, narsalar bilan bajariladigan faoliyat natijasida, keyin esa о‘quv, mehnat, samarali faoliyatlar: rasm chizish, loy va plastilindan buyumlar yasash, applikatsiya, qurish - yasash jarayonida amalga oshirib boriladi. Bolaning aqliy rivojlanishiga ta’lim va tarbiya samarali ta’sir kо‘rsatadi.
Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarga aqliy tarbiya berishni tо‘g‘ri tashkil etish uchun ularning aqliy rivojlanish qonuniyatlari va imkoniyatlarini bilish kerak. Aqliy tarbiyaning vazifasi uning mazmuni, metodi va tashkil etilishiga qarab belgilanadi. Pedagogika va psihologiya fani aqliy tarbiya berish vazifalarini samarali hal etishda, bir tomondan, bolaning imkoniyatlaridan unumli foydalanish, ikkinchi tomondan, bola organizmining umumiy charchashiga sabab bо‘lishi mumkin bо‘lgan ortiqcha toliqtirish bо‘lmasligi yо‘llarini topish uchun maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarning aqliy rivojlanishi qonuniyatlari va imkoniyatlarini о‘rganish bilan shug‘ullanadi.
Keyingi yillarda olib borilgan psihologik-pedogogik tadqiqotlarning natijalari maktabgacha tarbiya yoshi davrida bolalarning aqliy rivojlanishida juda katta imkoniyatlar mavjudligini kо‘rsatdi. Bularning hammasi maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarga beriladigan bilim, malaka va kо‘nikmalar mazmunini yanada chuqurlashtirish, xajmini kengaytirish maqsadga muvofiq ekanligidan dalolatdir.
Maktabgacha tarbiya yoshining oxiriga kelib, bolalar tevarak atrof tо‘g‘risida kattagina hajmdagi eng oddiy bilim va tushunchalarga ega bо‘ladilar, asosiy fikrlash jarayonlarini egallab oladilar. Faqat yaxshi tashkil etilgan faoliyat jarayonidagina tо‘laqonli aqliy rivojlanish rо‘y beradi, shuning uchun о‘qituvchi va tarbiyachilarning asosiy vazifasi -bolaga muayyan maqsadni kо‘zlab tarbiyaviy ta’sir kо‘rsatish uchun kerakli sharoit yaratishdir. Bola har doim buyumlar hamda hodisalar orasida bо‘ladi. Bola doimo biror narsa bilan tanishadi, nimanidir bilib oladi, ushlab kо‘radi, hidlaydi, tortib kо‘radi, nimagadir quloq, soladi. Shu tariqa asta - sekin dunyoni bilib boradi. Tevarak atrofdagi buyumlar tabiat bolaning sezgi organlari - analizatorlariga ta’sir etadi va sezgi hosil qiladi. Sezgi bolalarga buyumlarning ayrim xossalarini sovuq - issiq, g‘adir - budur, silliq - yaltiroq, xushbuy va h.k. ni bilim olishda yordam beradi. Sezgi atrofdagi muhitni bilishning dastlabki bosqichi sanaladi. Bola sezgi tufayligina tevarak-atrofdagi narsalar tо‘g‘risida bilim, tajriba tо‘plab boradi.
Idrok esa ancha murakkab jarayon bо‘lib, sezgilar asosida hosil bо‘ladi. Bola olmani qо‘lida ushlab kо‘rib, qarab chiqib va yeb kо‘rib, uni yaxlit bir buyum, ayni bir vaqtda dumaloq, qizargan, xushbо‘y, mazali va h.k. tarzda idrok qiladi. Bola olmani yaxlit bir buyum tarzida tasavvur qilishi uchun birdaniga bir nechta analizator kо‘rish, sezish va hid bilish analizatorlaridan foydalanadi.
Analizatorlar bir vaqtning о‘zida birdaniga ishlashi buyumning xossasi va belgilarini aniqroq hamda tо‘laroq
bilish imkonini beradi. Shuning uchun katta yoshdagi kishilar
bolani ilk yoshlik chog‘idan boshlaboq aqliy jihatdan tо‘g‘ri
tirbiyalash maqsadida buyumlarni kо‘prok analizatorlar
yordamida idrok qilishga imkon tug‘dirishlari, analizatorlarning rivojlanishiga, ya’ni bolpning sensor madaniyatiga alohida e’tibor berishlari kerak.
Bolada nutq paydo bо‘lmshidan ancha oldin (bola bir yoshga tо‘la boshlaganda birinchi bor gapira boshlaydi) u tevarak atrofdagi odamlar va buyumlar dunyosini katta yoshdagi kishilar yordamida bilib oladi.
Bola 3 yoshga tо‘lganda uning sо‘z zahirasi 1200-1500 taga yetadi. Bola katta yoshdagi kishilar unga nima haqida gapirayotganlarini yaxshi tushunadi. Bu katta yoshdagi kishilar nutqidan har tomonlama tarbiyalashning kuchli vositasi tarzida foydalanish imkoniyatini beradi. Bolalarning aqliy jihatdan о‘sishida xotira katta ahamiyatga ega.
Bola tug‘ilganda hech narsani bilmaydi va hech narsa
qilolmaydi. U rivojlanishning birmuncha yuqoriroq darajasiga kо‘tarilib biror bir foydali ish qismi uchun kо‘pgina bilim va malakalarini eslab qolishi kerak.
Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarning xotirasi kо‘pincha
beixtiyor tarzda bо‘ladi. Shuningdek, maktabgacha tarbiya yoshidagi
bolalarning aqliy rivojlanishida xayol muhim rol о‘ynaydi.
Xayol bolaning hayoti jarayonida, uning faoliyatida ta’lim va
tarbiya ta’sirida tarkib topadi. Bolaning hayoli u syujetli
о‘yinlar uynay boshlaganida, kattalar qiziqarli ertaklar aytib
berganida, о‘sha ertaklarga qiziqish orqali dastlabki alomatlari paydo bо‘ladi. Ammo boladagi xayol kо‘proq konkret vaziyatga bog‘liq bо‘ladi. (Masalan:

TA'LIM MAZMUNI

Reja:
1. Ta’lim mazmuni haqida tushuncha. Davlat ta’lim standartalari.
2. O’quv rejalari va dasturlari.
3. Darslik va unga qo’yilgan talablar.
4. Dars turlari ва darsga bo‘lgan talablar.