Tarix fakulteti j ahon tarixi kafedrasi maxsus tarix fanlari

7.3.Xorazm Kalendari.Insoniyat tarixida 200 dan ortiq kalendarlar ishlatilgan. Shulardan anchasi mavzularga kiritilib, kalendarlarning vujudga kelish tarixi, tuzilishi o‘rganib kelinmoqda. Ba’zi xalqlarning kalendarlarini ko‘klarga ko‘tarib, boshqa kalendarlarga asos bo‘lgan deb xulosalar chiqarishgan. Vaholanki yer yuzida yashayotgan millat, xalqlar hatto okean ortida bo‘lsa ham, bir-birlari bilan aloqada bo‘lmagan davrlarda ham har birlari o‘zlariga xos turmush tarzlariga ega bo‘lganlar.
Tabiiy sharoitlari, urf-odatlari, diniy tasavvurlaridan kelib chiqib hayot kechirganlar. “Buyuk ipak yo‘li”ning ochilishi, Buyuk geografik kashfiyotlardan keyin hech qaysi xalq, elat boshqa xalqlardan uzilib qolgan, o‘z holicha yashagan emas, aks holda hech qanday taraqqiyot bo‘lmagan bo‘lar edi. Shunday bo‘lsada har bir xalq o‘z tarixini o‘rganar ekan, biz ham o‘z tariximiz, buyuk allomalarimiz bilan faxrlansak arziydi. Shu paytgacha boshqa kalendarlar tarixini o‘rganib, Qadimgi Xorazm kalendari haqida deyarli ma’lumotga ham ega emas ediKalendar Xorazm qadimgi ilm-fan beshigi, “Avesto” 2700 yilcha muqaddam shu zaminda vujudga kelgan deb xulosa chiqarar ekanmiz, Xorazm kalendari ham shundan uzoqroq vaqtga, tarixga ega.
Zardushtiylik dini paydo bo‘lgan ekan, uning bevosita rasm-rusumlarini ado etish uchun vaqt hisobini bilish kerak edi, shuning o‘zi qadimgi Xorazm kalendariga asos solgan. Bu kalendar haqidagi ma’lumotlar Xorazm xalqining buyuk farzandi Abu Rayhon Beruniyning “Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar” kitobida saqlanib qolgan. Turli joydan kelgan bosqinchilar O‘rta Osiyo xalqlari tarixini izsiz o‘chirish, boyliklarini talash, moddiy va madaniy yodgorliklarini yo‘q qilib, o‘zlarini ustun qo‘yishga harakat qilganlar. Shu jarayonda kitoblar qatorida yozma kalendarlar ham yo‘qolib ketdi.Faqat yodda saqlanganlarinigina Beruniy tiklash sohasida xizmat qildi.Shuning uchun Xorazm kalendarini o‘rganishda faqat Abu Rayhon Beruniyning “Osor al-boqiya” asariga suyanamiz. Xorazmning ma’lum bo‘lgan qadimiy kalendar tizimi Iskandar Zulqarnayndan 980 yil ilgari bo‘lgan.¹⁶Xorazm davlatining boshlanishida haftani ishlatmaganlar.Ularda haftaning kunlari ma’lum mohiyatga ega deb hisoblangan.Kunlar hafta ichida nomlaridan tashqari bosh nomlarga ham ega bo‘lgan. Masalan, xorazmliklar oyning har bir kuniga nom qo‘yganlar. Bir oy ichida o‘n bir kunning nomlanishi xorazmliklarda va so‘gdiylarda bir xil bo‘lgan.Xorazmliklar Oy manzillarini ishlatganlar. Ulardan astronomiyaga oid hukmlar chiqarganlar. Manzillarini, ismlarini yodda saqlaganlar. Oy manzillarini 12 burjga taqsimlab, burjlarni o‘z tillarida alohida-alohida nomlaganlar. Beruniy: “Xorazmliklar burjlarni arablardan yaxshiroq bilganlar” deb qayd etadi. Xorazmliklar bilan so‘g’diylar yil boshini belgilash uchun ortiqcha kunlarni qo‘shishda bir xil amal qilganlar. Ular quyosh yili har 115 yilu 365 kundan, 116 yili esa bunga 1 oy va 1 kun qo‘shiladi deganlar.Yangi yil Xorazmda navsorjidan ya’ni bahorgi tehgkunlikdan boshlangan. “Biror muddat o‘tib ketgan yilning avvalidan hisobga olinadigan ma’lum bir muddatga tarix deyiladi… Millatlarning tarixlarni ishlatishda bir-birlaridan farq qilganlari kabi, oylarning avvallari, har bir oyning necha kun bo‘lishi va buning sabablari masalasida ham ajraladilar”,- deb yozadi Beruniy. Xorazmliklar ishlatadigan oylar o‘n ikkita bo‘lib, har biri o‘ttiz kundan iborat bo‘lgan. Oylarining nomlari mana bulardir¹⁷.

1	Ruchnofunovsrochi 30 kun	7	Avmriy 30kun
2	Ardusht fvsirx ankom	8	Yonoxn foxsrson rochibk
3	Xrvdod fvikiriy	9	Arvfofimxkobxrfin
4	Jiriy forozoq	10	Vsmpfvnofkonj ankom
5	Nmdod	11	Ashmn fvird ankom
6	Axshrivriy	12	Isfandormajiy fbxshvm

Xorazm kalendarida ham hafta kunlari ishlatilmagan. Hafta kunlari keyinroq islom va xristian dinlari kirib kelishi bilan qo’llangan.

1	Ruchnofunovsrochi 30 kun	7	Avmriy 30kun
2	Ardusht fvsirx ankom	8	Yonoxn foxsrson rochibk
3	Xrvdod fvikiriy	9	Arvfofimxkobxrfin
4	Jiriy forozoq	10	Vsmpfvnofkonj ankom
5	Nmdod	11	Ashmn fvird ankom
6	Axshrivriy	12	Isfandormajiy fbxshvm

Xorazm kalendarida hafta kunlari o’rniga oy kunlari ishlatilgan. Oy kunlari ”Avestodagi” ma’budlarning nomlari bilan bog’langanligi olimlarimiz tomonidan qayd etilgan.¹⁸
Xorazm kalendarida ham hafta kunlari ishlatilmagan. Hafta kunlari keyinroq islom va xristian dinlari kirib kelishi bilan qo’llangan. Xorazm kalendarida hafta kunlar ’rniga oy kunlari ishlatilgan. Oy kunlari ”Avestodagi” ma’budlarning nomlari bilan bog’langanligi olimlarimiz tomonidan qayd etilgan.¹⁹

1