Tarix fakulteti j ahon tarixi kafedrasi maxsus tarix fanlari
Yüklə 2,75 Mb.
|
Savol va topshiriqlar 1. O'rta Osiyoda qo‘llanilgan kalendarlar to'g'risida qaysi manbalarda ma'lumotlar berilgan? 2. Xorazm kalendari to'g'risidagi ma'lumotlar qaysi yozma manbalarda uchraydi? 3. Zardusht yil hisobi haqida gapirib bering? 4. Qadimgi So`g`dliklar taqvimi haqida ma’lumot bering? 5. A.R.Beruniy Xorazm kalendari to'g'risidagi qanday ma'lumotlarni keltirib o’tgan? 8-mavzu: Kalendarning isloh qilinishi Reja: Kalendar islohotining ahamiyat; Era va uning turlari Hijriy yil hisobi; Tayanch so’zlar Kalendar islohotining ahamiyat, Era va uning turlari, Hijriy yil hisobi, kalendarlar, eralar, xronika, 8.1 Har bir kalendar tizimida yilni hisoblashda uning boshlang‘ich nuqtasi zarur. Shu boshlanadigan davrni biz era deb ataymiz. Era lotincha «aera»- son, raqam degan ma'noni bildiradi1. Eraning boshlang'ich nuqtasi qilib biror-bir olamshumul voqealar olinadi. Bu davlat ahamiyatiga ega, yoki biror-bir xalq uchun xarakterli bo'lishi, yoki faqatgina bir shaxsning faoliyati bilan bog'liq bo'lishi mumkin. Shunday eralar ham borki, ular afsonalar bilan bog'liq. Insoniyat tarixi davomida shunchalik ko'p eralardan fovdalanilganki, ularning har birini sanab o‘tish mushkul. Xronologiya fanida eralar xususiyatiga ko'ra bir necha turlarga bo'linadi. Bugungi kunda eralarni shartli ravishda uch guruhga bo‘lish mumkin: l)tarixiy-siyosiy eralar; 2) afsonaviy eralar; 3) diniy eralar. Tarixiy eralarga asosan hukmdorlarning nomi bilan bog‘liq eralar kiradi. Eralar Misr va Bobilda podsholar. Ossuriyada yuqori lavozimdagi mansabdorlar, Rimda konsullar, Gretsiyada arxontlar hukmronligi davri bilan hisoblangan. Tarixiy eragaNabonassar (er. avv. VIII asrda hukmronlik qilgan) erasini misol qilib olishimiz mumkin. Shuningdek, Qadimgi Sharqda keng tarqalgan Salavkiylar (eraning boshlanishi er.avv. 312-yil 1-oktabr) erasi. Rimda foydalanilgan Diokletian (Rim imperatori 284-305 yillarda) eralari tarixiy-siyosiy era hisoblanadi. Afsonaviy eraga «Rimga asos solinishi» erasini misol qilishimiz mumkin. Milodiy era, «ludey erasi», «Musulmon erasi» diniy eralar hisoblanadi. Endi yuqorida nomlari keltirilgan eralari haqida to'xtalib o‘tamiz. Olimpiada erasi. Eramizdan avvalgi III asrning o‘rtalarida grek tarixchisi Timey va matematik Eratosfen birinchi boTib olimpiada bo'yicha yil hisobini olib borishgan. Olimpiada o'yinlari yozgi Quyosh turishiga yaqin bo’lgan vaqtda o‘tkazilgan. Olimpiada o'yinlari to‘rt yilda bir marotaba yangi Oy chiqqanidan o'n bir kun keyin boshlangan va yangi Oy chiqqanidan o‘n olti kun keyin yakunlangan. Olimpiada bo'yicha yil hisobida har bir yil olimpiadaning tartib raqamini {OL) va to'rt vildagi yilning tartib raqami bo'lgan. Ajdoddan avlodga o'tib keluvchi olimpiada o'yinlari g'oliblarining ro'yxatidan eramizning taxminan 300-yil ida xristian tarixchisi K. Evsivliy tomonidan foydalanilgan. U o'zining «Xronika» asarida Odam Atodan boshlab. o'ziga ma’lum bo’lgan hukmdorlarning hukmronligi sanasini Olimpiada sanalari bilan solishtirgan. «Xronikada» eramizning 220-yiligacha bo'lib o'tgan Taqvimning asosiy maqsadi ijtimoiy, diniy, tijorat yoki ma'muriy voqealarni qayd etish yoki tashkil etish uchun o'tmish, hozirgi va kelajakdagi har qanday kunni ma'lum bir sana bo'yicha aniq belgilashdir. Haftalar, oylar va hatto yillar kabi bir necha kunni o'z ichiga olgan takrorlanuvchi davrlar taqvimning ikkilamchi, qulay xususiyatlari hisoblanadi. Aksariyat madaniyatlar birlamchi tanishuv tizimini qabul qiladi, lekin turli madaniyatlar har doim bir nechta kalendarlarni bir-biriga moslashtirishga muhtoj bo'lgan, chunki ular bir xil makonda (masalan, turli xil talablarga ega dunyoviy va diniy guruhlar) birga yashagan yoki savdo aloqalarini o'rnatgan. Belgilanganidan keyin taqvim dizaynini yangi dizaynga aylanmasdan o'zgartirib bo'lmaydi. Agar taklif etilayotgan dizayn merosga etarlicha yaqin bo'lsa, ya'ni unga mos kelsa, mahalliy kalendar tizimini isloh qilish buzilmasdan mumkin. Bunga misol qilib, Xitoyda mintaqalar o'rtasidagi muammolar tufayli Xitoy taqvimiga kiritilgan o'zgarishlar va diniy taqvimdagi amaliy o'zgarishlar, masalan, Islom taqvimi kabi oyning boshlanishi diniy rahbarlar tomonidan kuzatilganidan ko'ra astronomik ma'lumotlardan olingan. Biroq, ba'zi dizayn o'zgarishlari, ko'pincha uzoq o'tmishda yoki kelajakda bir necha kun davomida oldingi dizayndan farqli sana identifikatorlarini beradi. Taqvim tizimi sanalar yangi dizaynga retroaktiv ravishda o'zgartirilganmi ( proleptik kalendar yordamida ) yoki o'sha paytda ishlatilgan dizaynga rioya qilinishi kerakmi yoki yo'qligini aniqlab berishi kerak. Agar umumiy taqvim tizimini qabul qilgan barcha madaniyatlar bir vaqtning o'zida kalendar islohotini amalga oshirmasa, taqvim bo'linishi sodir bo'ladi. Agar sana identifikatorlari o'xshash, ammo boshqacha bo'lsa, chalkashlik va xatolardan qochib bo'lmaydi. Aksariyat kalendarlarda islohot bilan o'zgartirilishi mumkin bo'lgan bir nechta qoidalar mavjud: Kunlar oylar va haftalar kabi bo'linmalarga va agar mavjud bo'lsa, ushbu bo'linmalardan tashqaridagi kunlarga qanday guruhlanganligi . Qaysi yillar kabisa yillari va oddiy yillar va ular qanday farq qiladi. Yillarni raqamlash, davrni tanlash va nol yil masalasi . Yilning boshlanishi (masalan, dekabr kuni , 1 yanvar, 1 mart, tengkunlik kuni, xonimlar kuni ). Agar hafta saqlanib qolsa, uning kunlarining boshlanishi, uzunligi va nomlari. Kunning boshlanishi (yarim tun, quyosh chiqishi, peshin yoki quyosh botishi) Agar oylar saqlanib qolsa, oylarning soni, uzunligi va nomlari. Maxsus kunlar va davrlar (kabisa kuni yoki interkalar kun kabi). Ijtimoiy tsikllarga moslashish. Astronomik sikllarga moslashish. Biologik tsikllar bilan moslashish. Sanalarning harfiy belgilanishi. Yulian kalendaridagi kamchiliklar. 325-yilda Nikey soborida Yulian kalendari yagona xristian kalendari sifatida qabul qilindi va ular 21-martni bahorgi tengkunlik kuniga mos keltirdik deb, o‘yladilar. Xristianlarda diniy pasxa bayramini o’tkazishda buning ahamiyati katta edi. Ular bir necha asrdan so‘ng haqiqiy bahorgi tengkunlik nuqtasi kalendarga to'g‘ri kelmay qolganligini sezib qoldilar. XVI asrning ikkinchi yanniga kelib, bu farq 10 kunga yetdi, ya’ni bahorgi tengkunlik nuqtasi 21-mart emas, 11-martga to‘g‘ri kelib qoldi. Bu cherkovni tashvishga solib qoNdi. ya’ni pasxa bavrami borgan sari yozga surila boshladi. bu esa Nikey sobori qaroriga zid edi. Pasxa bay rami 21-martdan keyingi to'linoydan so'ng birinchi yakshanbada ishonlanishi kerak edi. Yulian kalendaridagi kamchiliklarni 1324- vilda Vizantiyalik olim Nikifor Grigora aniqladi va bunga imperator Andronika II diqqatini qaratdi. Lekin imperator kalendarni isloh qilishga ruxsat bermadi. Yulian kalendaridagi kamchiliklarni XVI asrning birinchi yarmida Vizantiyada yashovchi olim Matvey Vlastar ham ta’kidladi. 1373-yilda Vizantiyalik olim Isaak Argir kalendarni isloh qilish zarurligini asoslab berdi. Yulian kalendarini qaytadan isloh qilish zaruratini katolik cherkovi vakillari ham ta’kidladilar. Bu fikrni Kliment VI ham qo'llab quvvatladi. 1414-yilning martida kardinal Per d’Ali tashabbbusi bilan kalendar masalasi muhokama qilindi. 1437-yilda bu masala Bazzel soborida ko‘rib chiqildi. Unda uyg‘onish davrining faylasuf olimi Nikolay Kuzanskiy (1401-1464) o'zining loyihasi bilan tanishtiradi. 1457-yili papa Sikst VI kalendarni isloh qilish va pasxa hisobini to‘g‘rilashga tayyorgarlikni boshlab yuboradi. Shu maqsadda papa Rimga yetakchi nemis astronomi va matematigi Regiomont (1436— 1476)ni taklif qildi. Lekin olimning bevaqt o'limi tufayli papa bu ishni keyinga surishga majbur boiadi. XVI asrda kalendar masalasi bilan Lateran (1512-1517) va Triden (1545-1563) soborlari shug'ullanadi. 1514-yilda Lateran sobori kalendar islohoti bo'yicha maxsus komissiya tuzadi va Yevropada mashhur bo‘lgan astronom Nikolay Kopernik (1473—1543)ni Rimga taklif qiladi. Nikolay Kopernik o’sha davrda tropik yilining uzunligi aniqlanmagani uchun komissiya tarkibida ishtirok etishdan bosh tortadi. 8.2 Har bir kalendar tizimida yilni hisoblashda uning boshlang‘ich nuqtasi zarur. Shu boshlanadigan davrni biz era deb ataymiz. Era lotincha «aera» - son, raqam degan ma'noni bildiradi1. Eraning boshlang'ich nuqtasi qilib biror-bir olamshumul voqealar olinadi. Bu davlat ahamiyatiga ega, yoki biror- bir xalq uchun xarakterli bo'lishi, yoki faqatgina bir shaxsning faoliyati bilan bog'liq bo'lishi mumkin. Shunday eralar ham borki, ular afsonalar bilan bog'liq. Insoniyat tarixi davomida shunchalik ko'p eralardan fovdalanilganki, ularning har birini sanab o‘tish mushkul. Xronologiya fanida eralar xususiyatiga ko'ra bir necha turlarga bo'linadi. Bugungi kunda eralarni shartli ravishda uch guruhga bo‘lish mumkin: l)tarixiy-siyosiy eralar; 2) afsonaviy eralar; 3) diniy eralar. Tarixiy eralarga asosan hukmdorlarning nomi bilan bog‘liq eralar kiradi. Eralar Misr va Bobilda podsholar. Ossuriyada yuqori lavozimdagi mansabdorlar, Rimda konsullar, Gretsiyada arxontlar hukmronligi davri bilan hisoblangan. Tarixiy eragaNabonassar (er. avv. VIII asrda hukmronlik qilgan) erasini misol qilib olishimiz mumkin. Shuningdek, Qadimgi Sharqda keng tarqalgan Salavkiylar (eraning boshlanishi er.avv. 312-yil 1-oktabr) erasi. Rimda foydalanilgan Diokletian (Rim imperatori 284-305 yillarda) eralari tarixiy-siyosiy era hisoblanadi. Afsonaviy eraga «Rimga asos solinishi» erasini misol qilishimiz mumkin. Milodiy era, «ludey erasi», «Musulmon erasi» diniy eralar hisoblanadi. Endi yuqorida nomlari keltirilgan eralari haqida to'xtalib o‘tamiz. Olimpiada erasi. Eramizdan avvalgi III asrning o‘rtalarida grek tarixchisi Timey va matematik Eratosfen birinchi boTib olimpiada bo'yicha yil hisobini olib borishgan. Olimpiada o'yinlari yozgi Quyosh turishiga yaqin bo’lgan vaqtda o‘tkazilgan. Olimpiada o'yinlari to‘rt yilda bir marotaba yangi Oy chiqqanidan o'n bir kun keyin boshlangan va yangi Oy chiqqanidan o‘n olti kun keyin yakunlangan. Olimpiada bo'yicha yil hisobida har bir yil olimpiadaning tartib raqamini {OL) va to'rt vildagi yilning tartib raqami bo'lgan. Ajdoddan avlodga o'tib keluvchi olimpiada o'yinlari g'oliblarining ro'yxatidan eramizning taxminan 300-yil ida xristian tarixchisi K. Evsivliy tomonidan foydalanilgan. U o'zining «Xronika» asarida Odam Atodan boshlab. o'ziga ma’lum bo’lgan hukmdorlarning hukmronligi sanasini Olimpiada sanalari bilan solishtirgan. «Xronikada» eramizning 220-yiligacha bo'lib o'tgan 249 ta olimpiada o'yinlarining g‘oliblari ko'rsatib o'tilgan. Olimpiada erasi Yulian kalendari bo'yicha eramizdan avvalgi 776-yil 1-iyul qilib belgilangan. Konsullar bo’yicha yil hisobi. Biz Rimda yil nomlari konsul nomlari bo'yicha nomlanganligini aytib o'tgan edik. Tarixchilar eramizdan avvalgi 509-yilda respublikaga asos solgan konsullar Brut va Kollotinlar bilan boshlanadigan 1050 yilni o'z ichiga oigan konsullar ro'vxatini tuzgan. 337-yildan imperator Konstantin vafotidan so'ng Rim imperiyasi ikki poytaxtga ega bo'lgan va bir konsul Rimda. ikkinchisi Konstantinopolda ish olib borgan. 537-yilda imperator Yustinian yil hisobini imperatorlar hukmronlik qilgan yil bo'yicha olib borgan. Oxirgi konsul Flaviy Vasiliy Menshiv eramizning 541-yilida saylangan. Shuning uchun Rimda ayrim vaqtlarda yil hisobi Vasiliy konsudligidan so'nggi birinchi, ikkinchi villar (past consulatum Basili) tarzida olib borilgan. Imperator Yustinianning vorislari o'zlarini 1-yanvarda konsul deb e’lon qilish odatini tiklaganlar va bu kun xalqga pul in’om qilganlar. Shuning uchun past consulatum yil hisobi IX asrgacha davom etgan. Imperator Lev Filósof (886-912) yil hisobini konsullar bo'yicha qabul qilishni taqiqlash haqida farmon e’lon qilgan. «Rimga asos solinishi erasi». O'rta asr tarixchilari «ab urbe condita» (a.u.b), ya'ni «shaharga asos solinishi» erasidan keng foydalanganlar. Dastlab Rim imperiyasida bu era shaharning yoshi haqida umumiy to'xtamga kelinmagani uchun keng tarqalmagan. Rimga asos solinishi masalasida o'nta turli sanalar taxmin qilinadi va bu 500 yil davomida bahsga sabab bo'lgan. Mark Terensiy Varron Rimga asos solinishi sanasini oltinchi olimpiadaning 3-yili - OL 6.3 tarzida qabul qilgan va bu keng tarqalgan. Rimliklar o'z shaharlariga asos solingan kunni har yili 21-aprelda bahorgi bayram sifatida nishonlagan. Varronning ma’lumotiga ko'ra. «av urbe condite» erasining boshlanishi eramizdan avvalgi 753-yil 21-aprelda qabul qilingan. Salavkiylar erasi. Yaqin Sharqda Salavkiylar erasi juda keng tarqalgan edi. Salavka Aleksandr Makedonskiyning harbiy lashkarboshilaridan biri bo'lgan va Salavkiylar davlatini tuzgan. Salavkiylar sulolasi juda katta hududlarni egallagan va bu hududlarda turli kalendarlardan foydalanadigan turli xalqlar istiqomat qilgan. Shuning uchun Salavkiy erasi turlicha qo'llanilgan. U Bobilda Salavkiylar erasining boshi eramizdan avvalgi 311-yil 22-apreldan, Eronda eramizdan avvalgi 311-yil 7-fevraldan, kevinchalik eramizdan avvalgi 312-yil 10 -oktabrdan boshlangan. Salavkiy erasi bo'yicha yil hisobi Suriyadagi xristian aholisi o‘rtasida XIX asrga qadar saqlangan. Diokletian erasi. Uzoq vaqt davomida Rim imperiyasida va Misrda yil hisobi Diokletian hukumat tepasiga kelgandan boshlab. ya’ni «Diokletian erasi»dan olib borilgan. Bu eraning boshlanishi 284-yil 29- avgust hisoblanadi. Lekin Diokletian hukumat tepasiga 17-sentabrda kelgan boisa-da, bu yerda Ptolemey misoli bo‘yicha Diokletian hukumat tepasiga I Totoda kelgan. Biroq bu yerda gap eramizdan avvalgi 26-yil kalendar islohotidan so‘ng Yulian kalendari bo‘yicha 29 avgustda tugaydigan Misr yilining bir maromda boshlanishi haqida bormoqda. Surilib boruvchi Misryili eramizning 284-yili H-iyunida boshlangan. Diokletian 21 yil davomida imperiyani boshqargan. LI irodali, mohir lashkarboshi va malakali rahbar bo'lgan. Diokletian erasi bo'yicha yil hisobi uning hukumatdan ketganidan so‘ng ham saqlangan. Bu astrologiya burjlarini aniqlashda katta ko'mak bergan. Shuningdek. Aleksandriya yepiskoplarining xristian pasxasi sanalarini hisoblashda ham qoilanilgan. Kevinchalik. xristianlar bu hisobda Diokletian nomini tilga olish yaxshi emas, degan fikrga kelishgan va uni «azob chekkanlar erasi»-«era muchenikov» nomi bilan almashtirishgan. Misr, Efiopiya, Sudan xristian koptlari uzoq vaqt aynan shu atamani qo'llab kelishgan. Bizning vil hisobimiz. Hozirda bizning sayyoramizning deyarli barcha burchagida vil hisobi milodiy yil hisobidan olib boriladi. Milodiy yil «Iso Masih tug'ilgan kun»dan boshlanadi. Iso Masih tug'ilgan birinchi yilning birinchi yanvari qabul qilingan. Tarixning mana shu sanasigacha davri eski era (miloddan avval), keyingi davri yangi era, bizning era (milodiy) deb ataladi. Bu era 528-yilda Rim monaxi. papa arxivchisi Dionisiy Maliy tomonidan joriy qilingan. G‘arbiy Yevropa xronikasida shu eralar bo'yicha yil «AD» harflari bilan belgilanadi va bu lotin tilida «Anno Domini» - ya'ni «xudoning yi 1 i» ma’nosini anglatadi. 1582-yil kalendar islohotiga qadar Sharqiy va G'arbiy cherkov o'rtasida pasxa jadvallarida tafovutlar bor edi. Dionisiy Maliy Viktor Akvitanskiydan so'ng 19 yillik Meton siklidan foydalanib Oy fazalarining o‘zgarishini hisoblab chiqadi va ikkinchidan, eng asosiysi, u g‘arbiy cherkov odatlari bo'vicha pasxani 15-nisonga ko'chirgan. agar faqat yakshanba kunga to'g'ri kelgan bo'Isa (aynan bunga Rimda yo‘l qo'yilmagan). Dionisiy Maliy davrida pasxa sanalarini hisoblash usullari qulay qilib ishlab chiqilgan edi. Misol uchun 1988-yilni olamiz. Yil raqamidan 284 ni olib tashlab (Diokletian erasining boshlanishi yili raqami. Biz hisobni Diokletian qilishi kerak bo'lgan hisob bo‘yicha olib boramiz) va qolganini o‘n to'qqizga bo'lib, qoldiqdagi 19 yillik sikl yilidagi tartiblangan raqam, ya’ni Aleksandr davriyligidagi «oltin sana»ni topamiz. U 13 ga teng jadvaldan 1988-yil bahorgi to‘linoy 24-martga to‘g‘ri kelishini ko‘rishimiz mumkin. Demak. pasxa keladigan yakshanba kuniga 28 martga (eski usul bo‘yicha)=10 aprel (yangi usul bo‘yicha)ga to‘g‘ri keladi. Odatda, Aleksandriya yepiskoplari pasxa jadvalini 95 yilga mo'Ijallab tuzishgan va hamma xristian cherkovlariga tarqatishgan. Gap shundaki. agar pasxa A-yili uchun hisoblab chiqilsa va bu yil kabisa yili bo‘lsa, unda R+95 yilda u bir kun oldinga yoki (o'rtacha 28 yilda bir marta) olti kun orqaga suriladi. Qachonki, olti kun, agar kabisa yili R - to‘lin oy sanasi yakshanbaga to'g'ri kelsa, suriladi. Shuning uchun yangi pasxa jadvalini tuzuvchilari Oy tazalari va hafta kunlariga muvofiq tuzatishlar kiritishgan. Aleksandriyalik patriarx Kirill Diokletian erasi bo'vicha 153-yildan to 247-yilgacha bo'lgan pasxa jadvalini tuzgan va u eramizning 531-yilini ham o'z ichiga olgan. Dionisiy Maliy Diokletian erasidan voz kechadi va yil hisobini «Isoning tug'ilishi» erasidan, ayrim ma’lumotlarda esa «Ob incarnatio Domini - «Xudoning gavdalanishi» erasidan hisoblagan. Lekin Dionisiy qanday mulohazalardan, qaysi hisobga asoslanib to’xtovsiz almashinuvchi yilda o‘z erasini boshlanish sanasini hisoblaganini tushuntirib o’tmagan. Shu sabab tarixchilar turli fikrlarni bildirishgan. garchi ularning birontasi ham boshqasinikidan ishonchliroq bo‘lmasa-da. shunday taxminlar mavjudki, Dionisiy bu erani tuzishda Iso Masih havotining 31-yilida vafot etgan va 25-martda cho’qintirilganligini e'tiborga olgan. Binobarin, bu kunga birinchi pasxa to’g’ri kelgan. Dionisiy hisobi bo‘yicha vana pasxa martga to’g’ri kelgan, bu Diokletian erasining 279-yili bo'lgan. 0 ‘z hisobini evangelie bilan solishtirib, Dionisiy haqiqatan ham birinchi pasxa 532 yil oldin Diokletian erasining 279-yil nishonlanganligini faraz qilish mumkin. 532 soniga yana 31 yilni qo‘shib. undan 279 ni ayiriladi. U Diokletian erasining 279-yili Isoning tug’ilganiga 563 yil bo‘ldi deb hisoblaydi. 8.3 Hijriy-qamariy yil hisobi. Islom dini vaqtni hisoblashga ham o‘z ta’sirini ko'rsatdi. Islomdan avval arablar Oy kalendaridan foydalanganlar. Abu Rayhon Beruniyning yozishicha. arablar yahudiylardan yilga qo‘shimcha oylar qo'shishni o'rganganlar va u oyni «ayam an-nasi» deb ataganlar. Bundan biz arablarning Oy-quyosh kalendaridan foydalanganligini bilishimiz mumkin. Arab kalendarida 12 oy bolib, ular quyidagicha atalgan: 1) Muharram - «taqiqlangan», «man etilgan», «muqaddas» ma'nolarini beradi. Muharramda johiliyat davrida urush harom qilingan. Bu holat yettinchi (rajab), o‘n birinchi (zulqa’da) va o‘n ikkinchi (zulhijja) oylariga ham tegishli bolgan; 2) Safar - «sariq», «za’faron» degan ma’noni beradi. Bu oyda arablarga halok qiluvchi yara toshar edi. Insonlarga bu kasallik yetganida yuzlari sarg’ayib ketardi. Shu sababli bu ovni safar «sariq» deb nomlandi. Shuningdek, boshqa bir farazga ko‘ra, safar oyida arablar «safariya» nomli guruh bilan birgalikda oziq-ovqat qidirganlikiari uchun bu oyga shunday nom berilgan; 3) Rabi ul-avval. «Rabi» so’zi arab tilida «bahor» ma’nosini beradi. Ammo qadimgi arablar «rabi» so'zini «kuz» ma’nosida ham qoilaganlar. Ushbu oy kuz faslida kelgani uchun «birinchi kuz» ma'nosini anglatgan; 4) Rabi us-soniy - «ikkinchi kuz»; 5) Jumodu-l-avval; 6) Jumodu-s-soniy - bu ikki oy qish kunlariga, sovuq qattiq bo‘lib, suv muzlagan paytini anglatuvchi arabcha «jamoda» so‘zidan olingan bo’lib, «qotib qolmoq», muzlamoq ma'nosini beradi; 7) Rajab - arablar bu ovni ulug'laydilar, yana bu oyni «kar oyi» ham deb nomlaydilar, chunki bular bu oyda urush ovozini eshitmasdilar. 8) Sha’bon - «tashaaba» so’zidan olingan boiib, «tarqalmoq» ma’nosini beradi; 9) Ramazón - «yondirmoq», «jazirama oy» ma’nolarini anglatadi. Bu oy yozning eng issiq paytiga to‘g‘ri kelgani uchun shunday atalgan; 10) Shavvol - «ko’tariimoq», «olib bormoq», «ko'chirmoq» ma'nolarini beradi. Arab qabilalari bu oyda o‘z joylaridan ko’chib ketardi, shuning uchun shavvol deb nomlangan; 11) Zulqa’da - «otirmoq», «uyda qolmoq» ma’nolarini anglatadi. Bu oyda urushlar bo‘lmaydi; 12) Zulhijja - «haj» so‘zidan olinib, «haj qilish» ma’nosini beradi. Arablar bu oyda haj qilganlar. Islomgacha bo‘lgan davrda arablar Oy-quyosh kalendaridan foydalanganligini ba'zi oy nomlaridan bilishimiz mumkin. O'sha davrda Makkada o‘n uchinchi oyda katta yarmarka tashkil qilingan. Islom dini paydo bo’lgach, diniy va dunyoviy ishlarni yuritish uchun yangi kalendar zarur edi. Bu masala xalifa Umar davri (634-644)da hal qilinadi. O‘sha davrda faqatgina yillar voqealar nomlari bilan atalar, tartib raqami bilan yuritilmagan edi. Arablar o‘rtasida xat, hujjatlarga sana qo’yish odati bo'lmagan. Bir kuni bir kishi xalifa Umar huzurlariga kelib sha'bon oyida toianishi kerak boigan qarz haqidagi hujjatni ko'rsatdi. Shunda xalifa Umar «bu hujjat qaysi sha'bonga tegishli? 0 ‘tgan yilgi sha'bongami yoki bu yilgi sha’bongami?» deb so‘raydi. Bunday vaziyatga Jazira viloyatining voliysi Abu Muso ham duch keladi. Unga ikkita buyruq yozib beriladi. Bu buyruqlarning biri ikkinchisiga sira to‘g‘ri kelmas. boshqa-boshqa edi. Ularning qaysi oldin, qaysi bir keyin yozilganini aniqlay olmagan Abu Muso xalifa Umarga murojaat qiladi. Chunki har ikki buyruqda ham sana yo'q edi. Bu masalani hal qilish uchun xalifa Umar Mashvarat o‘tkazadi. Mashvarat oy hisobi bo’yicha kalendar tuzishni ma'qul topadi. Ular yangi kalendarda o‘sha vaqtgacha qoilanilib kelingan qamariy oy nomlarini saqlab qolishni lozim ko'radilar. Bu oylar arablar o‘rtasida juda mashhur edi. Mashvaratdagilar kalendar boshi - era boshini qaysi vaqtdan hisoblashga oid turli fikrlarni o'rtaga tashladilar. Ba’zilar payg‘ambarning tug‘ilgan kunidan desa, ba’zilar payg'ambarlikning kelishidan hisoblashni taklif qildi. Ali ibn Abu Tolib islom kalendarini payg‘ambarning Makkadan Madinaga hijratlaridan boshlashni taklif etdilar. Bu taklif ma'qullandi. Payg'ambarning Makkadan Madinaga hijrat qilib yetib borgan vaqtlari rabi ul-avval oyidan 11 kecha o'tganda dushanba kuni boigan edi. Bu milodiy hisob bilan 622-yilning 23-sentabr kuniga muvofiq keladi. Mazkur mashvarat hijratdan 17 yil keyin muharram oyining birinchi kuni (milodiy 638-yil 23-yanvar) boigan edi. Hijrat esa yuqorida aytilganidek, rabi ul-avval oyining o‘n birinchi kunida, ya’ni hijriy-qamariy sananing uchinchi oyida boiib oigan. Vaholanki. arablarda avvaldan yil boshi muharram oyining birinchi kunidan hisoblangan. Shu sababli tarixiy voqealarni hisoblaganda chalkashlik ro‘y bermasligi uchun hijrat voqe" boigan uchinchi oydan oldingi birinchi va ikkinchi oylar (muharram, safar) ham hijrat yili hisobiga qo’shib olindi va muharram yil boshi boiib qoldi. Ya’ni, boshqacha qilib aytganda, hijriy hisobning birinchi yilining birinchi kuni muharram boiib qoldi. Bu sanani milodiyga aylantirganda 622-yilning 16-iyuliga muvofiq keladi. Hijriy-qamariy hisobda bir yil 354 kun boiadi. Toq oylar (muharram, rabi ul-avval, jumodu-l-avval, rajab, ramazón, zulqa’da) - 30 kundan, juft oylar (safar, rabi us-soniy (oxir), jumodu-s-soniy, sha’bon, shawol, zulhijja) - 29 kundan hisoblanadi. Hijriy-qamariy kalendarda kabisa vi I lari tartibi arab davriyligiga ko'ra hisoblanadi. Unda 30 yilda 11 ta kabisa yili mavjud. Kabisa yilidagi bir kun zulhijja oyi oxiriga qo‘shiladi. I lijriy yil milodiy yilga nisbatan qisqaroq (354 yoki 355) boigani bois, yil boshi har yili ma'lum vaqtda kelmavdi. Kelgusi yil oldingi yilga nisbatan 10. 11 yoki 12 kun (yilning oddiy yoki kabisa bo‘lishiga qaram) ertaroq keladi. Milodiy hisobda o‘ttiz uch yil hijriy hisobda o‘ttiz to'rt yilga barobar bo'ladi. Islom dini tarqalgan barcha mamlakatlarda hijriy-qamariy yil hisobi diniy kalendar sifatida qabul qilingan. Ro'za, hayit. haj kabi islomiy ibodatlar shu kalendar asosida olib boriladi. Hijriy-qamariy yil hisobi VIII asrdan boshlab islom dini, arab tili va yozuvi bilan birga 0 ‘rta Osiyoga kirib keldi. XX asrning birinchi choragiga qadar O'rta Osiyoda hijriy-qamariy yil hisobidan foydalandilar. Hijriy-shamsiy yil hisobi. Hijriy-shamsiy yil Quyosh (shams)ning bir yillik harakatiga asoslangan. Milodiy 1079-yilda Saljuqiylar sultoni Jaloliddin Malikshoh Yazdigird yil hisobini isloh qilish to‘g‘risida buyruq beradi. Kalendar islohoti maxsus tuzilgan hay "at tomonidan o'rganib chiqiladi. Unga shoir va olim Umar Xayyom (1040-1123) rahbarlik qiladi. Yangi kalendarda yilning boshlanishi bahorgi tengkunlikka to'g'ri kelishi kerak edi. Chunki o'sha vaqtda yangi yilning boshlanishi bahorgi tengkunlikdan deyarli bir hafta uzoqlanib, 14-16-martga to‘g‘ri kelib qolgan edi. Agar yangi yil 20, 21 va 22-martdan boshlansa maqsadga muvofiq boiar edi. Umar Xayyom boshchiligidagi hay‘at yangi yilni bahorgi tengkunlikdan boshlaydi va buning uchun kabisa yili tanlab olinadi. Bu kalendarda ham Yazdigird yil hisqbidagi kabi bir yil 12 oyga bo'linadi va har bir oy 30 kundan iborat bodadi. Bu kalendarda Yazdigird kalendaridan farqli odaroq kabisa yiliga 6 kun ham qo'shilgan. Kalendarda har 33 yil bir davr (sikl) hisoblangan. Unda har o'ttiz uch yilda sakkiz marta kabisa yili kelgan. Bunda kabisa kuni yetti marta to‘rtinchi yil oxiriga, sakkizinchi kabisa kuni esa beshinchi kabisa yili oxiriga qo'shilgan. Bu kalendar hijratning birinchi yili (622-yil) da bosh lab hisoblanadi. Kalendarning tadbiq etilgan kuni hijriy 471-yil 10 ramazon, (Yazdigird hisobi bo'yicha 448-yil 19-fevraldan) milodiy 1079-yil 16-martga to'g'ri keladi. Ushbu sana hijriy-shamsiy hisobi bo'yicha 458-yilning birinchi boshlanish kuni - bahorgi tengkunlik kuni (Navro’z) bo'ldi. Bu kalendar saljuqiylar sultoni Jaloliddin Malikshohnomi bilan Jaloliy kalendari deb nom oldi. Umar Xayyom kalendari dunyoda bugungi kungacha yaratilgan mukammal kalendarlardan biri hisoblanadi. Unda xatolik bir sutkaga yetishi uchun 4500 yil kerak bo’ladi. Bu esa kalendarning aniqlik darajasi qanchalik yuqori ekanligini ko'rsatadi. Jaloliy (Umar Xayyom) kalendari XIX asr o‘rtalarigacha Eronda qo’llanildi. Keyinroq, hijriy-shamsiy kalendari isloh etilib, oylarning kun miqdori burj oylarining kun miqdoriga to‘g‘rilanadi. Shu vaqtdan boshlab hijriy-shamsiy kalendarida qadimgi Eron oylarining nomi ham qo’llanila boshlandi. Ularning tartibi quyidagicha: 1. Farvardin - hamal (qo‘y). 2. Ordibehisht - savr (ho‘kiz). 3. Xurdod - javzo (egizak). 4. Tir - saraton (qisqichbaqa). 5. Murdod - asad (arslon). 6. Shahrivar - sunbula. 7. Mehr - mezon. 8. Obon - aqrab (chayon). 9. Ozar - qavs (yoy). 10. Day - jadi (echki). 11. Bahman - dalv (qovg‘a). 12. Isfand - hut (baliq). 1925-yilning 21-martida Eronda yangi Quyosh hijriy kalendari joriy etildi. Bu kalendarning erasi hijriy, ya’ni 622-yilning bahorgi tengkunligidan boshlanib, oddiy va kabisa yillarining uzunliklari 365 (366) kundan, har yilning 12 oyidan dastlabki olti oyi 31 kundan, keyingi beshtasi esa 30 kundan va oxirgi o‘n ikkinchi oyi oddiy yil lari 29, kabisa yillari esa 30 kundan edi. Ayni vaqtda Eronning rasmiy kalendari hisoblangan bu kalendarda oylar qadimgi Yazdigird III kalendaridagi oylar nomi bilan ataladi. Ushbu kalendarda kunlar sonining vuqoridagidek taqsimlanishi tasodifiy bolmay, Quyoshning yillik ko‘rinma harakatini o‘ziga aks ettiradi. Yüklə 2,75 Mb. Dostları ilə paylaş:
|