Tarix falsafasi va falsafa tarixi uyg'unligi

Tarixiy jarayon mazmuni va uning yo’nalishi muammosi. Tarixiy jarayon mazmuni va uning yo’nalishi muammosi tarix falsafasining muhim muammolaridan biri hisoblanadi. Uning mohiyati kishilik jamiyati o’zgaradimi, agar o’zgarsa, bu o’zgarish qaysi yo’nalishda Yuz beradi va mazkur o’zgarishlarni qanday davriylashtirish mumkin, degan savollarga javob topishdan iborat.

• Tarixiy jarayon mazmuni va uning yo’nalishi muammosi. Tarixiy jarayon mazmuni va uning yo’nalishi muammosi tarix falsafasining muhim muammolaridan biri hisoblanadi. Uning mohiyati kishilik jamiyati o’zgaradimi, agar o’zgarsa, bu o’zgarish qaysi yo’nalishda Yuz beradi va mazkur o’zgarishlarni qanday davriylashtirish mumkin, degan savollarga javob topishdan iborat.
• Mazkur muammo qadimgi dunyo mutafakkirlaridayoq qiziqish uyg’otgan. Antik faylasuflar chiziqli tarix falsafasining uch muhim yo’nalishi: progressiv, regressiv va tsiklli yo’nalishlarni farqlaganlar. Shuni qayd etish muhimki, bu yo’nalishlarning barchasi hozirgi vaqtda ham o’z izdoshlariga ega. Shu bilan bir qatorda, XIX asr oxiri – XX asr boshlarida tarixiy rivojlanishning nochiziq kontseptsiyasi ham asoslangan. Bu yo’nalishlarni batafsilroq ko’rib chiqamiz.
• Antik davr mutafakkirlarining aksariyati, shu jumladan Protagor va Demokrit jamiyatning rivojlanishi asosan yovvoyilikdan ‘oltin asr’ sari Yuksalib boruvchi yo’nalishda kechgan deb hisoblagan. Ularni progressiv yo’nalish asoschilari deb hisoblash mumkin. Boshqa mutafakkirlar (Gesiod, Seneka), aksincha, jamiyatning rivojlanishi regressiv yo’nalishga ega, yani u ‘oltin asr’dan jamiyatning tanazzuli, axloqning buzilishi va hokazolar bilan tavsiflanuvchi ‘temir asr’ sari rivojlanadi, degan fikrni ilgari surgan. YAna bir toifa faylasuflar (Platon, Aristotelx, Polibiy) jamiyat Yuksalib boruvchi yo’nalishda, lekin tutash doira bo’ylab harakatlanadi va har doim ortga, dastlabki bosqichga qaytadi, deb hisoblagan.

demokratik respublika yoki konstitutsiyaviy monarxiya (‘tsivilizatsiya asri’) sari harakatlanadi). Har bir tsikl mazkur jamiyatning umumiy inqirozi va parchalanishi bilan tugaydi. TSikl yakunlangach, rivojlanish jarayoni yangilanadi va ayni shu bosqichlardan, lekin Yuqoriroq darajada o’tadi. Shunday qilib, Viko g’oyalari madaniyatlar va tsivilizatsiyalarning rivojlanishida tsikllilik nazariyalari (Danilevskiy, SHpengler, Toynbi)ga asos bo’lgan.
demokratik respublika yoki konstitutsiyaviy monarxiya (‘tsivilizatsiya asri’) sari harakatlanadi). Har bir tsikl mazkur jamiyatning umumiy inqirozi va parchalanishi bilan tugaydi. TSikl yakunlangach, rivojlanish jarayoni yangilanadi va ayni shu bosqichlardan, lekin Yuqoriroq darajada o’tadi. Shunday qilib, Viko g’oyalari madaniyatlar va tsivilizatsiyalarning rivojlanishida tsikllilik nazariyalari (Danilevskiy, SHpengler, Toynbi)ga asos bo’lgan.

• Hozirgi zamon tarix falsafasida tarixiy jarayon mantig’i va yo’nalishini tushuntirishga nisbatan ikki asosiy yondashuv: formatsion va tsivilizatsion yondashuvlar mavjud. Ularga batafsilroq to’xtalamiz.
• Formatsion yondashuv tarixni monistik, universalistik tushunishga asoslanadi. U jahon tarixini ijtimoiy-iqtisodiy formatsiyalar olinma-ketin almashuvidan iborat yagona, chiziqli-hujumkor tabiiy-tarixiy jarayon sifatida talqin qiladi.

Ijtimoiy-iqtisodiy formatsiyalar haqidagi talimotni
1) ijtimoiy-iqtisodiy formatsiya – sifat jihatidan aniq, yaxlit ijtimoiy tizim bo’lib, uning muhim elementi odamlarning hayot faoliyati jarayonida ular o’rtasida o’rnatiladigan moddiy (iqtisodiy), manaviy (mafkuraviy) va boshqa aloqalar va munosabatlardir. Moddiy va manaviy munosabatlarning o’zaro aloqasida moddiy munosabatlar etakchi rol o’ynaydi. Ularning;