Azərbaycan diLİ VƏ tariXİ
Yüklə 8,38 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
§ 3. AZƏRBAYCAN ZAQAFQAZİYA DÖVLƏTÇİLİYİ
SİSTEMİNDƏ
1918-c i ilin əvvəllərində Zaqafqaziyada vəziyyət son dərəcə mürə kkəb olaraq qalırdı. Rusiyanın Almaniya ilə Brest-Litovskda sülh danışıqları boşa çıxd ıqdan sonra 1917-ci il dekabrın 6-da al-man-türk qoşunlan hücuma keçmişdilər. Türk qoşunlarının irəlilə məkdə davam etdiy ini görən Zaqafqaziya Ko missarlığı 1918-ci il fevralın 6-da Qafqaz cəbhəsinin ko mandanı Vah ib paşaya Türkiyə ilə sülh danışıqları aparmaq istədiyini bildirən teleqram göndərməyə məcbur oldu. Regionda heç bir nüfu zu və kifayət qədər güclü hakimiyyəti o lmayan Zaqafqaziya Ko missarlığı ö zünü buraxmaq məcburiyyətində qaldı. 1918-ci il fevralın 22-də Cənubi Qafqazdan Ümu mrusiya Müəssislər Məclisinə seçilmiş deputatların yığıncağında Zaqafqaziya Seymin in yaradılması və yerli hakimiyyətin bu orqana verilməsi haqqında qərar qəbul ed ild i 88 .
il fevralın 23-də üç
əsas partiya
fraksiyaların ın nümayəndələrindən ibarət olan Zaqafqaziya Sey mi öz işinə başladı. Sey mdə Gü rcüstandan sosial-demo kratlar (menşeviklər) 32 nəfər, A zərbaycandan müsavatçılar, onlara qoşulmuş bitərəf demokratlar - 30 nəfər, ermənilərdən Daşnaksütyun partiyasından olanlar 27 nəfər deputat iştirak edirdi 89 . Bundan əlavə, sosial-inqilabç ıla r (eserlər), milli de mokratlar, Ermən i Xalq A zadl ıq Partiyası, Müsəlman Sosialist Bloku 7 nəfər, Rusiyada müsəlmanlar fraksiyası ("İttihad") 3 nəfər və menşevik-hü mmətçilər partiyası 4 nəfər deputatla Seymdə təmsil olunmuşdular 90 .
var idi. On lardan hümmətçi menşevik olanlar gürcü fraksiyasına daxil o lmuş, qalanları isə müsəlman fraksiyası kimi birləş mişdilər, ancaq bu fraksiya gürcü və erməni fraksiyalarından fərq li olaraq, ço x dağın ıq şəkildə fəaliyyət göstərirdi. Zaqafqaziya Sey mi Y.H.Gegeçkori başda olmaqla Zaqafqaziya hökumətin i təşkil etdi. Qafqaz cəbhəsində vəziyyət və Zaqafqaziyanın müstəqilliy inin elan edilməsi məsələləri istər Sey min, istərsə də hökumətin fəaliyyətində əsas yer tuturdu. Zaqafqaziya Sey mindən müsəlman fraksiyasının lideri M .Ə.Rəsulzadə bu barədə yazırd ı: "Seymdə müsəlmanların bütün səyləri cəbhə məsələsinin dinc yolla həlli və Qafqazın müstəqilliyinin dərhal həyata keçirilməsinə yö- nəlmişdi. Müstəqil Qafqazın mövcudluğu təkcə Qafqaz müsəlmanlarının deyil, həm də Rusiyanın daimi təhlükəsi qarşısında qalan digər müsəlman ölkələrinin də mənafeyinə uyğun idi" 91 .
hüquqi baza yaratmaq idi. Lakin bu məsələ ilə əlaqədar qəbul edilmiş qərar ziddiyyətli xarakter daşıyırdı: Zaqafqaziyanı müstəqil dövlət elan etməyən Seym özünün xarici
244 dövlətlərlə sülh bağlamaq səlahiyyəti olduğunu bildirir, Türkiyə ilə danışıqlara dair proqramında göstərirdi ki, 1914-cü ildəki dövlətlərarası sərhəd bərpa olunmalıdır. Bundan əlavə, Zaqafqaziya nümayəndə heyəti Şərqi Anadoluda Türkiyə dövləti tərkibində olmaqla ermənilər üçün öz müqəddəratını təyin etmək hüququ əsasında muxtariyyət əldə etməyə çalışırdı. Danışıqlar aparmaq üçün üç Cənubi Qafqaz millətinin parlament fraksiyalarını təmsil edən siyasətçilər qrupundan nümayəndə heyəti təşkil olunmuşdu. Gürcü Akaki Çxenkelinin başçılıq etdiyi nümayəndə heyətindəki azərbaycanlılar - müsavatçılar M.H.Hacınski və X.Xasməmmədov, sosialist blokunun üzvü İ.Heydərov, ittihadçı Mir Yaqub Mehdiyev və menşevik-hümmətçi Ələkbər Şeyxülislamovdan ibarət idi. Martın 12-də bütün qrup üzvləri danışıqların başlanacağı Trabzona gəldilər 92 .
Rusiya ilə Almaniya arasında separat müqavilə imzalanmışdı və onun bir şərtinə görə Ərdəhan, Qars və Batum Türkiyəyə verilməli idi. Zaqafqaziya Seymi Brest sülhünün bu şərtini qəbul etmədi və Petroqrada XKS adına teleqram göndərərək bildirdi ki, "Brest sülhünü tanımır, çünki Zaqafqaziya heç vaxt bolşeviklərin və Xalq Komissarları Sovetinin hakimiyyətini qəbul etməmişdir". Türkiyə isə Brest sülhünün qərarlarına əsaslanaraq, Zaqafqaziya Seyminə Qars, Batum və Ərdəhanı dərhal boşaltması haq qında ultimatum verdi. Belə bir şəraitdə 1918-ci il martın 14-də Trabzonda Türkiyə və Zaqafqaziya Seyminin nümayəndə heyətləri arasında sülh konfransı açıld ı 93 .
Zaqafqaziya beynəlxalq hüququn subyekti olmaq istəyirsə, tezliklə Rusiyadan ayrılmalı və öz müstəqilliyini elan etməlidir. Seymdə mübahisələr getdiyi bir vaxtda Türkiyə tərəfi qətiyyətlə bəyan etdi ki, Zaqafqaziya Seymi ilə sülh Brest-Litovsk müqaviləsinin məlu m şərti əsasında bağlanacaq. Mart ayının 25-də Seymin Rəyasət heyətinin və fraksiya nümayəndələrinin birgə iclasında Azərbaycan deputatları Türkiyənin ultimatumunu qəbul etmək təklifi irəli sürdülər. Fraksiya adından çıxış edən M.Y Mehdiyev bildirdi ki, Zaqafqaziya öz müstəqilliyini elan etməsə, müsəlman fraksiyası sülh danışıqlarını müdafiə etməyəcək 94 . Çıxış edən Azərbaycan nümayəndələri Türkiyə ilə müharibə aparılmasına razı olmadıqlarını bildirdilər. Bununla belə, X.Xasməmmədov Türkiyəyə güzəştə gedilən ərazilərin siyahısından Batumun çıxarılmasını təklif etdi. O, Bakı neft kəmərinin son məntəqəsi olan Batumun Zaqafqaziyanın tərkibində saxlanmasını Azərbaycan neft sənayesinin mənafeyinə uyğun hesab edirdi. Müzakirələrin sonunda Trabzon danışıqlarında işi sürətləndirmək üçün Zaqafqaziya nümayəndəliyinin başçısı A.Çxenkeliyə fövqəladə səlahiyyətlər verilməsi haqda qərar qəbul edildi 95 .
Türkiyəyə güzəşt məsələsində yekdillik yox idi. Çünki ermənilər Qars vilayətinin böyük bir hissəsini, gürcü nümayəndələri Ərdəhanın və Batumun Zaqafqaziya dövlətinin tərkibində qalmasını istəyirdilər. Bu məsələyə münasibəti ilə neft sənayesinin mə-
245 nafeyini qoruyan Azərbaycan daha iki mühüm səbəbdən gürcüləri müdafiə edirdi: birincisi, bütün Zaqafqaziya, o cümlədən Azərbaycan üçün Qars və Ərdəhan Dünya Okeanına yeganə çıxış qapısı olan Batum qədər çox böyük əhəmiyyət daşımırdı; ikincisi, yerli əhalinin əksəriyyəti türklər olan bu iki vilayət milli, coğrafi, tarixi amillərlə Türkiyəyə bağlı idi. Türkiyə tərəfinin güzəştə getmək və Zaqafqaziya rəhbərlərinin reallıqla hesablaşmaq istəməmələri danışıqların pozulmasına gətirib çıxartdı. Aprel ayının 6-da Türkiyə tərəfi Zaqafqaziya nümayəndələrinə Brest-Litovsk müqaviləsinin şərtlərini qəbul edib-etməmək barəsində 48 saat ərzində cavab verilməsini tələb edən ultimatum təqdim etdi. Eyni zamanda danışıqlara yenidən başlamaq üçün Cənubi Qafqazın müstəqilliyini elan etməsi barədə əvvəlki şərtini çıxardı. Nümayəndə heyəti başçısı A. Çxenkeli Türkiyə tərəfinin ultimatumunu qəbul etmək qərarına gəldi, lakin gec idi, çünki artıq Türkiyə qoşunları Batumdan başqa həmin ərazilərin hamısını tutmuşdu. Aprelin 13-də Seymin, hökumətin və fraksiya nümayəndələrinin birgə iclasında danışıqların gedişi müzakirə olundu. Türkiyə ilə müharibə məsələsində hətta Azərbaycan fraksiyası daxilində də yekdillik yo x idi. Hü mmətçilər əvvəlki mövqelərini dəyişərək gürcü menşevikləri ilə birgə olacaqlarını bildirdilər. Müsəlman Sosialist Bloku isə tərəddüd edirdi. Azərbaycanlı deputatlardan bir neçəsi (X.Xasməmmədov, Ş.Rüstəmbəyov M.Y.Cəfərov) gürcülərlə münasibətləri korlamamaq üçün türkləri öz iddialarından çəkin- məyə çağırdı. "Müsavat", bitərəflər qrupu və "İttihad" məsələyə münasibətdə eyni mövqedən çıxış edərək, müharibə əleyhinə birgə qətnamə qəbul etdilər. Qətnamədə deyilirdi ki, Türkiyə ilə müharibənin Zaqafqaziya demokratiyası və onun daxili həyatı üçün ağır nəticələr verə biləcəyini əsas tutan "Müsavat" Partiyası, bitərəflər qrup "İttihad" Partiyası bu məsuliyyəti öz üzərinə götürməkdən imtina edir və müharibənin aparılmasına rəhbər partiyaların müsbət münasibətini nəzərə alaraq, müharibənin əlverişli surətdə ləğv edilməsi üçün Zaqafqaziya xalqlarına lazımi kömək göstərəcəklərini bildirirlər 96 .
müharibəyə hazırlaşmaq haqqında qərar qəbul etdi. Ölkədə hərbi vəziyyət elan edildi və Y.Gegeçkori, N.Ramişvili və X.Karçikyandan ibarət Ali Müdafiə Şurası yaradıldı 97 .
fraksiyasının hadisələrin gedişinə təsir imkanlarını azaltmaq idi. Lakin bu tədbirlər də Türkiyə qoşunlarının irəliləməsini dayandıra bilmədi və onlar 1918-ci il aprelin 14-də Batumu tutdular. Bu dövrdə Zaqafqaziyada erməni şovinist millətçi qüvvələr öz məkrli siyasətlərini davam etdirirdilər. 1918-ci ilin yanvarından onlar Bakıda və Zaqafqaziyanın digər bölgələrində müsəlman qırğını törətmək üçün müxtəlif fitnəkarlıqlara əl atır, Bakı Sovetinin orqanlarına, şəhər idarəçiliyinin həlledici vəzifələrinə öz nümayəndələrini soxurdular. Azərbaycanın qabaqcıl xadimləri gözlənilən təhlükəni irəlicədən duyurdular.
246 Birinci dünya müharibəsinin sonlarında Qafqazın xristian əhalisi məqsədyönlü şəkildə silahlandırılırdı. Mart qırğınları ərəfəsində Rus Milli Şurasının Cənubi Qafqazın xristian əhalisinə müraciəti elan edildi. Müraciətdə mart ayının 11-dən 18-nə qədər 19-25 yaşında olan bütün rus gənclərinin hərbi səfərbərliyə alındığı bildirilirdi 98 . Qafqaz cəbhəsinin ləğv olunması nəticəsində vətənə qayıtmalı olan rus alaylarının əsgər və zabitləri silah və sursatları dəyər-dəyməzinə ruslara (malakanlara) və daha çox ermənilərə satırdılar. Müharibədən məğlub çıxan və Oktyabr çevrilişindən sonra xaraba- zara dönmüş Rusiyada onları heç bir yaxşı şey gözləmədiyini bilən hərbçilər çox vaxt bir qarın çörəyə görə Bakıda qalmağı üstün tuturdular. Sonralar S.Şaumyan və əlaltıları bu qüvvələrdən çox məharətlə müsəlman əhalisinə qarşı istifadə etdi. Bakıda erməni və rus şovinist siyasi qüvvələrinin silahlandığını görən yerli əhali 1918-ci ilin fevralında şəhəri tərk etməyə başladı. Mart qətllərindən hələ bir həftə əvvəl Daşnaksutyun partiyası, Bakıdakı vəziyyətdən guya "narahat" olaraq, hakimiyyəti ələ almağın zəruriliyini bildirmişdi. Müsəlman cəmiyyətləri bu təhlükəni qabaqcadan gördükləri üçün tezliklə özünümüdafiə qüvvələri yaradılmasını zəruri hesab edirdilər. Onların təşəbbüsü ilə Gəncədə, Bakıda, Lənkəranda müsəlman hərbi hissələrinin yaradılması və Bakı kadet məktəbində müsəlmanlardan zabit hazırlanmasına başlandı. Lakin bütün bu işlər düşmən qüvvələrin qurduğu maneələrə rast gəldiyi üçün çox ləng gedirdi. Digər tərəfdən isə Qafqazda xristian əhalinin silahlanmasına Antanta ölkələri də ciddi maraq göstərirdilər. Çünki ingilislər Mesopotamiyadan Qafqaza gələnə qədər burada Türkiyə ordusunım irəliləməsini dayandırmaq məqsədinə nail olmaq üçün yerli xristianlara böyük ümid bəsləyirdilər. Rus imperiyası dağıldıqdan sonra erməni siyasətçiləri ingilispərəst təbliğat aparır və onlardan müəyyən dəstək alırdılar. Buna görə də müsəlman qəzaları fevral ayının axırlarında Zaqafqaziya Seyminə ingilis ordusunun Qafqaza müdaxiləsinin əleyhinə olduğunu bildirir və ingilislərlə aparılan danışıqların kəsilməsini tələb edirdilər". Lakin Antanta qüvvələri nə qədər ki uzaqda idi, ermənilər ö z məqsədlərinə bolşeviklərin əli ilə nail olmaq istəyirdilər. Onların dəyişkən mövqeyini tənqid edən N.Nərimanov yazırdı ki, "böyük Ermənistan" xülyalarını həyata keçirmək üçün daşnaklar hər cür maska geyməyə, hər sifətə girməyə hazırdılar. N.Qolitsın dövründə onlar özlərini inqilabi partiya hesab edirdilər, sonra V.Vorontsov-Daşkovun ayaqlarını öpüb qatı əksinqilab cəbhəsinə keçdilər, indi Qafqazda Sovet hakimiyyəti qurulsa, daşnaklar о dəqiqə maskalarını dəyişib, bu dəfə kommunist maskasını geyəcəklər" 100
. Uzun müddət bolşevik adı altında maskalanan və 20-ci illərdə sovetləşdirmə adı altında Azərbaycanın müsəlman əhalisinə qarşı '"proletariat diktaturası"nın ən qatı terror hərəkətlərinə fitva verən L.Mirzoyan sonralar yazırdı ki, bir çox yoldaşlar belə fikirləşirlər ki, guya 1918-ci ildə Bakıda Sovet hakimiyyəti daşnaklara söykənib. Bu, səhvdir. Əslində, Sovet hakimiyyəti daşnaklardan öz məqsədləri üçün istifadə edib. Belə "səhvlərə" tez-tez S.Şaumyanın da yazılarında rast gəlmək mü mkündür 101
. Azərbaycanda milli hərəkatın genişlənməsi, milli-azadlıq carçısı olan "Müsavat"ın nüfuzunun artması "böyük Ermənistan" xülyası ilə yaşayan daşnakları ciddi
247 narahat edirdi. Daşnaklar mart qırğınını törətməklə "Müsavat"ın sosial bazasını, şəhərin müsəlman əhalisini məhv etməyi planlaşdırmışdılar. Bu məqsədlə təxminən 5 min erməni əsgəri müxtəlif cəbhələrdən Bakıya gətirilmişdi. Beləliklə, "Qırmızı qvardiya" adı ilə yaradılan 10-12 minlik ordunun da 70 faizi erməni idi 102 . Əsasən ruslardan ibarət olan Xəzər donanması içərisində xüsusi təbliğat işi aparılmışdı. Həmçinin, Şamaxı və Muğanda ehtiyat rus-malakan silahlı dəstələri də yaradılmışdı. Bu hadisələrin fəal iştirakçısı olan "bolşevik" N.Əsriyants sonralar öz xatirələrində yazırdı: "1918-ci ilin fevralında T.Əmirov bizi yığıb bildirdi ki, S.Şaumyan və A.Caparidzenin tapşırıqlarını yerinə yetirməliyik. S.Şaumyan əvvəlcədən bizə xəbər vermişdi ki, gecə saat 1-də siqnal olacaq, bu xəbərdarlıq siqnalından sonra biz hücum edib "Müsavat"ın qərargahını tutmalı idik və belə də oldu" 103
. Bu cinayəti həyata keçirmək üçün bəhanə lazım idi. Bu məqsədlə "Evelina" münaqişəsi törədildi. Azərbaycan milyonçusu Hacı Zeynalabdin Tağıyevin Lənkəranda xidmət edən oğlu Məhəmməd Tağıyev təsadüfən öz əlindəki silahdan açılan atəş nəticəsində həlak olmuşdu, müsəlman alayının zabitləri onun dəfnində iştirak etmək üçün Bakıya gəlmişdilər. Dəfn mərasimindən sonra zabitlər "Evelina" gəmisi ilə Lənkərana qayıtmalı idilər. Əlverişli məqamın yetişdiyini görən ermənilər gizli şəkildə Rus Milli Şurası, Xəzər matrosları. eser və menşevik partiyaları arasında belə bir şayiə yaydılar ki, guya "Evelina" ilə gedən zabitlər tapşırıq almışlar ki, Lənkəranda olan müsəlman hərbi dəstələri ilə birlikdə Muğandakı rus-malakan kəndlərini məhv etsinlər 104 . Bu təxribat xarakterli şayiə öz nəticəsini verdi. Bakıda olan bütün qeyri-azərbaycanlı siyasi və hərbi qüvvələr "Evelina" gəmisinin tərk-silah edilməsinə tərəfdar oldu. Təcili şəkildə, martın 30- da Bakı şəhəri mədən-zavod rayonlarının İnqilabi Müdafiə Komitəsi yaradıldı. Komitəyə S.Şaumyan, A.Caparidze, Q.Korqanov, İ.Suxartsev, S.Saakyan, M.Yolçiyan, N.Nərimanov daxil edildi 105
. İnqilabi Komitənin təşəbbüsü ilə "Evelina"nın Lənkərana yola düşməsi dayandırıldı və gəmidəki zabitlər tərksilah edildi. Müsəlman əhalisi məscidlərə toplanaraq silahların qaytarılmasını tələb etdi. Vəziyyətin çox ciddi xarakter aldığını görən Azərbaycanın milli təşkilatlarının nümayəndələri İnqilabi Komitəyə gəlib, alınmış silahları "Hümmət" müsəlman bolşevik komitəsi vasitəsilə qaytarmağa cəhd göstərdilər. Martın 30-da N.Nərimanovun evində S.Şaumyanla və həmin gün İnqilabi Müdafiə Komitəsində M.Ə.Rəsulzadə ilə keçirilən görüşlərdə müəyyən razılıq əldə edilməsinə, silahların qaytarılması vədi verilməsinə baxmayaraq, "Hümmət‖ə о qədər də etibarı olmayan bolşevik-daşnak koalisiyası sözünə əməl etmədi. Onlar həm də N.Nərimanovun çoxluğu öz ətrafında birləşdirib "sağa meyil etməsindən" narazı idilər 106 . Beləliklə, əvvəlcədən sövdələşmə əsasında bolşevik-erməni koalisiyası, S.Şaumyanın dediyi kimi, "həlledici döyüşlərə hər cür hazırlıq görmüşdü və dərhal bütün cəbhə boyu hücuma başladı". Martın 30-da axşam saat beşdə Bakıda ilk atəşlər açıldı. Aldatma siyasəti yeridib özlərinin bitərəfliyini elan etmiş Daşnaksutyun və Erməni Milli Şurası bu ilk atəşlərdən sonra Bakı Sovetini müdafiə etdilər. M.Ə.Rəsulzadə bu barədə yazmışdır: "Milli türk təşkilatının əzmkar müdaxiləsi ilə hadisə az bir zərərlə yatışdırılmaq üzrə ikən sayğısız bir taqım cahilin qərəzli fitnəkarlara alət olması ilə fitnə təkrar olunmuş, zatən günlərdən bəri
248 qətllərə hazırlanmış bulunan bolşevik-erməni qüvvəyi-müsəlləhəsi hərbi bir vəziyyət alaraq şəhərin müsəlman məhəlləsini bombardman etməyə başlamışdır" 107 . Tarixə qanlı faciə kimi daxil olan mart qətlləri üç gün davam etdi. İlk atəşlərdən sonra həmin gün şəhər silahlı dəstələrlə doldu rulmuşdu. Ermənilər cənub hissədə səngərlər qazıb, torpaq və daşlardan sədlər qurmağa başlamışdılar. Erməni Milli Şurasının və Daşnaksutyun rəhbərlərinin müsəlman cəmiyyətləri ilə apardığı danışıqlar təxribat xarakteri daşıyırdı. Belə təhlükəli məqamda Bakı menşeviklərinin lideri Ayollo onların Soveti müdafiə edəcəklərini bəyan etdi. Eserlərin başçısı S.Saakyan panislamizmə qarşı vuruşacaqlarını, hətta bolşeviklərə dərin nifrət bəsləyən kadetlər də "rus işi" uğrunda mübarizə aparan bolşevikləri müdafiə edəcəklərini bildirdilər 108
. Uzun müddət menşeviklərə qarşı mübarizə aparan bolşeviklərin menşevik və eserlərlə, hətta kadet və daşnaklarla mart günlərində birləşməsi dini və milli zəmində baş verdi. Lakin ermənilərin rəhbərlik etdiyi bolşevik və daşnaklardan başqa heç kim hadisələrin belə qanlı xarakter alacağını, müsavatçılara qarşı birləşmiş qüvvələrdən şəhərin bütün müsəlman əhalisini məhv etmək üçün istifadə ediləcəyini qabaqcadan gözləmirdi. Martın 30-da axşam Bakı Soveti hərbi dəstələri başçılarının təcili iclası keçirildi. Döyüşə başlamaq haqqında qərar çıxarıldı və Erməni Milli Şurasına, daşnak liderlərinə müraciət edildi ki, öz hərbi dəstələrini hərəkətə gətirsinlər. Onların fəaliyyətinə "Kazino" mehmanxanasında yerləşmiş təcili açılmış təlim qərargahından rəhbərlik etmək A.Mikoyan və N.Anançenkoya tapşırılmışdı. Onların müsəlman silahlı dəstələrinin toplandığı yerə qəfil hücumu qələbə ilə başa çatdı. Xəzər donanması gəmilərindən müsəlman məhəllələrin in atəşə tutulması şəhərdə vahiməli vəziyyət yaratdı. Hərbi gəmilərə göndərilmiş xüsusi təbliğatçılar buradakı heyətlərin çoxunun nə ermənilərin, nə də bolşeviklərin təsiri altında olmadığını bildikləri üçün martın 30-da onları aldadıb inandırdılar ki, guya müsəlmanlar şəhərdə rus əhalisini qırır. Bir neçə saatlıq bombardmandan sonra ras matrosları bunun təxribat olduğunu, "Müsavat‖a qarşı mübarizə bəhanəsi ilə rnüsəlman əhalisinin qırğına verildiyini bildikdə atəşi dayandırdılar. Xeyli malakan-rus hərbi dəstələri də eyni qaydada aldadılaraq, Muğandan Bakıya gətirilmişdi. Lakin onlar şəhərdə ayrı vəziyyət olduğunu görüb döyüşdən imtina etdilər və buna görə Bakı Soveti və erməni qoşunları tərəfindən tərksilah olundular. Malakanlardan alınan silahlar növbəyə durmuş erməni "könüllü"lərinə paylandı. Çıxılmaz vəziyyət yarandığını görən "Müsavat" liderləri əhalini xilas etmək üçün daha çox hisslərin təsiri altında hərəkət ed ib qırğına bəhanə verən "məhəllə qoçu dəstələri"nin əksinə olaraq, İnqilabi Müdafiə Ko mitəsinin ultimatumunu qəbul etdilər. Martın 31-də danışıqlar aparmaq üçün müsəlman nümayəndələri Sovetin İcraiyyə Ko mitəsinə gəldilər, İnqilabi Müdafiə Ko mitəsinin u ltimatumunun qəbul edilməsinə baxmayaraq, orada P.Caparid ze ilə aparılan danışıqlar nəinki heç bir müsbət nəticə vermədi, hətta müsəlman heyətindən üç nəfər geri qayıdarkən yolda güllələndi 109 .
silahlan mış erməni ziyalıları İnqilab i Müdafiə Ko mitəsinin qərargahına gəldilər. Onlar qısa vaxtda təlimatlandırılaraq müsəlman məhəllələrinə göndərild ilər. Yaxşı
249 silahlan mış və hazırlan mış erməni əsgərləri müsəlmanla rın evlə rinə soxu lur, sakinləri öldürür, onları xəncər və süngü ilə doğrayır, uşaqları yanan evlərin içinə atır, кörpə uşaqları süngülərin ucuna keçirirdilər. Dinc əhalin i qorxudan dəhşətə gətirib istədiklərinə nail o lmaq üçün hər cür vəhşiliyə əl atan bolşevik-erməni cəllad ları müsəlman qadın larını daha ağır fo rmada qətlə yetirdilər: şəhərin təkcə b ir yerində qulaqları, burunları kəsilmiş, qarınları yırtılmış 57 müsəlman qadının meyiti tapılmışdı. Ço xlu gənc qadını diri-diri divara mıxlamışdılar. Qaçıb canını qurtarmağa çalışan əhalini gülləbaran etmək üçün şəhərin müvafiq yerlərində əvvəlcədən pulemyotlar qoyulmuşdu 110
. Bir ço x müsəlman məhəllələri məhv edildikdən sonra, martın 31 -də axşamüstü İçərişəhərin alınması əməliyyatı başlandı. Bu qırğın əməliyyatında N.Anançenko başda olmaq la, gənc Suren Şau myan, Ovçiyan, Qalstyan, Sarkis, Qaber-Kori, Artak, Manuçarov, Akopov və başqa "qırmızı qvardiyaçıla r" fə al iştirak etdilər. Müsəlman meyitlərinin yandırılması və iyrənc formada təhqir edilməsin in erməni ziya lıları və kilsə xadimləri tərəfindən törədildiyin i təsdiq edən onlarca sənəd mövcuddur 1 ''. Fövqəladə istintaq komissiyası sədrinin Əd liyyə Nazirliyinə təqdim etdiyi məru zəsində aşağıdakı faktlar göstərilir: Nikolay (indiki İstiqlaliyyət. - Red.) küçəsilə hücuma keç miş ermən i əsgərlərinə başlıca olaraq, erməni ziyalıların ın nümayəndələri rəhbərlik ed iblər. Belə dəstələrdən biri evə girib səkkiz qadın və uşağı güllələmişdir. Baş qa dəstə Fars küçəsində Bala Əh məd Muxtarovun evinə girərə k doqquz müsəlmanı küçəyə çıxarmış və kilsə meydanında güllələmişlər, meyitlərin ikisini "Dağıstan" mehmanxanasının alovu içinə atmışlar... 112 .
Fövqəladə İstintaq Komissiyasının ümumiləşdirdiyı hesabatına görə, Bakıda "əksinqilabçı" adı ilə 12 min nəfər azərbaycanlı əhalisi qətlə yetirilmişdi 113 . Menşevik qəzeti "Naş qolos" mart qırğınından sonra şəhərdəki vəziyyəti belə təsvir edirdi: "Нər yerdə meyitlər qıc olmuş, eybəcər hala salınmışdır. Təzə Pir məscidinin yanında ağır mənzərə var. Məscid atəşdən zərər çəkmişdir. Ziyarətgahın təhqiri geniş kütlələrin qəlbini ağrıdır, meyitlər onları daha çox həyəcanlandırır... Nifrət və təhqir zəhərinin necə dərinliyə işlədiyi hiss olunur. Bu düşmənçiliyi aradan qaldırmaq, bu nifrətin qəzəbli intiqam hissinə çevrilməsinin qarşısını almaq üçün çox iş görmək lazım gələcək" 114 . Martın 31-də müxtəlif bəhanələrlə danışıqları pozan İnqilabi Müdafiə Komitəsi aprelin 1-də artıq məsələnin həll edilmədiyini görüb yenidən ultimatum verərək bildirdi ki, İMK-nın tələbləri gündüz saat 3-ə kimi qəbul edilməsə, müharibə davam etdiriləcək. Saat 4-də azərbaycanlı partiya və cəmiyyətlərin nümayəndələri A.Aşurov, Ə.M.Topçubaşov, Molla Hacı Mir Möhsün, Hacı Hüseyn Tağıyev, Əbdül Kazımzadə danışıqlar aparmaq üçün "Astoriya" mehman xanasına getdilər. Bir saat sonra P.Caparidzenin açdığı "sülh konfransı"nda Fioletov, Dudin, Suxartsev, Erməni Milli Şurası tərəfindən L.Atabəyov, Тег-Mikaelyan və İranın Bakıdakı konsulu Həbibulla xan iştirak edirdi. Həmin iclasa sədrlik edən Caparidzenin elan etdiyi ultimatum bütövlükdə
250 "Müsavat" Partiyasına qarşı yönəlmişdi. Ə.Kazımzadə baş vermiş hadisələrə görə "Müsavat"ın ittiham edilməsinə öz etirazını bildirdi və qeyd etdi ki, törədilən faciə üçün "sovet qoşunları" və daşnak hərbi hissələri məsuliyyət daşıyır. Axşam saat 9-dək uzanan mübahisələrdən sonra İMK-nın ultimatumu qəbul edildi. Ultimatumda göstərilirdi: "1. Bakı fəhlə, əsgər və matros deputatları Sovetinin hakimiyyəti qəbul edilir; 2. Əksinqilabi "Dikaya diviziya" (Qafqaz yerlilər korpusu) Bakı və onun rayonlarından çıxarılır, yerdə qalan başqa müsəlman əsgəri hissələri, habelə erməni nıilli qoşun hissələri ya Bakıdan çıxarılır, ya da tamamilə fəhlə, əsgər və matros deputatları Sovetinə tabe edilir, əhalinin bütün silahlanma işi Sovetinin nəzarətinə keçirilir; 3. Bakıdan Tiflisə və Petrovska də mir yolunun açılması üçün təcili tədbirlər görülür" 115 .
dəstələri" hücu mları aprel ay ının 2-si axşamına qədər davam etdirdilər, hətta tüstüsü ərşə qalxan "İsmailiyyə"dəki yanğını söndürməyə gələn müsəlman əhalisini yenidən atəşə tutdular. Şəhərin sağ qalan azərbaycanlı əhalisi kütləvi surətdə şəhəri tərk etməyə başladılar. Aprelin 2-də Caparid ze Şau myana yazırdı ki, Daşkənddən və Şima ldan bizə kö mək gəlir, artıq ind i müsəlman ları sakitləşdirmək üçün onlara mu xtariyyət vəd etmək o lar. Üç gündən artıq davam edən faciəli hadisələrə inqilabi don geyindirmək üçün M.Əzizboyov şəhərin onsuz da boş qalmış müsəlman hissəsinə ko missar təyin edild i. O, müsəlman əhalisinin şəhərdən çıxmasını və yerdəyişməsini qadağan etsə də, bunun elə bir əhəmiyyəti olmadı 116 . Yerli dinc əhalinin q ırğ ınından və özünümüdafiə dəstələrinin ağır məğlubiyyətindən sonra imzalan mış saziş haqqında Bakı Sovetinin y ığıncağına məlu mat verən İ.Su xartsev riyakarcasına sevinc içərisində elan etdi ki, "Müsavat" firqəsi darmadağın edildi və Türkiyənin Bakı cəbhəsi alındı..." 117 Əslində Mart qətlia mından sonra 1918-c i ilin sentyabrına qədər mü xtə lif koa lisiyala rda o lan ermənilər Bakıda tüğyan edirdilər, imkansızlıq ucbatından şəhəri tərk edə bilməyən və ətraf kəndlərdə yaşayan əhalini əzabla q ırır, işgəncələr verirdilər. Bakıda törədilən türk-müsəlman soyqırımın ın saxtalaşdırılmasına, ona "vətəndaş müharibəsi" donu geydirilməsinə, qətl edilənlərin sayının azald ılmasına ilk cəhdi bu hadisələrin təşkilatçısı S.Şau myan etmişdir. O, aprel ayın ın 13-də Moskvaya - XKS-yə göndərdiyi hesabatda utanmadan həyasızcasına yazırdı: "Üç gün - 30, 31 mart və 1 apreldə Bakı şəhərində şiddətli vuruşma olmuşdur. Bir tərəfdən Sovet Qırmızı Qvard iyası, bizim təşkil etdiy imiz Beynəlmiləl Qızıl Ordu, Qırmızı Donanma və ermən i milli hissələri, о b iri tərəfdən "Müsavat" partiyasının başçılıq etdiyi... müsəlman " Vəhşi diviziya"sı və silah lı müsəlman quldur dəstələr vuruşdular. Bizə avia siya məktəbinin hid roaeroplanları da kö mək etdi... Biz döyüşlərdə parlaq nəticələr əldə etmişik. Düşmən tamamilə darmadağın edilmişdir... Hər iki tərəfdən öldürülən üç mindən artıqdır... Onlar Bakıda üstün gəlsəydilər, şəhəri Azərbaycanın paytaxtı elan edər, bütün qeyri-müsəlman ünsürlər tərk-silah edilib qırılardı" 118
. Mart qırğınından bir il sonra ermənilər bu hadisəni bolşeviklərlə müsəlmanlar
251 arasında baş vermiş hakimiyyət mübarizəsi kimi təqdim etməyə başladılar. 1919-cu ilin payızında, Bakıya gəlmiş ABŞ missiyasının başçısı general Harborda təqdim etdiyi sənəddə Bakıdakı erməni yepiskopu Baqrat ermənilərin mart hadisələrində iştirakını danıb gizlədir, saxtakarlıqda S.Şaumyandan da irəli gedərək, Bakıda mart qırğını hadisələri vaxtı 1000 nəfərin - 300 nəfər erməni və rus, 700 nəfər müsəlmanın öldürüldüyünü həyasızcasına iddia edirdi
119 . Danılmaz tarixi fakt kimi məlumdur ki, Azərbaycan-müsəlman soyqırımı təkcə Bakı ilə məhdudlaşmadı. Bakıda törədilmiş cinayətlər aprel ayının ilk günlərindən etibarən eynilə Şamaxı, Quba. Xaçmazda törədildi. Azərbaycanın qəzalarına "sovet qoşunları‖ adı altında göndərilən cinayətkar dəstələrə quldur erməni "hərbçiləri" T.Əmiryan, H.Amazasp rəhbərlik edirdilər. Daşnak cəlladlarından ən ağır ziyan çəkən Şamaxı qəzası oldu. Şamaxı qəzasında baş verən hadisələr "Qanlı mart təqvimi"ndə xüsusi səhifə təşkil edir. 1918-ci ilin yazında qəzada hakimiyyət artıq müsavatçıların başçılıq etdikləri yerli milli şuranın əlində cəmləşmişdi. Bunu öz hakimiyyəti üçün ciddi təhlükə hesab edən Bakıdakı bolşevik-daşnak Soveti Şamaxını ələ keçirmək üçün ciddi cəhd göstərirdi 120
. Artıq bu zamana qədər mövcud olmuş, ermənilər və malakanlardan ibarət hərbi qarnizon yerli milli şura tərəfındən tərksilah edilmiş və onun əvəzində azərbaycanlılardan ibarət yeni qarnizonun təşkilinə başlanılmışdı 121 . Nəzərə almaq lazımdır ki, bolşevik və daşnakların Azərbaycanın bütün ərazisini ələ keçirmək və öz hakimiyyətini qurmaq planlarında Şamaxı xüsusi strateji yer tuturdu. Martın birinci yarısında Şamaxıya məlumat gəldi ki, Bakıdan Şamaxıya toplar, pulemyotlar və böyük miqdarda hərbi sursatla iki mindən üç minədək erməni qoşun dəstəsi gəlir. Dəstəyə S.Şaumyandan bilavasitə təlimat almış S.Lalayev başçılıq edirdi. Lakin həmin dəstə gətirdiyi sursatı və silahı Şamaxı qarnizonuna verməkdən imtina etmiş və bildirmişdi ki, "onların məqsədi Şamaxı qəzasını quldur dəstələrindən təmizləmək, qəzada anarxiyaya son qoyub normal həyat bərpa etməkdir". Martın 15-də sübh çağı S.Dalayevin dəstəsi Şamaxıya ilk dəfə hücum edərək, şəhərin müsəlmanlar yaşayan hissəsini top atəşinə tutdu. Bu atışma nəticəsində dinc əhali arasında ço xlu sayda tələfat oldu. Yalnız axşama yaxın şəhərdə bir qədər sakitlik yarandı 122
. Martın 18-də Şamaxı gecə ikən cənubdan ermənilər, şimal-şərqdən isə malakanlar tərəfindən mühasirəyə alındı. Onlar şəhərin müsəlman hissəsini bombalamağa başladılar. Müsəlmanlar topların qarşısında dayana biləcək vəziyyətdə olmadıqlarından geri çəkildilər. Dəhşətli qarışıqlıq baş verdi. Ermənilər və malakanlar axşama yaxın şəhərin ən varlı hissəsi "Piran-Şirvan"a daxil oldular. Evlər yandırılır, yanan evlərdən qaçan kişilər, qadınlar, uşaqlar və ümumiyyətlə, küçədə görünən hər kəs güllələnirdi. Dəstənin quldur üzv- ləri evlərə soxularaq, sakinləri öldürüb qarət edirdilər. Şəhərin küçələrində türk-müsəlman meyitləri üst-üstə qalaqlanmışdı 123
. Bu vəhşiliklər Gəncədən silahlı türk-müsəlman dəstəsi Şamaxı şəhəri və Şamaxı qəzası əhalisinin köməyinə gələnə qədər bir neçə gün davam etmişdi. Gəncəlilərin gəlişindən sonra ermənilər və malakanlar Şamaxıdan malakanlar yaşayan Qozlu kəndinə çəkildilər.
252 Müsəlman qoşunları onları təqib edərkən aydın oldu ki, ermənilər və malakanlar sayca onlardan qat-qat üstündür və buna görə də onlar geri çəkilməli, şəhərin, demək olar ki, bütün müsəlman əhalisini də özləri ilə aparıb Şamaxını tərk etməli o ldular. Müsəlman qoşunları gedəndən bir neçə gün sonra ermənilər və malakanlar şəhəri ikinci dəfə zəbt etdilər. Nəticədə Şamaxı şəhəri və qəzasının 72 kəndi Bakı Sovetinin bolşevik-daşnak qoşunları tərəfindən dağıdıldı 124
. Şamaxı qırğınlarında 8 min nəfərə qədər azərbaycanlı öldürüldü, onların 1653 nəfəri qadın, 965 nəfəri uşaq idi. Şamaxıda yerli əhaliyə dəyən maddi ziyan о dövrün qiymətləri ilə bir milyard rubldan çox idi 125
. 1918-ci ilin mart qanlı hadisələrindən sonra Şamaxı şəhəri uzun müddət özünə gələ bilmədi. Həmin hadisələr ərəfəsində 15 min əhalisinin 80 faizdən çoxu azərbaycanlılar olan Şamaxıda 1921-ci ildə cəmisi 1700 nəfər yaşayırdı 126 .
səlahiyyətlər verdiyi Hamazasp rəhbərlik edirdi. Aprel ayında qəzanın 122 müsəlman kəndi dağıdılmış, yüzlərlə azərbaycanlı və dağlı, о cümlədən ləzgi məhv edilmişdi 127 .
dəstələrindən ciddi ziyan çəkmişdi. 2 min nəfərlik sovet qoşununun Lənkəranda baş alıb gedən qanlı terror və vəhşi soyğunçuluğunun qarşısını Zaqafqaziya Seyminin bu zaman bölgədə olan gürcülərdən ibarət silahlı dəstələri almışdı. 1918-ci ilin mart-aprel aylarında kütləvi qanlı qırğınlar törətmək məqsədilə "Sovet hakimiyyəti"nin daşnak-bolşevik dəstələri Bakı quberniyasından sonra Azərbaycanın digər ərazilərini işğal etmək fikrində idi. Bakı, Şamaxı, Kürdəmir, Salyan, Quba, Lənkəran şə- hərlərini zəbt edib hədəfi Yelizavetpolu (Gəncəni) ələ keçirmək idi. Bunu S.Şaumyan may ayında Xalq Komissarları sovetinə məlumatında da etiraf etmişdi. Onun fikrincə, Sovet qoşunları Yevlax körpüsünü ələ keçirib Kür boyunca müdafiə xətti tutduqdan sonra onları tez Yelizavetpola (Gəncəyə) yeritmək lazımdır ki, orada, sonra isə başqa yerlərdə ermənilər üsyan etsinlər. Bakı hadisələri ilə əlaqədar olaraq, müsəlman fraksiyası Zaqafqaziya Seymindən Bakıya müsəlman əhalisini müdafiə etmək üçün qoşun göndərməyi tələb etdi. 1918-ci il aprelin 3-də Zaqafqaziya Seyminin Bakı hadisələrinə həsr olunmuş iclasında Fətəli Xan Xoyski bildirdi ki, "...müsəlman əhalini müdafiə etmək üçün tədbirlər görülməsə, müsəlman nazirlər hökumətin tərkibindən çıxacaqlar" 128 .
hökumətin tərkibindən çıxması haqqında bəyanatı ilə əlaqədar olaraq, Fətəli Xan Xoyski bildirirdi ki, "...müsəlman fraksiyası belə hesab edir ki, yaranmış ş əraitdə, xüsusilə Bakı hadisələrilə əlaqədar, müsəlman nazirlər Bakının müsəlman əhalisini qorumaq üçün hökumətdən heç bir şey əldə edə bilmirlər və bu, onların qərar qəbul etmək üçün əsaslarını gücləndirir" 129
. 1918-ci il aprelin 17-də F.X.Xoyski Zaqafqaziya hökuməti qarşısında məruzə ilə çıxış etdi. Məruzədə deyilirdi: "Bakı hadisələri Yelizavetpol quberniyasının hər yerində müzakirə olunur və bütün qətnamələrdə osmanlı qoşunlarının Bakıya buraxılması haqqında
253 maddələr vardır, əgər hökumət Bakı məsələsini həll edə bilməsə, onda Yelizavetpol quberniyası müsəlmanlarının bu tələbini dinləməli olacaqdır. Və elə bir an yetişə bilər ki, xalq kütləsi özü hərəkət etməyə başlayar, bu da faciəvi vəziyyət yaradar, çünki Bakı məsələsi respublikanın olum və ya ölüm məsələsidir" 130 .
Zaqafqaziya Sey minin geniş iclası keçirild i və müstəqil, demo kratik, federativ Zaqafqaziya Respublikasının elan olunması haqqında qətnamə qəbul ed ild i. Aprelin 20-də Ba kı hadisələrilə bağlı məsələnin mü zakirəsi za man ı yaran mış höku mət böhranının bir nəticəsi də bu oldu ki, Y.Gegeçkorinin başçılıq etdiyi Zaqafqaziya hökuməti istefa verdi. Zaqafqaziya Sey mi həmin gün aşağıdakı tərkibdə yeni Zaqafqaziya höku mətin i təsdiq etdi: 1. A.Çxenkeli - baş nazir və xarıci işlər naziri; 2. N.Ramişvili - daxili işlər naziri; 3. A.Xatisyan -maliyyə naziri; 4. X.Məlik- aslanov - yollar na ziri; 5. Fətə li - Xan Xoyski ədliyyə naziri; 6. Q. Georqadze - hərbi nazir; 7. N.Xo meriki –kənd təsərrüfatı na ziri; 8. N.Yusifbəyli - maarif naziri; 9. M.H.Hacınski ticarət naziri; 10. A.Saakyan - ərzaq naziri; 11. R.Kazaçnuni -ictimai məişət xid məti naziri; 12. A.Erzikyan - əmək naziri və 13. İ.Heydərov - dövlət nəzarət naziri 131 .
əlində cəmləşdi. Bu isə onlara höku mətin siyasətinə ciddi təsir göstərmək imkanı verird i. Zaqafqaziya höku mətin in sədri A.İ.Çxen keli Qafqaz cəbhəsinin ko mandanı Vahib paşaya teleqram göndərdi. Teleqramda deyilirdi: "Zaqafqaziya artıq müstəqil federativ respublika elan edilmiş və bu barədə dövlətlərə məlu mat verilmişdir, deməli, Osman lı nü mayəndə heyətinin 1918-ci il 18 mart tarixli bəyanatının şərti də yerinə yetirilmişdir" 132
. Mart hadisələri ilə əlaqədar, Azərbaycanda vəziyyət ço x gərgin ləşdi. Bir sıra şəhərlərdə bolşeviklərə qarşı etiraz dalğası baş qaldırırdı. Hətta 1918 -ci il aprelin 15-də Gəncədə Zaqafqaziya Sey mi üzvlə ri Xə lil bəy Xasmə mmədov və Məmməd Yusif Cəfərovdan alın mış teleqramda xəbərdarlıq edilird i ki, Bakı bolşeviklərinə qarşı cəza tədbirləri görməyən höku mətə (Zaqafqaziya höku mətinə - Red.) qarşı müsəlman lar içərisində təbliğat aparılır 133
. Yelizavetpol quberniyasında silahlı müdaxiləni və Bakı Xalq Ko missarları Soveti ü zvlərin in həbs edilməsini tələb edən kütləvi mitinq və yığıncaqlar başlandı. Hələ 1918-ci il aprelin əvvəllərində Zaqafqaziya Sey minin knyaz Maqalovun komandanlığı altında 2 min nəfərdən ço x əsgəri olan qoşunu Bakıya doğru hərəkət etmiş, Nəcməddin Qotsinskinin dağlılardan ibarət dəstələri isə Dağıstandan Bakı istiqamətində hücuma başlamışdı. Knyaz Maqalovun qüvvələri Hacıqabul stansiyasına, Qotsinskinin qoşunu isə Bakın ın 10 kilo metrliyindəki Xırdalan kəndinə çatmışdı 134 .
254 tərəfindən məğlub edildi, knyaz Maqalov isə qüvvələrini ap relin 20-də Kürdəmirə tərəf geri çəkməyə məcbur oldu. 1918-c i il aprelin 20-də Zaqafqaziya Sey mi sədrinin müavini S.O.Tiqranyan və Seymin ü zvü İ.Heydərov Zaqafqaziya Sey minin ad ından Bakı Soveti ilə danışıqlar aparmaq üçün Bakıya yola düş dülər. Bakıya çatandan dərhal sonra İ.Heydərov bolşeviklər tərəfindən həbs edildi. Bununla əlaqədar olaraq, Zaqafqaziya Seyminin üzvü Camo Hacınski İ.Heydərovun azad edilməsi üçün təcili tədbirlər görməyi təklif etdi 135 .
sövdələşməyə girib,
separat danışıqlar aparmış S.O.Tiqranyan isə Bakıdan yaln ız 1918-ci il mayın 3-də qayıtdı. O, Sey mdəki çıxışında hökumətdən Bakıdakı hakimiyyətə qarşı yönəldilmiş hərbi əməliyyatları dayandırmağı və iğtişaşların dinc yolla həll ed ilməsi üçün tədbirlər görməy i tələb etdi 136
. Bundan sonra "Bakı məsələsi"ni Zaqafqaziya Sey minin gücü ilə həll etmək cəhdlərinin əbəs olduğunu görən Azərbaycan fraksiyası yeganə çıxış yolunu Osmanlı qoşunlarının çağırılmasında gördü 137 .
qoşunlarının sürətlə cəbhə boyu irəliləməsi ilə əlaqədar olaraq, A. İ.Çxen kelin in başçılıq etdiy i Zaqafqaziya Respublikası höku məti Trabzon sülh danışıq larına yenidən başlamaq üçün Türkiyə hökumətinə müraciət etdi 138
. Trabzonda danışıqların yenidən başlanması ərəfəsində siyasi vəziyyət son dərəcə mürəkkəb idi. Zaqafqaziyada vəziyyət getdikcə pisləşirdi, çünki müstəqilliy ini e lan etməsindən sonra Zaqafqaziya Federativ Respublikasın ın nə daxili, nə də xarici siyasətində ciddi bir dəyişiklik baş verməmiş di. Siyasi partiyaların nü mayəndələri Zaqafqaziya Sey mində ü mu mi d il tapa b ilmirdilər, onların ü mu mi fəaliyyət proqramı yo x idi və fraksiyaların hər biri isə ö z siyasi xəttini həyata keçirməyə çalışırdı. 1918-c i il mayın 11-də Batu mda Zaqafqaziya və Türkiyə arasında nümayəndə heyətləri səviyyəsində danışıqlar davam etdirildi. Zaqafqaziya hökumətin in sədri və xarici işlər naziri A.Çxenkelin in başçılıq etdiyi heyətin danışıqlarında Azərbaycanı M.Ə.Rəsulzadə və M.H.Hacınski təmsil edirdilər. Türkiyə tərəfin təmsilçilərinə xarici işlər naziri Xəlil paşa, Qafqaz cəbhəsi komandanı Vahib paşa və hərbi nazir Ənvər paşa başçılıq edirdilər, Batum konfransında müşahidəçi sifətində general Otto fon Lossovun başçılığı ilə Almaniya nümayəndəliyi də iştirak edirdi. Lossov Batumda gürcü nümayəndələri ilə gizli görüşlər keçirərək, onlara hərbi və iqtisadi yardım göstəriləcəyini vəd etmişdi 139 .
Ərdəhan və Batum əyalətləri haqqında tələblərini tamamilə tanıdı və bununla da Brest- Litovsk müqaviləsinin müddəasını təsdiq etdi. Bundan əlavə, Türkiyə Axalsıx, A xalkələk, Aleksandropol (Gümrü), Sürməli və Naxçıvan qəzalarının daxil olduğu ərazin i də tələb
255 edirdi 140
. Batum konfransının gedişində general fon Kressin komandanlığı ilə 3 min nəfərlik alman qoşunu Gürcüstanın Poti limanına çıxarıldı. Onlar yalnız Gürcüstanı tutmaq, Azərbaycan və Ermənistanı isə Türkiyəyə saxlamaq niyyətində idilər. Eyni vaxtda hücumu müvəffəqiyyətlə davam etdirən Türkiyə qoşunları 1918-ci il mayın 17-də Gümrünü (Aleksandropolu) ələ keçirdilər və Culfa istiqamətinə çıxdılar. Almaniya və Türkiyə tərəfindən aparılan hərbi əməliyyatlar nəticəsində Batum konfransında gürcülər, azərbaycanlılar və ermənilər Türkiyə ilə ayrı-ayrılıqda danışıqlar aparmağa başladılar. Digər tərəfdən, Batum konfransında Almaniya nümayəndələri ilə separat danışıqların gedişində və general Fon Kressin təzyiqi nəticəsində Seymin gürcü fraksiyası Gürcüstanın Federativ Zaqafqaziya Respublikası tərkibindən çıxmasını və öz müstəqilliyini elan etməsini qərara aldı. Bununla əlaqədar olaraq, 1918-ci il mayın 25-də Zaqafqaziya Seyminin müsəlman fraksiyasının iclası keçirildi. İclasda Cənubi Qafqazda siyasi vəziyyətin dəyişilməsi ilə əlaqədar olaraq oxunmuş rəsmi bəyanatda deyilirdi ki, Zaqafqaziya Seyminin gürcü fraksiyası, gürcü sülh nümayəndə heyəti üzvləri Batumda gizli danışıqlar aparır, ayrılmağa və Gürcüstanın müstəqilliyini elan etməyə hazırlaşırlar 141
. Zaqafqaziya Seyminin sədri və üzvləri - K.Çxeidze, A.Sereteli və Y.Gegeçkori gözlənilmədən 1918-ci il mayın 25-də Fətəlixan Xoyskinin sədrliy i ilə keçirilən axşam iclasına gəldilər. A.Sereteli gürcü fraksiyası adından bəyanat verərək xüsusi qeyd etdi ki, "...Zaqafqa ziya xalq larını müstəqillik ş üarı ətrafında birləşdirmə k mü mkün olmadı və Zaqafqaziyanın (Respublika nəzərdə tutulur. - Red.) parçalanması faktı göz önündədir. Seymin sabahkı iclasında biz Zaqafqaziya Respublikasın ın ləğv olunması faktını təsdiq edəcəyik" 142 .
belədirsə, bizim ona mane olmağa haqqımız yoxdur. Azərbaycan türklərinə isə yeni vəziyyətlə bağlı olaraq müvafiq qərarlar qəbul etməkdən başqa bir şey qalmır" 143 .
Seyminin müsəlman fraksiyası qətnamə qəbul etdi və orada bildirdi ki, Gürcüstan öz müstəqilliyini elan etdiyi halda, biz də öz tərəfimizdən Azərbaycanın müstəqilliy ini elan etməliyik 144
. 1918-c i il may ın 26-da Zaqafqaziya Sey minin son iclası oldu. Gürcü fraksiyası Zaqafqaziya Respublikasının dağılmasının bütün günahını müsəlman fraksiyasının üstünə yıxdı. Onla rın fikrincə, müsəlman fra ksiyası türkpərəst mövqe tutduğu üçün elə vəziyyət yaranmışdır ki, gürcülər on larla artıq əməkdaşlıq edə bilməz
145 . Zaqafqaziya Sey min in ü zvü Şəfi bəy Rüstəmbəyov gürcü fraksiyası ünvanına kəskin tənqidlə çıxış edərək dedi: "...hesab edirik ki, Zaqafqaziyanın birgə siyasi mövcudluğunun indiki mürəkkəb və məsuliyyətli anında ayrılmaq üçün tutarlı və obyektiv əsaslar yoxdur və burada gürcü xalqının nü mayəndələri tərəfindən irəli sürülən amillər, fikrimizcə, az inandırıcıdır. Eyni zamanda gürcülər
256 Zaqafqaziya xa lqla rın ın birgə işlə məsini qeyri-mü mkün hesab edir və siyasi cəhətdən ayrı yaşamağa can atırlarsa, belə halda Seymin mövcudluğıı üçün heç bir əsas qalmır" 146
. Buna görə də müsəlman fraksiyası belə vəziyyətdə Sey min özünü buraxmasına etiraz etməd i. Uzun davam edən qarşılıq lı ittihamlardan sonra Zaqafqaziya Sey mi Zaqafqaziya Respublikasının parçalan masını təsdiq edən qətnamə qəbul etdi 147 .
Respublikası daxili ziddiyyətlərin kəskinləşməsi nəticəsində dağıldı.
***
Mart hadisələrindən sonra Bakı şəhərində və onun neft-mədən rayonunda Bakı Sovetinin hakimiyyəti gücləndi. Aprel ay ı ərzində Azərbaycanın şərq qəzalarında - aprelin 14-də Lənkəranda, aprelin 21-də Salyanda, aprelin 23-də Qubada və s. Sovet hakimiyyətinin yaradılması prosesi gedirdi. Bu reg ionu idarə etmək üçün ali icra hakimiyyəti orqanı Bakı Xalq Ko missarları Soveti yaradılması tələb olunurdu. Onun yaradılması ətrafında Bakı Sovetində kəskin mübarizə başlandı. 1918-c i il aprelin əvvəllə rində o dövrdə Bakıda fəaliyyət gös tərən bütün partiya ko mitələ ri nümayəndələrinin da xil o lduğu 308 nəfərdən ibarət Bakı Fəhlə, Əsgər və Matros Deputatları Sovetin in köhnə tərkibi hələ qalırdı. Sovetin belə çoxpartiyalı tərkibi bolşevikləri qane etmirdi. Onlar yaln ız sol eserlərlə koalisiyaya üstünlük verird ilər. Doğrudur, əvvəlcə başda P.Caparidze o lmaqla bolşeviklərin sağ qanadı sağ eserlər və daşnaklara 1-2 ko missar vəzifəsi verməklə onları hökumətin tərkibinə daxil etməy i tələb edirdi. Lakin S.Şau myan və tərəfdarları yalnız sol eserlərə və "beynəlmiləlçi" daşnaklara üstünlük verd ilər və bununla da sağ partiyaların höku mətdə təmsil olun ması təklifi rədd edildi. Lakin bolşeviklər bu partiyaları, xüsusən daşnakları siyasi həyatdan tam təcrid et mədilər. Məsələn, əksinqilab ın əsas mənbələrindən biri kimi Ermən i Milli Şurasını ləğv etmək haqqında mü xtəlif partiyaların bolşeviklərə müraciəti cavabsız qaldı. Bununla yanaşı, Xalq Ko missarları Soveti digər ictimai və siyasi strukturlara münasibətdə daha çox qətiyyət göstərirdi. Bo lşeviklərin fikrincə, mart hadisələri zamanı qorxaq lıq göstərmiş Bakı hərb i donanmasının M K-sı yenidən seçild i. Növbəti hücuma keçən bolşeviklər "Baku", "Kaspi", " Bakinets", "Naş qolos" və s. qəzetləri bağladılar, Bakı q radonaçalnikliy ini ləğv etdilər, şəhərin ko mendantı vəzifəsinə daşnak B. Avakyanı oturtdular. Şəhər Du masın ın buraxılması, onun funksiyalarının xüsusi şəhər təsərrüfatı şöbəsinə verilməsi də demokratik təsisatlara yönəlmiş həmin bo lşevik hücu munun təzahürü idi. Fəhlə- kəndli milisi təşkil olunurdu. Ləğv olunmuş köhnə məhkəmə aparatı əvəzində " xalq məh kəmələri" fəaliyyət göstərməyə başladı. 1918-ci ilin yayında bolşeviklərin
257 demokratik orqanlara qarşı mübarizəsi onlar üçün çox uğurlu oldu, belə ki, bolşevik ideologiyasına yad olan bütün siyasi strukturlar ləğv edildi. Beləliklə, hakimiyyət uğrunda yarımillik mübarizə başa çatdı və demokratik təşkilatların xarabalıqları üzərində bolşeviklərin Bakı XKS yaradıldı. 1918-ci il mayın 1-də Bakı XKS gələcək funksiyaları və fəaliyyət proqramını müəyyən edən deklarasiyasını dərc etdi. Deklarasiyada qeyd edilirdi ki, Bakı XKS RSFSR XKS-nin bütün dekret ve sərəncamlarını həyata keçirməyə başlamış Ümumrusiya mərkəzi hökuməti ilə sıx əlaqədə fəaliyyət göstərəcək 148 .
Azərbaycanda fəaliyyət göstərən yerli orqanına çevrildi və bilavasitə Moskvaya tabe oldu. Buna görə də onun hər hansı sosial-iqtisadi dəyişiklik keçirmək cəhdi Rusiyanın mənafelərinə cavab verməli idi. "Bankların milliləşdirilməsi haqqında" Dekret Bakıda komissarların həyata keçirdiyi ilk dekretlərdən biri sayılsa da, əslində heç bir milliləşdirmə həyata keçirilməmişdi. Yalnız bankların bolşeviklər tərəfindən rekvizisiya edilməsindən söhbət gedə bilərdi. Məsələn, 1918-ci il aprelin 29-da Bakı Xalq Komissarları Soveti A.Mikoyana orada olan pul və zinət şeylərini ələ keçirmək üçün Rusiya Xarici Ticarət Bankını tutmaq tapşırığı vermişdi 149
. Bundan əlavə, Rusiya Dövlət Bankı şöbəsinin pul vəsaiti Moskvaya aparılmışdı 150 .
tarixli dekretin Azərbaycan iqtisadiyyatına vurduğu ziyanı da xüsusi qeyd etmək lazımdır. Bu dekretin qəbul edilməsi onunla əlaqədar idi ki, vətəndaş müharibəsi və iqtisadi blokada şə- raitində Sovet Rusiyasının neftə xüsusi ehtiyacı var idi və buna görə də Bakını hər vasitə ilə öz əlində saxlamağa çalışırdı. RSFSR hökuməti, şəxsən Lenin Bakı XKS-dən neft təchizatını təmin etməyi tələb edirdi. Məsələn, mayın 28-də Bakıda V.İ.Lenindən "ilk növbədə, şübhəsiz, neft hasilatını təmin etmək" haqqında teleqram alınmışdı 151 . V.İ.Lenin iyunun 5-də S.Şaumyana "nefti ilk sıraya qoymaq" tapşırığını 152, iki gün sonra göndərdiyi teleqramda isə yenə "tezliklə Bakıdan neft göndərilməsi üçün tədbirlər görün" göstərişini vermişdi 153
. Dekretin belə tələsik həyata keçirilməsində yeganə məqsəd Bakıdan mümkün qədər çox neft daşınmasına nail olmaqdan ibarət idi. Ümu miyyətlə, 408 neft istehsalı müəssisəsi milliləşdirmə adı ilə zəbt ed ilmiş və onlar Bakı Xalq Ko missarları Sovetinin orqanı olan Xalq Təsərrüfatı Şurasının ixtiy arına keçirilmişdi. Bakı neft sənayeçiləri və beynəlxalq maliyyə inhisarları bu dekretin həyata keçirilməsinə inadla müqavimət göstərirdilər. Böyük Britaniya və Fransa hökumətlərin in təşəbbüsü ilə İspaniya, Hollandiya, Norveç, Danimarka, İsveçrə və İranın Moskvadakı diplomatik nümayəndələri neft sənayesinin milliləşdirilməsinə qarşı etiraz etdilər, lakin onların etirazı ― RSFSR höku mət inin da xili işlərinə qarışmaq" kimi səciyyələndirilərək rədd edildi. "Xəzər ticarət donanmasının milliləşdirilməsi haqqında" dekret də neft sənayesinin milliləşdirilməsi siyasətinin tərkib hissəsi idi. 1918-ci il aprelin 5-də
258 gəmi sahiblərinin etirazlarına baxmayaraq, bu tədbir də zorakılıqla həyata keçirilməyə başladı. Bütövlükdə 1918-ci ilin aprel-iyul ay ları ərzində Bakı Xalq Ko missarları Sovetinin zo rakı tədbirləri nəticəsində Bakıdan Sovet Rusiyasına 1,3 milyon tona yaxın neft və neft məhsulları daşındı 154 .
üzləşən yeni hökumət ərzaq məsələsinə ciddi diqqət verməyə məcbur oldu. Əsas ərzaq orqanlarına menşeviklər və eserlər nəzarət edirdilər. Ərzaq məsələsin in həlli bilavasitə kənddəki vəziyyətdən, yəni kəndlinin kənd təsərrüfatı məhsulların ın əsas istehsalçısının kimin tərəfində olmasından asılı idi. Süni surətdə yaradılmış qəza kəndli sovetlərinin ço xsaylılığı haqqında məlu matlar nə kəndlilərin yeni hakimiyyəti müdafiə etməsi demək idi, nə də ərzaq probleminin yaxşılaşdırı lması. 1918-ci ilin may-iyun aylarında kəndli qurultayla rı keç irmək ka mpan iyası bu işə müvəffəqiyyət gətirmədi. Bəzi yerlərdə kənd əhalisi şəhərə yardım etmək zəruriyyətinə inandılarsa da, ərzaq təchizatın ı durğunluq vəziyyətindən çıxarmaq mü mkün olmadı. Bundan əlavə, Bakı Ko mmunasının tarixi bolşeviklərin və onların müttəfiqlərinin Azərbaycan kəndlilərini öz tərəflərinə çəkmək üçün göstərdikləri bütün səylərin tam iflasa uğradığın ı göstərir. Fəhlələrin vəziyyəti də Ko mmunanın xey rinə deyildi. Faktlar göstərirki, artıq 1918-ci il aprelin 18-də Qaraşəhərdə ixtisaslı fəhlələr arasında izahat işlərini gücləndirmək lazım gəlirdi 155
. Sonrakı həftələr ço xmin li fəhlə mitinqləri ilə müşayiət olunurdu 156 .
koalision hökumətin yaradılması, ərzaq məsələsinin tezliklə həll edilməsi, dərin böhranın aradan qaldırılması. Tələblərin yerinə yetirilmədiyi halda fəhlələr son tədbir kimi sabotajla və hətta Bakıdan çıxıb getməklə hökuməti hədələyirdilər. Söhbət ixtisaslı fəhlələrdən getdiyinə görə onların şəhəri tərk etməsi neftin çıxarılması və daşınması işini dayandıra bilərdi, bu da, öz növbəsində, sovet Rusiyasının iqtisadiyyatı üçün ciddi təhlükə yaradırdı. Bununla əlaqədar olaraq, S.Şaumyan hətta dekret verdi. Dekretə görə, şəhəri tərk etməyin zəruriliyi barədə tibbi arayış təqdim edənlərdən başqa bütün adamlara şəhərdən çıxmaq qadağan olunurdu 157 . Fəhlə müxalifətini mövcud hakimiyyətə qarşı çıxış edən müxtəlif həmkarlar ittifaqlarının üzvləri müdafiə edirdilər. Sovet hakimiyyətinə müqavimət göstərən ən inadlı əhali qrupu müəllimlərin həmkarlar ittifaqları oldu. 1918-ci ilin may ayında Bakı Sovetinin iclasında çıxış edən Maarif komissarı N.Kolesnikova müəllimlərin həmkarlar ittifaqının onun bəyanatına cavab verməməsindən, onların yeni hakimiyyətlə əməkdaşlığa hazır olmamasından şikayətlənirdi. N.Kolesnikovanın müəllimlər kollektivilə görüşmək cəhdini müəllimlər sabotajla və komissarın çağırdığı yığıncağı poz- maq la qarşıladılar 158
. Beləliklə, yeni hökumətin siyasəti təkcə liberal ünsürləri və orta təbəqəni deyil, həmçinin digər sosialist partiyalarını və onların arxasınca gedən fəhlələri ondan uzaqlaşdırdı. Şəhərin müsəlman əhalisi isə yeni hakimiyyətdən üz döndərdi. Bakıda, Azərbaycanda vəziyyət bolşeviklərin xeyrinə olmayan istiqamətdə dəyişdi və Bakı Ko mmunasının
|