Azərbaycan diLİ VƏ tariXİ
§ 2. AZƏRBAYCAN İSTİQLALINI MÜBƏYYİN
Yüklə 8,38 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
§ 2. AZƏRBAYCAN İSTİQLALINI MÜBƏYYİN ƏQDNAMƏ
Böyük Rusiya inqilabının cərəyanı ilə, dövlət vücudunun ayrı-ayrı hissələrə ayrılması ilə, Zaqafqaziyanın rus orduları tərəfindən tərkibinə mövcud bir vəziyyəti-siyasiyyə hasil oldu. Kəndli qüvveyi-məxsusilərinə tərk olunan Zaqafqaziya millətləri müqəddəratlarının idarəsini bizzat kəndi əllərinə alaraq Zaqafqaziya Qoşma Xalq Cü mhuriyyətini təsis etdilər. Vəqayi -siyasiyyənin inkişaf etməsi üzərinə gürcü milləti Zaqafqaziya Qoşma Xalq Cü mhuriyyəti cüzindən çıxıb da müstəqil Gürcü Xalq Cü mhuriyyəti təsisini səlah gördü. Rusiya ilə Os manlı imperatorluğu arasında zühur edən müharibənin təsviyyəsi üzündən hasil olan vəziyyəti-hazıreyi-siyasiyyə və məmləkət daxilində bulunan misilsiz anarşi Cənubi-Şərqi Zaqafqaziyadan ibarət bulunan Azərbaycana dəxi bulunduğu xarici və
daxili müşkü latdan çıxmaq üçün xüsusi bir dövlət təşkilatı qurmaq lü zu munu təlqin ediyor. Buna binaən arayi-ü mu miyyə ilə intixab olunan Azərbaycan Şurayi- Milliyyəyi-İslamiyyəsi bütün cəmaətə elan ediyor ki: 1.
Bu gündən etibarən Azərbaycan xəlq i hakimiyyət həqqinə malik olduğu kibi, Cənubi-Şərqi Zaqafqaziyadan ibarət Azərbaycan dəxi kamiləl-hüquq müstəqil b ir dövlətdir. 2.
Müstəqil Azərbaycan dövlətinin şəkli-idarəsi Xalq Cü mhuriyyəti olaraq təqərrür ed iyor. 3.
olduğu millət və dövlətlərlə münasibati-həsəna təsisinə əzm edər. 4.
Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti millət, məzhəb, sinif, silk və cins fərq i gözləmədən qələmrəvində yaşayan bütün vətəndaşlarına hüquqi-siyasiyyə və vətəniyyə təmin eylər. 5. Azə rbaycan Xalq Cü mhuriyyəti ə ra zisi da xilində yaşaya n bilcümlə millətlərə sərbəstanə inkişafları üçün geniş meydan buraxır. 6. Məc lisi-Müəssisan toplanıncaya qədər Azərbaycan idarəsinin başında arayi-ümu miyyə ilə
intixab olunmuş
Şurayi-Milli və
Şurayi- Milliyə qarşı məsul höku məti-müvəqqətə durur" 1 .
Aktının qəbulu ilə A zərbaycan dövlətçiliyi dünyada Xalq Cü mhuriyyəti formasında elan olundu. Bu siyasi və hüquqi sənəddə müstəqil Azərbaycan dövlətinin yarandığı bəyan edilmiş, onun hakimiyyətinin şamil olunduğu ərazinin hüdudları müəyyənləşdirilmiş, həmçinin dövlətin əsas fəaliyyət prinsipləri öz əksini tapmışdır. İstiqlal Aktında demokratik
261 dövlətə məxsus atributların - hakimiyyətin xalqa mənsub olması, vətəndaşların mülki və siyasi hüquqlarının təmin edilməsi, bütün xalqların hər bir kəsin milli, dini, sinfi, silki və cinsi mənsubiyyətindən asılı olmayaraq azad inkişafı üçün şərait yaradılması, ən nəhayət, hakimiyyətin bölünməsi kimi prinsiplərin dövlət fəaliyyətinin əsası kimi bəyan edilməsi Azərbaycan xalqının suveren, demokratik, hüquqi dövlət yaratmaq əzmində olduğunu bütün bəşəriyyətə nümayiş etdirdi. İstiqlal Aktı bəyannaməsi Azərbaycan millətinin Kulturnation (millət-mədəniyyət) statusundan tamamilə başqa siyasi-hüquqi və mənəvi-psixoloji statusa - Statenation (millət-dövlət) statusuna qədəm qoyduğunu göstərdi. İstiqlal Aktının qəbul edildiyi Milli Şuranın elə həmin iclasında ilk A zərbaycan hökumətini təşkil etmək tapşırığı almış Fətəli xan Xoyski Müvəqqəti hökumətin tərkibini elan etdi: Nazirlər Şurasının sədri və daxili işlər naziri - Fətəli xan Xoyski (bitərəf); maliyyə naziri və xalq maarifi naziri - Nəsib bəy Yusifbəyli ("Müsavat"); xarici işlər naziri - Məmməd Həsən Hacınski ("Müsavat"); yollar naziri və poçt-teleqraf naziri - Xudadat bəy Məlikaslanov (Müsəlman Sosialist Bloku); ədliyyə naziri - Xəlil bəy Xasməmmədov ("Müsavat"); əkinçilik naziri - Əkbər Şeyxülislamov ("Hümmət"); hərbi nazir - Xosrov-Paşa bəy Sultanov ("İttihad"); ticarət və sənaye naziri - Məmməd-Yusif Cəfərov (bitərəf); dövlət nəzarəti naziri - Camo Hacınski (Müsəlman Sosialist Bloku) 2 . Elə
həmin gün Nazirlər Şurasının sədri F.X.Xoyski bir sıra dövlətlərin xarici işlər nazirliklərinə müstəqil Azərbaycan Cümhuriyyətinin yaradılması haqqında radioqram göndərdi. Radioqramda hökumətin müvəqqəti yerləşdiyi şəhərin Yelizavetpol (Gəncə) olduğu göstərilirdi 3 .
olması ilə səciyyələnirdi. Belə ki, Azərbaycanın şərq hissəsi (Bakı quberniyası) Bakıda fəaliyyət göstərən Xalq Komissarları Sovetinin təsiri, qərb hissəsi isə (Yelizavetpol quberniyası) Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti hökumətinin hakimiyyəti altında idi. 1918-ci ilin yayında Azərbaycanın beynəlxalq vəziyyəti olduqca mürəkkəb idi. Burada Böyük Britaniya, Almaniya və RSFSR kimi üç böyük dövlətin siyasi və iqtisadi maraqları toqquşurdu. Onların hər biri Bakı neftinə yiyələnmək istəyir və bir-biri ilə rəqabət aparırdı. Davam edən Birinci dünya müharibəsi şəraitində mübarizə obyektlərindən biri də Azərbaycan, o cümlədən onun ayrılmaz hissəsi olan neft Bakısı idi. Dünyanı yenidən bölüşdürmək istəyən böyük dövlətlər üçün həmçinin Xəzər dənizində öz hökmranlığını bərqərar etmək cəhdləri səciyyəvi idi. Yaxın Şərqdə böyük hərbi qüvvəyə malik olan və Sovet Rusiyasına qarşı hərbi müdaxiləni başlayan İngiltərə Bakını onun əlindən almağa və Almaniyanı Bakıya yaxın qoymamağa çalışırdı. İngiltərənin baş naziri D.Lloyd Corc öz memuarlarında yazırdı ki, "Biz o vaxt əli qoynunda oturmamışdıq" 4 . Sonralar ingilislərin 1918-ci ildə Bakıdakı hərəkətlərindən yazan İngiltərənin "Tayms" qəzeti bu cəhətin olduqca mühüm etirafı kimi yazmışdı: "Biz gəlmişdik ki, Bakın ın neft mədənlərini zəbt edək" 5 .
Ənzəli limanında cəmlənmiş Britaniya hərbi dəstəsinin komandanı general Denstervillə
262 tapşırmışdı: Denstervill Bakıdakı eser, menşevik və daşnaklarla əlaqə yaratdi ki, şəhərin işğalı planını hazırlamaqda və həyata keçirməkdə onlardan kömək alsın. Daşnak, menşevik və eserlər cəbhədə və cəbhə arxasında intizamsızlıq törətmək məqsədilə öz pozuculuq fəaliyyətlərini gücləndirir, şəhərdə vəziyyətin ağır olmasından, mövcud ərzaq böhranının kəskinləşməsindən istifadə edərək, ingilis ordusunun Bakıya dəvət edilməsi üçün geniş təbliğat aparırdılar. Onlar mətbuatda və mitinqlərdə çıxış edib kütlələri inandırırdılar ki, ingilislər nəinki Ba kını qoruyub saxlamağa kömək göstərəcək, həm də əhalini ərzaqla təmin edəcəklər. Əhalinin bir qismi bu təbliğatın təsiri altına düşürdü. İyun ayında İngiltərə konsulu Mak-Donnelin fəal iştirakı ilə Bakıda eserlər tərəfindən sui-qəsdə cəhd edildi, lakin o, uğursuzluqla nəticələndi 6 . Neft mənbələri olan regionların zəbt edilməsi o zaman yanacağa və digər neft məhsullarına kəskin ehtiyac duyan Almaniya hökumətinin də planlarında böyük yer tuturdu. General Lüdendorf belə hesab edirdi ki, Qafqazı ələ keçirməklə iqtisadi blokadanı yarmaq və Almaniyanı iqtisadi cəhətdən gücləndirmək, almanlarda qələbəyə inam oyatmaq mümkün olacaq. Lakin bunun üçün, onun açıqcasına etiraf etdiyi kimi, almanlara "Bakıya gəlib çıxmaq" lazım idi 7 . Almaniyanın Qafqazı, o cümlədən Bakını ələ keçirmək cəhdlərinin ciddiliyi və ona böyük əhəmiyyət verildiyini Almaniya Baş Qərargahının 1918-ci ilin iyul ayında Belçikanın Spa şəhərində keçirilmiş məxfi müşavirəsi də aşkar şəkildə göstərirdi. Müşavirədə kayzer II Vilhelm, Hindenburq, Lüdendorf və digər generallar iştirak edirdilər. Lüdendorfun çıxışında qeyd olunmuşdu ki, Almaniyanın strateji vəzifələrinin həlli üçün neft məsələsi fövqəladə əhəmiyyət kəsb edir və buna görə də Bakını almaq lazımdır. Donanma idarəsinin stats-katibi onun Bakını almaq barədə fikrini dəstəkləyərək bildirmişdi ki, Almaniya donanmasının neftə olan tələbatı artır və sualtı müharibənin sonrakı gedişi onun ödənilməsindən asılıdır 8 .
zəbt edə bilməzdi, o, bu işdə yalnız öz müttəfiqinə -qoşunları Qafqaz İslam Ordusu tərkibində Bakıya hücum edən Türkiyəyə ü mid bəsləyə bilərd i. Lakin Almaniyanın bu hücuma münasibəti ikili və olduqca ziddiyyətli mahiyyət daşıyırdı: həm onu dəstəkləyir, həm də ondan ciddi ehtiyat edirdi. Almaniyanın hakim dairələrində Qafqaz İslam Ordusunun Bakını ala biləcəyinə inam yox idi, amma hərbi əməliyyatların gedişində neft mədənlərinin məhv edilə biləcəyindən də narahat olurdular. Bu məsələ Almaniyanın İstanbuldakı konsulunun 1918-ci il iyul ayının əvvəlində təqdim etdiyi hesabatında öz əksini tapmışdı. Hesabatda bolşeviklərin Bakını möhkəm mühafizə etdiyi göstərilir və onun alınmasının qeyri- mümkün olduğu ifadə edilirdi 9 . Bu mülahizələrə əsaslanaraq, konsul Sovet Rusiyası ilə "Bakı məsələsi" üzrə danışıqlar aparmağı təklif edərək yazırdı: "Əgər biz bolşeviklərlə sazişə gələ bilsək, onda Bakının neft mədənləri və neft ehtiyatları bütövlükdə əlimizə
263 salamat keçəcək. Əgər bunun əksinə olaraq, bolşeviklər şəhəri tərk etməyə məcbur olsalar, mədənləri yandıracaqlar və onda nə biz, nə də türklər neft ehtiyatlarından istifadə edə biləcəyik. Onlarsız isə Qafqaz dəmir yollarının istismarı te zliklə dayanacaq" 10 .
qarşıdakı konfransında iştirak etmək üçün İstanbula göndərilmiş Azərbaycan diplomatik nümayəndə heyəti belə mürəkkəb və ziddiyyətli beynəlxalq vəziyyət şəraitində işləməli o ldu. Heyətin başçısı M.Ə.Rəsulzadə, üzvləri isə X.Xas məmmədo v başqaları idi". Nü mayəndə heyətinə konfransın digər iştirakçıları (Türkiy ə, Almaniya, Avstriya-Macarıstan, Bo lqarıstan, Gürcüstan, Ermənistan və Dağlılar Respublikası) ilə siyasət, iqtisadiyyat, ma liyyə məsələləri və hərbi problemlər barəsində danışıqlar aparmaq tapşırılmışdı 12 . Bundan başqa, nümayəndə heyəti üzvlərinə Türkiyə tərəfi ilə qapalı danışıqlara getmək və mümkün ola bilən separat müqavilə bağlamaq üçün səlahiyyət verilmişdi. Azərbaycan nümayəndə heyətinin başçısı M.Ə.Rəsulzadə özünü məharətli diplomat kimi göstərərək, həmin vaxt RSFSR, Alman iya və Türkiyə arasında Bakı neftindən istifadə et mə uğrunda gedən diplo matik da irə lərdə " Bakı məsələsi" adlandırılan siyasi mübarizənin mərkəzində o ldu. A zərbaycan hökumətinə ünvanladığı hesabatlarında o, yaran mış vəziyyətin dərin təhlilini verir və həyata keçirilmə li konkret tədbirlə r tə klif edirdi. M.H.Hacınskiyə mə ktubunda o, qeyd edirdi: "Sizə məlu mdur ki, neft haqqında məsələ Azərbaycandan çox Türkiyə- Almaniya məsələsidir" 13 . Almaniyanın İstanbuldakı səfiri Bernsdorf, öz ölkəsinin hakim dairələrinin ehtiyatlandığını ifadə edərək, M.Ə.Rəsulzadədən Bakının bolşeviklər tərəfindən dağıdılması təhlükəsi haqqında məlu mat verməsini xahiş etmişdi 14 . İstanbul konfransının keçirilməsində Almaniya öz məqsədlərini güdürdü. Alman qoşunlarının Gürcüstanda yerləşən məhdud kontingenti Türkiyəyə müqavimət göstərmək və ya Bakını tutmaq üçün kifayət deyildi. Buna görə də Qafqaz siyasətində Almaniya yalnız diplo matik kanallardan istifadə etməyə çalışırdı. M.Ə.Rəsulzadə o günlərdə M.H.Hacınskiyə yazırd ı ki, Alman iya və Türkiyə Bakı məsələsinə mü xtəlif cür yanaşır. Neft mədənlərinin bolşeviklər tərəfindən dağıdılacağından ehtiyat edərək, almanlar onlarla razılığa gəlib neftin alın ması haqqında saziş bağlamağa meyl göstərir. Daha sonra o, Türkiyə və Almaniya tərəfləri arasında Qafqaz haqqında məsələyə aid ziddiyyətlərin olduğunu da qeyd edirdi 15 .
"neft məsələsində vasitəçilik edərək, türklər almanlardan is tifadə etmək istəyir, halbuki a lman lar be lə sövdəyə razılıq vermir‖ 16 .
onu həm hərbi, həm də dip lo matik yolla ö z əlində saxla mağa çalışırd ı.
264 Lenin in rəhbərlik etdiyi RSFSR höku məti bölgəyə kifayət qədər qoşun göndərmək imkan ı olmad ığına görə məqsədlərinə diplo matik xarakterli tədbirlər vasitəsi ilə nail olmaq ü midində idi. O, b ir tərəfdən, A lmaniya və onun müttəfiqlərindən Brest müqaviləsinin şərtlərinə əməl olun masını və Qafqaz İslam Ordusunun Bakıya hücumunun dayandırılmasını tələb edir, d igər tərəfdən isə Almaniyaya müəyyən iqtisadi güzəştlər et məyə, o cü mlədən Ba kıdan aldığ ı neft in bir h issəsini ona verməyə razı olduğunu bildirird i. Bu mü lahizələri müsbət qarşılayıb nəzərə alan Alman iya höku məti Sovet Rusiyası ilə "Bakı məsələsi" barədə danışıqlardan imtina etmird i. Danışıqlar hələ 1918-c i ilin iyun ayında başlanmışdı. Onun gedişində Almaniya höku mət i Sovet səfirin in nəzərinə çatdırmışdı ki, onların yalnız müəyyən həcmdə Bakı nefti alacaqlarına təminat verildiy i halda, Türkiyə Bakıya hücumunu dayandır mağa məcbur ed iləcək. İyulun 7-də V.İ.Len in Saritsında olan İ.V.Stalinə göndərdiyi teleqramda yazırdı ki, almanlara neftin bir hissəsini alacaqlarına təminat verildiyi halda, Türkiyə qoşunlarının Bakıya hücumunu dayandırmalarına razı olduqları barədə Alman iya hökumətin in Berlindəki rus səfirinə etdiyi təklifindən Şau myanı xəbərdar etsin. Lenin : -deyirdi 17 "Əlbəttə ki, b iz razı o lacağıq". Stalin Şau myana göndərdiyi məktubunda "Zaqafqaziya məsələsində bizim ümu mi siyasətimiz ondan ibarətdir ki, biz alman ları gürcü, erməni və Azərbaycan məsələlərinin Rusiyanın daxili işi olduqların ı rəs mən tanımağa məcbur etməliyik 18
- qeydindən sonra bild irird i ki, a lmanla r Ba kın ın RSFSR-də qa lması ilə razılaşaraq, onlara müəyyən qədər neft ayrılmasın ı istəyirlə r və bu xahişi yerinə yetirmək olar 19
Beləliklə, döyüşən Qafqaz İslam Ordusunun arxasında gizli sövdə aparan Almaniya və RSFSR Bakının taleyin i həll etmək fikrində id ilər. Yaran mış vəziyyətdə Azərbaycan hökumətinin Bakı üzərində qanuni hüquqların ın təsbiq edilməsi olduqca çətin görünürdü. Türkiyə və Almaniyanın maraqları ilə hesablaşmaq, onlarla ko mpro misə nail olmaq lazım gəlirdi. Almaniya və Türkiyə ilə danışıqların aparılması haqqında məsələ Azərbaycan hökumətin in üzv ləri ilə İstanbuldakı dip lo matik nü mayəndə heyətinin başçısı arasında sonrakı məktublaş mada da əsas yer tuturdu. M.Ə.Rəsulzadənin məktublarından birində deyilird i: " Görünür, b iz, alman lara Bakıda məlu m iqtisadi güzəştlər təqdim etməli olacağıq" 20 .
İstanbula göndərilmiş məktubunda M.Ə.Rəsulzadəyə təklif ed ilirdi ki, o, Alman iya və Türkiyəni Azərbaycan hökumətinin onların maraqlarının ödənilməsinə hazır olduğuna inandırsın: "Türkiyə, Azərbaycan və Almaniyanın maraqların ın uzlaşdırılması üçün zə min tapın. Bu zəmin Bakı nefti haqqında iqtisadi razılaş madan ibarətdir. Burada gü zəştlərə getmək o lar" 21 . Azərbaycanın ərazi
bütövlüyünün təmin
olun ması məqsədilə
265 M.Ə.Rəsulzadə Tü rkiyə höku mətin in rəhbərləri Ənvər Paşa, Tələt Paşa ilə, həmçinin Almaniyanın səfiri Bernsdorfla xüsusi görüşlər keçirird i. Bu görüşlərin birində söhbət zamanı bəhs edilən məsələyə yüksək maraq göstərən Bernsdorf Rəsulzadədən soruşmuşdu: "Siz İstanbuldakı konfransda Azərbaycanın sərhədlərini müəyyən etməy i lazım b ilirsinizmi?" Azərbaycanın daxili işlərinə bu cür müdaxiləni arzuolun maz hesab edən M.Ə.Rəsulzadə ona cavab vermişdi ki, Azərbaycan hökuməti bu məsələni müstəqil həll edəcək və öz qərarını müttəfiqlərə bildirəcək 22 .
konfransında xüsusi müzakirə mövzusu olmuşdu. Müzakirə üçün əsas M.H.Hacınskinin göndərdiyi xəritə idi. A zərbaycanın Tiflisdəki d iplo matik nümayəndəsi M.Y.Cəfərovun Gürcüstandakı Almaniya qoşunlarının komandanı general fon Kresslə görüşündə də qərb sərhədləri barədə söhbət getmişdi 23 .
olduğu üçün hökumət ciddi maliyyə çətinliyi çəkird i. 1918-ci ilin iyun ayında baş nazir F.X.Xoyski İstanbulda olan M.Ə.Rəsulzadəyə bu barədə yazırdı ki, hökumətimizin hazırda pula ço x böyük ehtiyacı var. İndi normal borc almaq ço x çətindir. Əsasən ona görə ki, Bakı bizim əlimizdə deyil 24 . Onun sözlərinə görə, ssuda kimi 3 milyon lirəyə qədər vəsait ayıra bilən Türkiyənin kö məyinə ü mid olmaq lazım idi 25 .
nazir F.X.Xoyski Türkiyəyə göndərdiyi digər məktubunda maliyyə vəsaitlərin in olmamasını, göndərilən nü mayəndə heyəti ilə birlikdə bu istiqamətdə ən təcili v ə təsirli tədbirlər görməyin vacibliyin i M.Ə.Rəsulzadənin diqqətinə çatdırır və ondan borc əldə etməyə çalış masını, dərhal heç olmasa 1 milyon Türkiyə lirəsi gön- dərməsin i xahiş edird i 26 . Yüklə 8,38 Mb. Dostları ilə paylaş:
|