Azərbaycan diLİ VƏ tariXİ
Yüklə 8,38 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
§ 10. ŞƏHƏRLƏR
XX əsrin əvvəllərində daxili bazarın yarandığı və qəzalarda kapitalist istehsal münasibətləri üstün mövqe tutmağa başladığı şəraitdə Azərbaycan şəhərləri sürətlə böyüməyə başladı. Artıq Azərbaycanın ondan artıq şəhəri də dünyanın neft mərkəzi olan Bakı, Cənubi Qafqazın ən iri şəhərlərindən biri sayılan Gəncə ilə yanaşı, ticarət-sənaye mərkəzinə çevrilmişdi. Kiçik kəndli əmtəə istehsalçılarını müflisləşdirən proses və bununla əlaqədar həm əkinçi, həm də qeyri-əkinçi kəsbkarlığı gücləndikcə, adamların iş üçün axışdığı bir şəraitdə şəhər əhalisi artırdı. İri şəhərlərdə əhali artımı əsasən gəlmələrin hesabına olurdu. Belə ki, 1913-cü ildə Bakı əhalisinin yalnız 32,7 faizi Bakıda və mədən-zavod rayonlarında doğulmuşlar id i 238
. Azərbaycanda şəhər əhalisinin artımı çox sürətlə gedirdi. Bakının əhalisi, mədən-zavod rayonları nəzərə alınmadan, 1897-ci ildən 1915-ci ilədək 112,2 min nəfərdən 262,4 min nəfərə, Gəncə şəhərinin əhalisi isə 33,6 min nəfərdən 59,7 min nəfərə qədər artmışdı 239
. 1900-1915-ci illər arasında əhalisi sürətlə çoxaları digər Azərbaycan şəhərlərindən Nuxanın əhalisi 28,4 mindən 52,2 minə, Şuşanınkı 25,6 mindən 43,8 minə, Qubanınkı 17,4 mindən 26,9 minə, Şamaxınınkı 23 mindən 27,3 minə, Lənkəranınkı 10,6 mindən 17,8 minə çatmışdı. 1915-ci ildə Naxçıvanın əhalisi 9 minə yaxın, Ordubadın kı isə 6,5 min nəfər idi 240 .
ildə 1902-ci ildəki 305 min nəfərdən 556 min nəfərə çatmışdı 241
. 1902-ct ildə Bakı quberniyası əhalisinin 22,5 faizi 242 , 1913-cü ildə 27,1 faizi şəhər əhalisi idi 243 . Yelizavetpol quberniyasında şəhər əhalisinin xüsusi çəkisi 1902-ci ildə 9,5 faiz 244
, 1910-cu ildə isə 11,4 faiz o lmuşdu 245 .
72 böyük mütərəqqi əhəmiyyətə malik idi. Azərbaycan şəhərlərinin xarici görünüşü isə öz milli koloriti ilə fərqlənirdi. Xarakteri ölkənin sosial-iqtisadi inkişafındakı rolu ilə müəyyənləşən bu şəhərlərin özünəməxsus xüsusiyyətləri də var idi: onlar ticarət-sənaye mərkəzlərinə çevrilməklə yanaşı, hələ də bəzi kənd təsərrüfatı sahələrini özlərində qoruyub saxlayırdı. Yalnız Bakı şəhəri bu nöqteyi-nəzərdən istisna idi. Bu dövrdə A zərbaycan şəhərləri ö z təbii zənginliklərinə və Rusiya bazarının tələblərinə uyğun olaraq ixtisaslaşırdı. Belə ki, Bakın ın sürətlə inkişafı neft sənayesi və ona xid mət göstərən sənaye sahələri ilə bağlı idi. Nu xa və Ordubad ipəkçilik mərkəzləri kimi məşhur idi. Gəncədə pamb ıq emalı sənaye sahəsi üstünlük təşkil ed ird i və s. Şəhərlərdə böyük əhəmiyyəti olan maliyyə-kred it və bank idarələrin in yaranması isə mal-pul münasibətlərinin inkişafı ilə bağlı idi. Bakı təkcə Azərbaycan və Cənubi Qafqazın deyil, Rusiya imperiyasının ən iri şəhərlərindən biri id i. O, Azərbaycanda topdansatış ticarətinin ən mühüm mərkəzi kimi Rusiyanın bir ço x ticarət-sənaye mərkəzləri ilə əlaqə saxlayırdı. Müharibə ərəfəsində şəhərdə onlarla iri sənaye müəssisəsi var idi. Azərbaycanın enerji bazasın ın inkişafı neft sənayesinin inkişafı ilə bağlı idi. Bakı 1913-cü ildə öz elektrik stansiyalarının gücünə görə Rusiyada qabaqcıl yerlərdən birin i tuturdu 246
. Azərbaycanın ticarət əlaqələrində Bakı limanı mühü m ro l oynayırdı. 1910-cu ildə onun ma l dövriyyəsi 350 mln puda bərabər idi, halbuki Peterburq limanında bu rəqəm 304,5 mln pud idi. Bakıdan göndərilən və buraya gətirilən ma llar Rusiyanın da xili quberniyaları ilə bağlı idi. 1913-cü ildə Ba kı limanın ın 342,4 mln rublluq mal dövriyyəsinin 300 mln pudunu neft məhsulları təşkil edirdi. Bakı limanı Həştərxan, Krasnovodsk və İran limanları ilə əlaqədə id i. Bakıdan sonra ikinci ticarət-sənaye mərkəzi Gəncə id i. Gəncədə 1914-cü ildə hər b irinin illik istehsal həcmi 180 min rubla çatan 8 pambıq emalı zavodu, 3 spirt və konyak zavodu, 37 çaxır istehsalı müəssisəsi, meyvə şirəsi, biyan kö kü emal edən 23 zavod, 5 gön-dəri müəssisəsi, tütün fabriki, kərpic zavodu və s. müəssisələr var idi 247 .
ticarət müəssisəsi var idisə, onlardan 56,2 faizini dükan lar, mağazalar, anbarlar təşkil edirdi. Həmin il Gəncədə ticarət dövriyyəsi 14-16 mln rubla çatırdı. Sonra kı illərdə bu rəqəm 2 dəfəyə qədər artmışdı 248
. Şəhərdə 2129 ticarət-sənaye müəssisəsi fəaliyyət göstərirdi 249 . Doğrudur, onların əksəriyyəti kiçik müəssisələr idi, lakin ticarət və sənaye kapitalın ın mərkə zləş məsi prosesi gedirdi. Sənət ka r lıq Gəncə iqtisadiyyatının ayrılmaz hissəsi idi. Gəncədən Moskva və Lodza pambıq emalı zavodlarının məhsulu, Rusiyanın mərkəzi şəhərləri və Sibirə təzə meyvə, çaxır ixrac olunurdu. 1904-cü ildə Gəncədən Rusiya fabriklərinə 34 min pud, 1913-cü ildə isə 239,870 min pud mahlıc aparılmışdı 250
. Gəncənin xariclə ticarətində İran mühüm yer tuturdu. İrana əsasən taxıl və
73 heyvandarlıq məhsulları ixrac olunur, oraya yerli məhsullarla yanaşı, Rusiyadan gətirilmiş mallar da yola salınırdı. Gəncə eyni zamanda böyük dəmir yol şəbəkəsi idi. 1883-cü ilə nisbətən 1913-cü ildə Gəncə stansiyasına gətirilən malların miqdarı 15 dəfə, buradan göndərilən malların miqdarı isə 30 dəfə artmışdı. Şuşa Qafqazda ən böyük xalça istehsalı mərkəzi idi. Burada is tehsal olunan xalçalar öz keyfiyyətinə görə ən yaxşı İran xalçalarından geri qalmır, Moskvaya, Peterburqa və xaricə ixrac olunurdu. Şəhərdə 22 ipək emalı və ipəksarıyan fabrik, 3 spirttəmizləyən və konyak zavodu var idi. Burada xeyli sənətkar fəaliyyət göstərirdi. Şəhərdə ticarət ildən-ilə genişlənirdi. Əsas ticarət malları barama, ipək, gön-dəri, yun, pambıq və çaxır idi. Şuşada 1902-ci ildə 708, 1913-cü ildə isə illik ticarət dövriyyəsi 8,4 mln rubla bərabər olan 800 ticarət-sənaye müəssisəsi var idi 251
. Nuxa ipək istehsalı və emalına görə təkcə Azərbaycanda deyil, bütün Qafqazda əhəmiyyətli rol oynayırdı. İpək sənayesinin yüksək səviyyədə inkişafı, yararlı rabitə yollarının olması şəhərin barama və ipək ticarəti üzrə mühüm bazara çevrilməsinə səbəb olmuşdu. 1914-cü ildə burada 55 ipək emalı və ipəkəyirmə fabriki, ipək, ipək istehsalı qalıqları və barama ticarəti ilə məşğul olan 21 müəssisə, 3 tütün fabriki, 24 gön- dəri emalatxanası 252
, manufaktura malları ilə ticarət edən 63 müəssisə və s. var idi. 1910-cu ildə Nu xa kapitalisti Ə.Əhmədov şəhərdə elektrik stansiyası tikdirmiş di 253 . 1913-
cü ildə şəhərdə illik dövriyyə vəsaiti 3 mln rubldan çox o lan 962 ticarət-sənaye müəssisəsi var id i 254 .
istehsalı mallarının mühüm mərkəzi idi. Buraya Şamaxı, Göyçay və Cavad qəzalarından gətirilən müxtəlif mallar Bakıya, Cənubi Qafqazın müxtəlif rayonlarına, həmçinin Həştərxana aparılırdı. Satışa buğda, arpa, düyü, meyvə, gön-dəri, yun, ipək, xalça-palaz, mis əşyalar və s. çıxarılırdı. 1912-ci ildə Şamaxıda illik dövriyyəsi 1,2 mln. rubla bərabər olan 227 ticarət və sənaye müəssisəsi var idi 255
. Lənkə ran balıq, ta xıl, meşə materialları satışı və ixrac ı ü zrə mühüm tica rət mərkəzi idi. 1913-cü ildə burada 6 balıq sənaye kontoru, unla ticarət edən 3 müəssisə, meşə materialları ilə ticarət edən 3 müəssisə, 3 kənd təsərrüfatı alətləri mağazası, bir pivə zavodu fəaliyyət göstərirdi 256
. Şəhərin ticarət-sənaye müəssisələri sürətlə artırdı. XIX əsrin sonunda onların sayı 225 idisə, 1910-cu ildə 460 o lmuşdu. Burada 1912-ci ildə illik ticarət dövriyyəsi 1,2 mln rubla çatan 253 ticarət müəssisəsi var id i. Quba bağçılıq və xalçaçılıqla məşğul id i. 1914-cü ildə burada meyvə və qax ticarəti ilə məşğul olan 4, xalça -palaz satan 4 müəssisə, bir kənd təsərrüfatı alətləri mağazası, 35 parça mağazası fəaliyyət göstərirdi. Meyvə ticarətindən ildə 450-500 min rubl gə lir götürülürdü. 1910-cu ildə şəhərdəki 329 tica rət müəssisəsinin illik ticarət dövriyyəsi 1 mln rubla bərabər idi 257
. Bu illərdə Quba və Lənkəranda kiçik elektrik stansiyaları tikilmişdi. Naxçıvan, Ordubad və Zaqatala bağçılıq, üzü mçü lük, heyvandarlıq və taxılçılıq ilə məşğul olurdu. Bu təsərrüfat sahələri tam əmtəə xarakterli idi. Öz
74 duzu ilə məşhur olan Naxçıvanda 1903-cü ildə 303,4 min pud duz istehsal edilmişdi. Naxçıvanın spirt istehsalında mühüm çəkisi var idi. 1903 -cü ildə burada 5,8 mln qradus spirt çəkilmişdi 258
. Ordubad Azərbaycanın ipək sənayesi mərkəzlərindən biri o laraq qalırd ı. Şəhərin sənaye müəssisələrinin məhsuldarlığı və ticarət dövriyyəsi bir milyon rubla çatırdı. XX əsrin əvvəllərində şəhərin ticarət və sənaye əlaqələrin in inkişafında Azərbaycan iqtisadiyyatı üçün ümu mi proseslər öz əksini tapdı: bir tərəfdən, Avropa-Rusiya, Şimali Qafqa z və Cənubi Qafqaz ilə ticarət ə laqələrin in möhkəmlən məsi, digər tərəfdən, daxili A zərbaycan bazarının formalaşması. Bu dövrün səciyyəvi xüsusiyyətlərindən biri ticarət evləri, firmaları, səhmdar cəmiyyətləri tərəfindən həyata keçirilən topdansatış ticarətinin mühü m yer tutması idi. Şəhərlərin hamısında xeyli xırda tacirlərin olması xırda ticarətin geniş yayıldığını göstərir. Bu, əmtəəlik kənd təsərrüfatı malları istehsal edən qəzalarda daha geniş inkişaf etmişdi. Mü xtəlif malların gətirildiy i, Azərbaycan qəzaları tacirlə rin in fəa l iştira k etdiyi yarmarka lara və bazarlara gətirilən məhsulla rın ço x hissəsi yerli tacirlərə məxsus idi. Dəmir və şose yolların çəkilməsi, rabitə vasitələrinin təkmilləşdirilməsi şəhərlərin həyatında mühüm rol oynayır, onların sürətli inkişafı ilə yanaşı, ticarətinin güclənməsinə də təkan verirdi. XX əsrin əvvəllərində meydana çıxan şəhər tipli ticarət-sənaye mərkəzləri sırasına Gədəbəy, Salyan, Ağdam, Bərdə və Göyçayı daxil etmək olar. Hər birində 20 min və daha çox əhali yaşayan bu mərkəzlərdə kiçik, lakin böyük kapital dövriyyəsi olan onlarla ticarət müəssisəsi yerləşirdi. Məsələn, 1912-1914-cü illərdə Salyanda 350 ticarət və sənaye müəssisəsi var idi ki, onların illik dövriyyəsi 1,5 mln rubla çatırdı 259 .
Hələ 1892-ci ildə tətbiq edilmiş "Şəhər əsasnaməsi" onun işlərində əhalisinin iştirakını ixtisara salmaqla özünüidarə hüquqlarını daha da məhdudlaşdırmışdı. "Əsasnamə" dumalara və şəhər idarə orqanlarına qubernator nəzarətini xeyli gücləndirmiş, yalnız sərbəst əmlaklarının qiyməti 300 rubldan 2 min rubla qədər olan şirkət və idarələrin, birinci və ikinci dərəcə ticarət-sənaye gildiya sahiblərin in seçki hüququnu saxlamışdı. Bakı şəhər dumasında sənayeçilər, tacirlər, bina sahibləri və b. üstün mövqe tuturdular. Bakı dumasına seçkilərdə iştirak etmək hüququ olanlardan 2807 nəfərin 50 min manatlıq və daha çox daşınmaz əmlakı var idi. Onlar arasında H.Z.Tağıyev, Şəmsi Əsədullayev, Hacıbaba Aşurov, Əli Abbas Dadaşov və başqaları öz daşınmaz əmlakların ın çoxluğuna görə fərqlənirdilər. "Şəhər əsasnaməsi"nin 44-cü maddəsində müsəlmanların özünüidarə orqanlarında iştirakı məhdudlaşdırılırdı. İctimaiyyətin dəfələrlə vəsatət qaldırması nəticəsində çarın 14 dekabr 1900-cü il fərmanı ilə dumada müsəlman deputatların sayı 50 faizə çatdırıldı. Azərbaycanda müsəlmanların hüququnu məhdudlaşdıran hökumət tədbirləri Bakı şəhər özünüidarəsində daha kəskin idi. Məsələn, 1902-1905-ci illərdə Bakı şəhər
75 dumasına seçilmiş qlasnılardan cəmisi 23-ü - yarıdan da azı azərbaycanlı idi. Yalnız 1905-1907-ci illər inqilabı hadisələri dövründə ictimaiyyətin təzyiqi nəticəsində Qafqaz canişini güzəştə getməli oldu və 1907-1911-ci illərdəki seçkilər zamanı qlasnıların 45 nəfəri (bütün deputatların 57,7 faizi) azərbaycanlı oldu. Onların 33 faizini alimlər, mühəndislər, həkimlər, hüquqşünaslar, jurnalistlər və müəllimlərdən ibarət milli ziyalılar təşkil edirdi. XX əsrin əvvəllərində Bakı şəhər dumasının ən ilk deputatları H.Məlikov (Zərdabi), İsmayıl bəy və İbrahim bəy Səfərəliyevlər olmuş, Ə.Ağayev, Ə.Əmircanov, M.Əsədullayev, Ə.Əhmədov, A.X.Axundov, Əjdər bəy və İsa bəy Aşurbəyovlar, Ə.Aşurov, F.Vəzirov, M.F.Vəkilov, M.Hacınski, Ə.Topçubaşov və b. Bakı şəhər Du masının üzv ləri seçilmişlər. Şəhər özünüidarəsinin əsası qoyulduqdan 1911-1915-ci illər seçkisinə qədər H.Z.Tağıyev onun ən nüfuzlu nümayəndələrindən biri idi. Dumanın işində İsrafil Hacıyev fəal iştirak etmişdi. Azərbaycan burjuaziyasının, ziyalılarının digər nümayəndələri də dumanın üzvü olmuşlar. Məşhur yazıçı Nəcəf bəy Vəzirov 10 il müddətində (1903-1913-cü illər) dumanın katibi olmuşdu. Lakin azərbaycanlılar şəhər rəisi vəzifəsinə buraxılmırdılar. Yalnız Kamil bəy Səfərəliyev qısa nıüddət (1905-1907-ci illər) Bakı şəhər başçısı vəzifəsini icra etmişdir. Gəncə və Şuşa şəhərlərində də ictimai özünüidarə (duma və idarə) mövcud idi. "Şəhər əsasnaməsi" Gəncədə 1894-cü ildə tətbiq edilmişdi. 1917-ci ilə qədər Gəncə dumasında azərbaycanlı qlasnıların sayı üstünlük təşkil etmişdir. Azərbaycanlı deputatlar içərisində ziyalıların nümayəndələri 30 faiz idi. Gəncənin görkəmli ictimai xadimləri Ə.Adıgözəlov (Gorani), H.Ağayev, A.Ziyadxanov, Əli bəy, Ələkbər bəy və Xudadat bəy Rəfibəyovlar, A.Səfikürdski, Usub bəy və Nəsib bəy Usubbəyovlar, Ələkbər bəy, Ələsgər bəy və Xəlil bəy Xasməmmədovlar, Hüseynqulu xan və Cavanşir xan Xoyskilər, Məm- mədbağır Şıxzamanov və başqaları o lmuşlar. Bakıdan fərqli olaraq Gəncə şəhər ictimai özünüidarəsinə əsasən azərbaycanlı ziyalıların nümayəndələri Əsgər Ağa Adıgözəlov (Gorani), Adil xan Ziyadxanov və Xəlil bəy Xasməmmədov başçılıq etmişlər. 1898-ci ildə Şuşada özünüidarə yaradıldı. Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev, Haşım bəy Vəzirov, Əbdülkərim bəy Mehmandarov və başqaları onun üzvləri idilər. 1904-1907-ci illərdə Cavad bəy Səfərəlibəyov şəhər başçısı olmuşdu. "Şəhər əsasnaməsi"nə əsasən quberniya mərkəzlərindəki idarədən fərqli olaraq, öz vəsaiti az olan, ticarəti zəif inkişaf edən şəhərlərdə daha sadə özünüidarə sistemi tətbiq edilirdi
260 , yəni 12-15 nəfərdən ibarət şəhər müvəkkilləri yığıncağı yaradılır, şəhərləri isə ya bir və ya iki köməkçi ilə ağsaqqal idarə edirdi. Quba, Şamaxı, Nuxa, Lənkəran, Na xç ıvan və Ordubadda da bu idarə sistemi tətbiq edilmişdi və müvəkkillərin əksəriyyəti azərbaycanlı id i. Şəhər büdcəsinin istifadəsində səriştəsizlik hökm sürürdü. Məbləğin əksəriyyəti polis və qoşun saxlamağa xərclənird i. 1905 -ci ildə Bakı şəhər dumasının bu istiqamətdəki xərci nəzərdə tutulandan 90 min rubl ço x olmuşdu 261 .
76 ildəki 55 min rubldan 1,2 mln rubla çatmışdı 262
. Eyni vəziyyət Gəncədə də mövcud idi. Bu məsələ Bakı və Gəncə dumalarının yığıncaqlarında dəfələrlə qaldırılmış, hə- min xərclərin şəhər büdcəsi hesabına deyil, dövlət xəzinəsi hesabına ödənilməsi təklifi irəli sürülmüşdü. Dumadakı ziyalı deputatların səyi nəticəsində Bakıda şəhər məktəbləri və zəh mətkeşlərə xid mət edən
tibb-səhiyyə idarələri şəbəkəsi nisbətən genişləndirilmiş, kütləv i mədəni tədbirlər həyata keçirilmişdi. Gəncə və Şuşa yerli şəhər özünüidarələri on ların sosial-iqtisadi və mədəni inkişafında müəyyən rol oynamışdı.
Yüklə 8,38 Mb. Dostları ilə paylaş:
|