Azərbaycan diLİ VƏ tariXİ
Yüklə 8,38 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
§ 11. ƏHALİNİN TƏRKİBİNDƏ KƏMİYYƏT VƏ
KEYFİYYƏT DƏYİŞİKLİKLƏRİ
Azərbaycanda baş vermiş sosial-iqtisadi dəyişikliklər əhalinin say və silk tərkib inin dəyiş məsində də öz əksin i tapmışdı. Kapita lizm dövründə Azərbaycan əhalisinin say artımı əsasən sənaye, ticarət və kənd təsərrüfatında kap italizmin inkişafı ilə bağlı idi. Əgər 1897-ci ildə Azərbaycan əhalisi 18767 min nəfər id isə, 1910-cu ildə 2317 min, 1913-cü ildə isə 2339 min nəfə r id i 263 . Əhalinin say artımı təbii amillə yanaşı, Rusiyadan, Ermənistandan, Gürcüstandan, Dağıstandan, Cənubi Azərbaycandan kəsbkarların, köçkünlərin Azərbaycana gəlməsi və həmçinin çarizmin köçürmə siyasəti ilə bağlı idi. Azərbaycanda yeni sənaye sahələrinin meydana çıxdığ ı yerlər həm müflisləşmiş əkinçi əhalin in bir hissəsini, həm də Rusiya quberniyaları və Cənubi Azərbaycan kəsbkarlarını cəlb edird i. Belə ki, Bakıda neft, Gədəbəy və Qalakənddə mədən sənayelərinin in kişafı, Nu xa, Şuşa, Ordubad kimi şəhərlərdə açılan kapitalist müəssisələrinin işçi qüvvəsinə olan tələbatı şəhərlərin böyüməsinə və əhalisinin artmasına səbəb olurdu. XX əsrin əvvəllərində şəhər əhalisinin sayı 220 min nəfər idisə, 1897-1908-ci illərdə 355,7 min nəfərə, 1909-1917-ci illərdə isə 573,3 min nəfərə çatmışdı 264
. Bundan başqa, şəhərtipli yaşayış məntəqələrində 20 min nəfər yaşayırdı 265 . Şəhər əhalisinin artım sürəti bütün Azərbaycan əhalisinin artım sürətindən yüksək idi. 1896-cı ildə şəhər əhalisi ümumi Azərbaycan əhalisinin 16,9 faizini, 1913-cü ildə isə artıq 23,8 faizini təşkil edirdi 266 .
267 . Azərbaycanın şəhər əhalisinin çoxalması yerli əhalinin təbii artımına da təsir edirdi. 1916-cı ildə onların xüsusi çəkisi Bakı quberniyasında 89,3 faizi, Yelizavetpol quberniyasında isə 91 faizi təşkil edirdi 268 . Azərbaycanın başqa şəhərlərindən fərqli olaraq,
77 Bakı şəhərinin yeni əhalisi əsasən gəlmələrin hesabına formalaşırdı. Şəhər əhalisinin illik artımı 1897-1903-cü illərdə hər il orta hesabla 6514 nəfər, 1903-1913-cü illər arası onillikdə isə hər il 7213 nəfər idi. Bakının beynəlxalq iri miqyaslı ticarət-sənaye mərkəzinə çevrilməsi böyük sürətlə inkişaf edən şəhərlərə xas olan xüsusiyyətlə müşayiət olunurdu, yəni qadınlar əhalinin ümumi artımında daha üstün mövqe tutmalarına baxmayaraq, sayca yenə də kişilərdən az idilər. Azərbaycanın əhali artımı Rusiyadakı artımdan yüksək idi. 1913-cü ildə Azərbaycanda 57 min uşaq doğulmuşdu 269
. Əgər Rusiyanın Avropa hissəsində doğulanların sayı hər 1000 nəfərə 439 idisə, onlardan 271-i ölür, cəmi 168—i qalırdısa 270 ,
271 . Azərbaycanda əhali etnik cəhətdən yekcins deyildi. Lakin milli azlıqların çoxluğuna baxmayaraq, əhalinin böyük əksəriyyəti Azərbaycan türkləri idi. 1897-ci il siyahıyaalmasının məlumatına görə, onların sayı 1400 mindən bir qədər ço x idisə 272 ,1913-
cü ildə 15248 min 273
, 1917-ci il ərəfəsində isə 17535 nəfər idi 274
. Gəlmələr hesabına ikinci yerdə olan ermənilərin sayı 1913-cü ildə 546,8 min 275 , üçüncü yerdə gedən rusların sayı isə 208,5 min nəfər idi 276
. Başqa millətlər və etnik qruplar isə azlığı təşkil edird i. Kapitalist sənayesinin və kənd təsərrüfatının inkişafı savadlı adamlara tələbatın artmasına səbəb olurdu. Belə ki, istehsalatda gedən texniki tərəqqi fəhlələr içərisində təhsillilərin artması olmadan mümkün deyildi. Ona görə də islahatdan sonrakı dövrdə əhalinin təhsil səviyyəsində müəyyən artım nəzərə çarpırdı. Ümu miyyətlə isə savadlılıq aşağı dərəcədə idi. Kişi və qadınların savadlılığı arasında böyük fərq var idi. 1897-c i ildə kənd əhalisinin yaşı 9-49 arasında olanların cəmi 4,6 faizi, şəhər əhalisinin isə 31,9 faizi savadlı idi. Ümumiyyətlə, Azərbaycan əhalisinin 9,2 faizi, yəni kişilərin 13,1, qadınların isə 4,2 faizi 277
savadlı idi. Bu rəqəmlərə məktəb və mədrəsə bitirib yazıb və oxumağı bilənlər daxil deyildi. Belə ki, rəsmi statistika onları savadsızlar siyahısına daxil edirdi. Şəhər əhalisi içərisində yüksək savad səviyyəsinə görə Bakı fərqlənirdi. Əgər XX əsrin başlanğıcına yaxın Bakı əhalisinin 32,4 faizi savadlı idisə, 1913-cü ildə artıq bu, 38,3 faizi təşkil edirdi 278
. Bakı savadlı əhalinin nisbətinə görə Peterburq, Moskva və Xarkovdan geri qalırdı 279 . Ümumiyyətlə, XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanın müstəmləkə halında qalması da əhalinin savad dərəcəsinin aşağı olmasına əsas səbəb idi. XX əsrin əvvəllərində sənayenin inkişafına və şəhərlərin böyüməsinə baxmayaraq, Azərbaycan əsasən aqrar ölkə olaraq qalırdı. 1897-1913-cü illərdə Azərbaycanın kənd əhalisi artaraq 1502 mindən 1783 min nəfərə çatmışdı 280
. Buna baxmayaraq, həmin dövrdə Azərbaycan əhalisinin ümumi sayı fonunda kənd əhalisinin nisbi çəkisi 83,1 faizdən 76,2 faizə enmişdi. Bunun başlıca səbəbi müflisləşən kənd əhalisinin bir qisminin şəhərlərə axını idi. Lakin bununla yanaşı, Azərbaycan əhalisinin 3/4-dən çoxu kənd əhalisi idi. Azərbaycan əhalisinin sosial tərkibində də əsaslı dəyişikliklər baş vermişdi. Belə ki, əhalinin hakim təbəqələrini mülkədarlar və kapitalistlər təşkil edirdi. Onlar sayca
78 az olsalar da, çox böyük maddi dəyərlərin sahibi idilər. Azərbaycan əhalisinin böyük kütləsini təşkil edən kəndlilər və fəhlələr milli sərvətlərin əsas istehsalçıları olmalarına baxmayaraq, hüquqsuz vəziyyətdə idilər. XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda kəndlilərin təbəqələşməsi, onların bir qisminin kənd burjuaziyasına, əsas kütlənin isə yoxsul kəndli və muzdura çevrilməsi prosesi xeyli sürətləndi. Müstəqil təsərrüfat sahibləri, qolçomaqlar, ticarət, sələm və kapital nümayəndələri kənd burjuaziyasını təşkil edirdi. Kənd yoxsulları, torpaqsız və aztorpaqlı kəndlilər isə öz əməklərini satmağa məcbur olurdular. Burjua cəmiyyəti əhalisinin əsas hissəsini təşkil edən təbəqənin - fəhlə təbəqəsinin yaranması Azərbaycan tarixində mühüm hadisə idi. Bu, kapitalist sənayesinin sürətlə inkişafı, istehsalın və fəhlələrin səmərəli təmərküzləşməsi ilə bağlı idi. 1897-ci ildə Azərbaycanda fəhlələrin sayı 150 mindən çox idi 281 . 1917-ci ildə onların sayı 240 minə çatdı (180 min sənaye 282
, 60 min kənd təsərrüfatı fəhləsi). Kənd təsərrüfatında çalışan mövsümi fəhlələri də nəzərə alsaq, fəhlələrin ümumi sayı 400-500 min nəfərə çatırdı. Bakı fəhlələri Azərbaycan fəhlə kütləsinin böyük əksəriyyətini təşkil edirdi. Bakı quberniyasında fəhlələrin xüsusi çəkisi 12 faiz idisə, Bakı şəhərində 29 faizə çatırdı 283 . 1913-
cü ildə Bakı fəhlələrinin ümumi sayı 109 minə çatmışdı 284
. Bakı fəhlələri çoxmillətli tərkibə malik idi. Belə ki, 1900-cü ildə Bakı fəhlələrinin 33,8 faizini azərbaycanlılar, 25,3 faizini ermənilər, 19,5 faizini ruslar təşkil edirdi 285
. Bu rəqəmlər 1913-cü ildə müvafiq olaraq 41, 27,8 və 17,2 faiz idi 286 .
14,4 faizini ermənilər, 5,4 faizini ruslar və 14,5 faizini başqa millətlərin nümayəndələri təşkil edirdi. Sənayenin başqa sahələrində (mis istehsalı, bitki və heyvan məhsulları emalı, nəqliyyat, balıq sənayesi və s.) azərbaycanlı fəhlələr sayca üstünlük təşkil edirdi. Neft emalında, mexaniki emalatxanalarda, dəmir yol nəqliyyatında və s. rus fəhlələr daha çox idi. Şəhərlərdə bu və ya digər təsərrüfat sahəsində çalışanlar heç bir istehsal sahəsi ilə bağlı olmayan əhalidən sayca çox idi. Bakı şəhərində 1903-cü ildə birincilərin sayı 106,4 min, ikincilərinki isə 100,2 min nəfər idi. 1913-cü ildə bu rəqəmlər müvafiq olaraq 171 və 162,8 min nəfər təşkil edirdi 287
. Təsərrüfatın bu və ya digər sahəsində çalışan Bakı əhalisinin 72 faizini muzdlu fəhlələr, 10,5 faizini qulluqçular, 10,1 faizini xırda burjuaziya nümayəndələri, sənətkarlar, kiçik tacirlər, nəqliyyatda çalışanlar və b., 6,5 faizini isə böyük maddi nemət lərə malik olan burjuaziya təşkil ed irdi 288 .
burjuaziyasının mövqeləri möhkəmlənirdi. Azərbaycan iqtisadiyyatının özünəməxsus inkişaf şəraiti ilə əlaqədar olaraq, qəzalarda da burjuaziyanın tərkibi çoxmillətli idi. Burjuaziyanın tərkibində əsas yeri azərbaycanlılar, rus və erməni kapitalı nümayəndələri tuturdu. Azərbaycan burjuaziyası içərisində ticarət burjuaziyası çoxsaylı idi. XX əsrin əvvəllərində Bakı və Yelizavetpol quberniyalarında 22 mindən çox tacir var idi. Bakı quberniyasında 15,2 min, Yelizavetpol quberniyasında 7,1 min. Onların 16 mini (72,7
79 faizi) şəhərlərdə, 61 mini isə (27,3 faizi) qəzalarda fəaliyyət göstərirdi. Bakı tacirlərinin tərkibi daha müxtəlif idi. 1903-cü ildə burada olan 14,7 min tacirdən 7 mini azərbaycanlı, 3,5 mini erməni, 2,41 mini rus, 1,8 mini isə başqa millətlərin nümayəndəsi idi. Digər tərəfdən, bütün ticarət müəssisələrinin 52 faizi azərbaycanlı, 27,2 faizi ermən i, 9,4 faizi rus tacirlərinə məxsus idi. Azərbaycan milli burjuaziyasının ən nüfuzlu nümayəndələri H.Z. Tağıyev, M. Nağıyev, Ş. Əsədullayev, A. Quliyev və başqaları idilər. Onların kapitalları 10 mln. rubl idi. 1914-cü ildə Bakıda H.Z. Tağıyevin başçılığı altında M. Nağıyevin səhmdar tacir bankı yarandı. Onun əsas kapitalı 3 mln. rubl idi 290
. Azərbaycan burjuaziyası nümayəndələri arasında gəmi sahibləri Ş. Əsədullayev, Dadaşov, Useynov, ipək müəssisələri sahibləri Mehdi Hacı Abdul oğlu, Hacı Süleyman Hüseyn oğlu, un və düyü dəyirmanları sahibləri Ağabala Quliyev, M. İbrahimov, M. S. Kərimov, tütün fabriki sahibi Şirinbəyov, mexaniki istehsal sahibləri M. Muxtarov, S. Abdullayev və başqaları fərqlənirdilər. Əgər əvvəllər ticarət kapitalı sahibləri öz sərmayələrini əsasən ticarət-sələm əməliyyatlarına yönəldirdilərsə, artıq XX əsrin əvvəllərindən etibarən ticarət və sələmçiliklə yanaşı, sənayeyə, nəqliyyata, tikinti işlərinə də kapital qoyur, bununla da sənaye burjuaziyasının təmsilçiləri olurdular. Çarizmin müstəmləkə siyasəti nəticəsində məhdudiyyətlərə məruz qalmasına, digər qrup sərmayə sahiblərinin ciddi rəqabətinə baxmayaraq, Azərbaycan burjuaziyasının ipək, pambıq emalı, unüyütmə və düyü-çəltik təmizləmədə, balıq sənayesi və ticarətdə mövqeləri güclü idi. Pambıq-parça istehsalı Azərbaycan kapitalına məxsus idi. Onun xüsusi çəkisi Xəzər ticarət donanmasında da yüksək idi. Məsələn, 1904-cü ildə gəmi sahiblərinin əldə etdikləri gəlirin 75 faizi yerli- milli burjuaziya nümayəndələrinə məxsus idi 291 . Onlar bank-kredit, sənaye, ticarət və s. sahibkarları olaraq Rusiyadakı iri burjuaziyanın tərkib hissəsi idilər.
|