TarġXĠ 1941-2002-ci illər yeddġ CĠlddə
Yüklə 15,93 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
§
1. RESPUBLĠKANIN ĠQTĠSADĠ HƏYATI XALQ TƏSƏRRÜFATININ BƏRPASI VƏ ĠNKĠġAFI
ağır zərbə vurdu. 1941-1945-ci illərdə ölkə öz milli sərvətinin üçdə bir hissəsini itirdi. Milyonlarla adam doğmalarını, yaxınlarını itirmiş, sahibsiz uşaqların sayı kəskin surətdə artmışdı. Başqa yerə köçürülmüş milyonlarla insanın, əsirlikdən azad edilmiş yüz minlərlə vətəndaşın taleyi faciəli olmuşdu. Azərbaycan bilavasitə alman-faşist qəsbkarlarının hücumuna məruz qalmamışdı, bununla belə, respublika zəhmətkeşləri müharibənin bütün ağırlığını çəkmişdilər. Müharibədə sənaye istehsalının əsas göstəriciləri kəskin surətdə aşağı düşmüşdü. Sənayenin ümumi məhsulu 1940-cı illə müqayisədə 22 faiz aşağı düşmüşdü. 2 Neft hasilatı 1945-ci ildə 1940-cı ildəkinə nisbətən təqribən yarıbayarı azalmışdı. 3
Müharibə dövründə texniki bitkilər məhsulunun xeyli azalması nəticəsində istehlak malları istehsalı kəskin surətdə aşağı düşmüşdü. 1945-ci ildə 1940-cı ilə nisbətən pambıq istehsalı 154 min tondan 65 min tona, barama istehsalı 2384 tondan 1615 tona qədər azalmışdı. 1940-cı ildən 1946-cı ilədək iribuynuzlu mal- qaranın sayı 1382 min başdan 1203,5 minə enmişdi. 4 Kənd təsərrüfatının maddi- texniki bazası xeyli zəifləmişdi. Azərbaycan əhalisi 1940-cı ildə 3304,1 min nəfər idi. 1945-ci ildə onun sayı 17,65 faiz azalmışdı. 5
Müharibə ölkənin əmək ehtiyatlarının istifadəsinə də mənfi təsir göstərmişdi. Azərbaycanın xalq təsərrüfatında fəhlə və qulluqçuların 1940-cı ilin oktyabrında 456 min olduğu halda, 1945-ci ilin sentyabrında 396 min nəfərə qədər azalmışdı. 6
edildikcə başlanmışdı. 1945-ci il mayın 26-da SSRİ Dövlət Müdafiə Komitəsi 77
"Silah istehsalının azaldılması ilə əlaqədar olaraq sənayeni yenidən qurmaq sahəsində tədbirlər haqqında" qərar qəbul etdi. 7 Azərbaycan SSR xalq təsərrüfatının, xüsusilə neft sənayesinin bərpası və inkişafı üçün mühüm tədbirlər görüldü. 1945-ci il mayın 28-də SSRİ DMK "Bakıda neft hasilatını artırmaq tədbirləri haqqında" xüsusi qərar qəbul etdi. 8 Qərarda neft sənayesini inkişaf etdirməyin böyük proqramı nəzərdə tutulmuşdu. Müharibə qurtarandan sonra müəssisələrdə iş vaxtından artıq işləmək hallarına son qoyuldu. 8 saatlıq iş günü və illik məzuniyyətlər bərpa edildi. 1945-ci il dekabrın 1-dən müharibə illərində istifadə edilməmiş məzuniyyətlərə görə pul kompensasiyasının ödənilməsinə başlandı. 9 Maşınqayıranlar tezliklə neft-mədən avadanlığı buraxılışını bərpa etdilər, yeni neft avadanlığının növlərini istehsal etməyi öyrəndilər. 1946-cı ilin əvvəlində "Azneftmaş" trestinin neft-maşınqayırma zavodlarının mülki məhsul buraxmağa keçidi başa çatdı. Müharibədən qabaqkı məmulatın nomenklaturası tamamilə bərpa olundu, neft avadanlığının bir sıra yeni növlərinin buraxılışı qaydaya salındı. 1946- cı ildə bu zavodların məhsulu 1945-ci ildəki həcmdən 14,5 faiz çoxaldı. 10
Neft avadanlığının təmiri və ehtiyat hissələrinin hazırlanması, habelə yeni növ cihazların istehsalı geoloji-kəşfiyyat işlərinin genişləndirilməsinə, quyuların bərpa olunmasına, həcminin artmasına, neft hasilatının çoxalmasına kömək edirdi. 1946-cı ildə respublikada neft hasilatı 1945-ci ildəkinə nisbətən 463 min ton, yəni dörd faiz artdı. 11
1946-cı ildə bütün neft emalı və təmizləyici qurğular əsaslı təmir olunurdu. Elə həmin il termiki krekinq qurğularının yenidən qurulması başa çatdırıldı, 12
verildi. 13
1946-cı ildə Azərbaycanda iqtisadiyyatın yenidən qurulması başa çatdırıldı, respublika sənayesi ümumi məhsulunun həcmi 1940-cı il səviyyəsinin 80 faizinə çatdı. 14
Sənayenin yenidən qurulmasındakı uğurlar respublikanın xalq təsərrüfatının digər sahələrində də yenidənqurmanın sürətini artırdı. Sənaye tikintisi və mülki tikinti genişləndi. Hərbi iqtisadiyyatdan dinc iqtisadiyyata keçidin müvəffəqiyyətlə başa çatdırılması xalq təsərrüfatını bərpa və daha da inkişaf etdirmək vəzifələrini yerinə yetirmək sahəsində işləri daha çox genişləndirməyə imkan yaratdı. SSRİ xalq təsərrüfatının bərpası və daha da inkişaf etdirilməsinə dair dördüncü beşillik (1946-1950-ci illər) plana 15 1946-cı il martın 18-də SSRİ Ali Sovetinin birinci sessiyasında baxıldı. 1946-1950-ci illərdə Azərbaycan SSR xalq təsərrüfatının bərpa və inkişaf etdirilməsinə dair beşillik planda sənayenin və kənd təsərrüfatının inkişafını müharibədən əvvəlki səviyyəyə yüksəltmək və bu səviyyəni ötüb keçmək əsas vəzifə kimi irəli sürüldü. 16
78
Ölkənin xalq təsərrüfatının yeni texnika ilə təchizatı neft məhsullarına tələbatı artırdı. Buna görə də Azərbaycanın neft sənayesinin bərpa və inkişafı diqqət mərkəzində idi. Beşillik ərzində respublikanın neft sənayesinə qoyulan əsaslı vəsaitin həcmi 4740 milyon manata bərabər idi ki, bu, SSRİ neft sənayesinə qoyulan bütün əsaslı vəsaitin 20,7 faizini təşkil edirdi. 17 Neftçıxarma sənayesini yeni texnika ilə təchiz etmək üçün ölkənin 50-dən çox zavodu respublika neft sənayesinin sifarişlərini yerinə yetirirdi. 18
böyük ehtiyac var idi. Buzovna-Maştağa (1945-ci il), Gürgan-dəniz və Gəncə rayonu (1947-1948-ci illər), Hövsan və Umbakı (1948-1950-ci illər), Neft daşları (1950-ci il), Darvin bankası (1950-1951-ci illər) kimi yeni neft və qaz yataqları kəşf edilmiş və sənaye üsulu ilə işlənmək üçün istifadəyə verilmişdi. 19
qazılması üzrə işləri genişləndirmək idi. Geoloji-kəşfiyyat işlərini genişləndirmək, yeni neft yataqlarının kəşfi və istifadəyə verilməsi işində SSRİ hökumətinin qərarı ilə 1947-ci ilin sonunda "Azneftkəşfiyyat" Birliyi yaradıldı. 1943-cü ildə "Azneft" Birliyi nəzdində yaradılmış Xüsusi Qazma İdarəsi sonralar "Turbin-qazma" tresti şəklində yenidən təşkil olundu. 20
1946-cı ildən başlayaraq Azərbaycanın neft mədənlərində turbin qazması getdikcə daha çox tətbiq edilirdi. Bu, neftçilərə turbin üsulu ilə maili istiqamətdə quyular qazmağa imkan verdi. Bu təşəbbüs bütün sovet neft sənayesinin inkişafına Azərbaycan neftçilərinin böyük töhfəsi idi. Bakılıların bir özül üzərindən iki və daha çox neft quyusunun qazılması üsulu mühüm əhəmiyyət kəsb edirdi. Yeni texnikanın tətbiqi, quyuların istismar rejiminin yaxşılaşdırılması neft hasilatının artmasına kömək edirdi. 1948-1950-ci illərdə 2800-ə qədər dayanmış quyu bərpa edilmişdi. 21
Azərbaycan artıq müharibədən sonra bütün ölkənin yanacağa olan ehtiyacını tam ödəyə bilmirdi. Buna görə də Xəzər neft yataqlarının aşkar edilməsi və istifadəyə verilməsi problemi meydana çıxdı. Azərbaycan neft sənayesinin inkişafında Xəzərdə neft yataqlarının kəşfi və istifadə edilməsi çox önəmli hadisə oldu. Mərkəzi hökumətin bəzi yüksək vəzifəli şəxslərinin Azərbaycanda, xüsusilə Xəzər dənizində neftçıxarma sənayesinin iqtisadi cəhətdən səmərəsiz olması iddialarına baxmayaraq, 22 Azərbaycan alimlərinin, neftçilərinin gərgin əməyi sayəsində dünyada ilk dəfə olaraq Azərbaycanda açıq dənizdə neft çıxarılmasına başlandı. 1949-cu ilin fevralında qasırğalı bir havada məşhur qazma ustası M.Kaveroçkinin briqadası açıq dənizdə Neft daşlarına çıxdı. Son dərəcə mürəkkəb və çətin şəraitdə neftçilərin qazdığı kəşfiyyat quyusu 1949-cu il noyabrın 7-də fontan vurdu. 23
79
Dəniz neft yataqlarını mənimsəmək üçün "Azneft" Birliyi nəzdində "Dəniz qazma" Tresti yaradıldı. 1949-cu il mayın 7-də SSRİ Nazirlər Soveti "Azərbaycan SSR-də dəniz neft yataqlarının kəşfini və işlənməsini üzən vasitələrlə təmin etmək haqqında" xüsusi qərar qəbul etdi. 24
Dəniz mədənlərinin yaradılması və inkişafında "Azərbaycan SSR-də dəniz neft yataqlarının kəşfi və işlənilməsi üzrə işlərin təşkilini yaxşılaşdırmaq tədbirləri haqqında" SSRİ Nazirlər Sovetinin 1949-cu il 31 oktyabr tarixli qərarının böyük əhəmiyyəti oldu. 25 Dəniz neft yataqlarının işlənilməsini gücləndirmək və bu işə rəhbərliyi yaxşılaşdırmaq məqsədilə 1950-ci ildə SSRİ Nazirlər Sovetinin qərarı ilə yeni neft Birliyi - "Azdənizneft" yaradıldı. 26
dənizdə neft-mədən estakadaları tikildi. 1948-ci ildən estakadaların tikintisinə "Hidrodənizneft" İnstitutu rəhbərlik edirdi. 1950-ci ildə estakadanın uzunluğu 18,9 km-ə çatmışdı. 27
Fəhlələrin, mühəndis-texniki işçilərin və alimlərin fədakar əməyi sayəsində dəniz yataqlarından 28 beşilliyin son ilində 1,6 milyon ton neft çıxarıldı. 29
1946-1950-ci illərdə neft emalı sənayesində zavodlar yenidən quruldu, yeni texnika ilə təmin edildi, xammaldan istifadə yaxşılaşdırıldı və təkmilləşdirildi. 1946-1947-ci illərdə Bakıda traktorları va neft mədənlərindəki istismar-qaldırıcı mexanizmləri təmir edən zavod-Bakı elektrik təmiri zavodu, 1949-cu ildə isə Binəqədi boru təmiri zavodu istifadəyə verildi. 30
maşınqayırma zavodları elmi-tədqiqat idarələri ilə birlikdə 438 növ yeni maşın, mexanizm və alət istehsalını mənimsədi. 31
ilin martında respublikada elektrotexnika sənayesinin ilki olan Bakı elektrik maşınqayırma zavodu, Bakı diyircəkli yastıq zavodu, yeni cihazqayırma və elektromexanika məmulatı zavodu işə düşdü. Yeni zavodların istismara verilməsi o vaxta qədər əsasən neft avadanlığı istehsalı ilə məşğul olan maşınqayırmanın birtərəfli inkişafına son qoyulmasının başlanğıcı oldu. Müharibədən sonrakı ilk illər Azərbaycanda enerji obyektlərinin və elektrik enerjisi istehsalının daha da artması ilə səciyyələnir. Enerji sistemi müəssisələrinin bütün əsas qazanları yenidən quruldu. Sumqayıt İstilik Elektrik Stansiyasının gücü üç dəfə artırıldı. 32
enerjiyə artan tələbatını ödəmək üçün kifayət qədər deyildi. Bu işdə tikintisinə hələ müharibədən əvvəl başlanmış Mingəçevir SES həlledici rol oynamalı idi. SSRİ 80
Xalq Komissarları Sovetinin 1945-ci il mayın 6-da qəbul etdiyi qərara uyğun olaraq Mingəçevir SES-in tikintisi bərpa edildi. 33
Həmin ilin avqustunda isə "Mingəçevirsestikinti" İdarəsi yaradıldı. 1948-ci ilin əvvəlindən su qovşağının əsas obyektlərinin tikintisi sürətlənməyə başladı. Mingəçevir su qovşağının inşaatçılarına bütün ölkə kömək edirdi. 300-dən artıq müəssisə onları avadanlıq, mexanizm və tikinti materialları ilə təchiz edirdi. 34
ci ildə Bakı asbestşifer və keramika məmulatları kombinatının birinci növbəsi işə düşdü, 1949-cu ildə kombinatın tikinti fayansı zavodu, 1950-ci ildə isə asbest boru sexi istifadəyə verildi. 35
Mingəçevirdə, Sumqayıtda və bir sıra rayonlarda tikinti materialları sonayesinin bir çox müəssisələri istismara verildi. Beləliklə, respublikada inşaat materialları istehsalı ildən-ilə artmağa başladı. Yüngül, toxuculuq, yeyinti və yerli sənaye bərpa olunur və daha da inkişaf etdirilirdi. Yüngül və toxuculuq sənayesi müəssisələrinin yenidən qurulması və genişləndirilməsi, onların müasir texnika ilə təchiz olunması və texnoloji proseslərin yaxşılaşdırılması nəticəsində əsas istehlak məmulatlarının istehsalı 1950-ci ildə müharibədən əvvəlki səviyyəni ötüb keçmişdi. 36
fevral (1947-ci il) Plenumu "Müharibədən sonrakı dövrdə kənd təsərrüfatını yüksəltmək tədbirləri haqqında" qərar qəbul etdi. 37
genişləndirilməsi, dənli və texniki bitkilərin məhsuldarlığının yüksəldilməsi, heyvandarlığın məhsuldarlığının artırılması, MTS və sovxozların işinin yaxşılaşdırılması, kənd təsərrüfatı maşınları istehsalının artırılması barədə tədbirlərin həyata keçirilməsi nəticəsində Azərbaycanın kənd təsərrüfatının istehsalat-texniki bazası xeyli möhkəmləndirildi. 1946-1950-ci illərdə dövlətin və kolxozçuların bu sahəyə qoyduqları əsaslı vəsait 109,6 milyon manat idi. 38 Bu
müddət ərzində respublikaya 4200 traktor (15 at gücündə), 273 taxıl kombaynı və çoxlu miqdarda digər kənd təsərrüfatı maşını gətirilmişdi. 39 1945-ci ildən 1950-ci ilədək traktorların sayı 5100-dən 9400-ə, yük avtomobillərinin sayı 900-dən 3700-ə qədər artmışdı. 40 MTS-lərin şəbəkəsi genişlənmiş, 12 MTS və 3 MHS (Maşın- Heyvandarlıq Stansiyası) yaradılmışdı. 41
İrriqasiya tikintisi genişləndi. Kür-Araz ovalığının, Samur-Dəvəçi kanalı zonasının və respublikanın digər regionlarının suvarılmasının həyata keçirilməsi üçün mühüm tədbirlər görüldü. Salyan düzənliyində və Şimali Muğanda suvarma sistemlərinin yenidən qurulması və tikintisi əsasən başa çatdırıldı. Bunun nəticəsində əkinə yararlı torpaqların sahəsi genişləndi. 42
Kənd təsərrüfatının inkişafında kolxozların təşkilat-təsərrüfatca möhkəmləndirilməsi mühüm əhəmiyyətə malik idi. "Kolxozlarda kənd təsərrüfatı arteli Nizamnaməsinin pozuntularını ləğv etmək tədbirləri haqqında" SSRİ XKS və
81
ÜİK(b)P MK-nın 1946-cı il 19 sentyabr tarixli qərarına 43 uyğun olaraq kolxozların ictimai mülkiyyətini möhkəmləndirmək, torpaqlardan istifadə edilməsini nizama salmaq, kolxozçuların əməyini səmərəli təşkil etmək, artelin Nizamnaməsinin prinsiplərinə riayət etmək sahəsində mühüm işlər görüldü. Bunun nəticəsində kolxozlara 20667 hektar torpaq, 5583 baş iribuynuzlu və 21266 baş xırdabuynuzlu mal-qara, 779 baş at və s. qaytarıldı. Kolxozların 16797 nəfər inzibati işçisi ixtisara salınaraq istehsalata göndərildi. 44 Kolxozlara 3588 min manat borc ödənildi. Bütün bunlar təsərrüfatların ictimai mülkiyyətinin daha da inkişafına və kolxozçuların əmək fəallığının artmasına kömək etdi. Kənd təsərrüfatının daha da inkişaf etdirilməsi və kolxozçuların təşkilat- təsərrüfatca möhkəmləndirilməsi üçün 1950-ci il iyunun 7-də SSRİ Nazirlər Soveti "Xırda kolxozların iriləşdirilməsi haqqında" qərar qəbul etdi. 45 1951-ci il fevralın 1-nə respublikanın kənd
təsərrüfatında 3136 artel 1044 təsərrüfatda birləşdirildi. 46
Kolxozların sayı 1950-ci ildəki 1615-dən 1951-ci ildə 1359-a qədər azaldı. 47 Kənd
təsərrüfatında kolxozlarla yanaşı, sovxozlar da mühüm yer tuturdu. 1950-ci ildə Azərbaycanda 46 sovxoz var idi ki, bu da 1940-cı ildəkinə nisbətən 4 sovxoz az idi. 48
Lakin kənd təsərrüfatına rəhbərlikdəki nöqsanlar kolxoz və sovxozların üstünlüklərindən, onların daxili ehtiyat və imkanlarından istifadə etməyə mane olurdu. Geridə qalan təsərrüfatların sayı çox idi. Kolxozlardan dövlət anbarlarına tədarükü artırmağı tələb edirdilər. Kənd təsərrüfatı məhsullarının təhvili planlaşdırılarkən kəndin imkanları yox, dövlətin tələbləri əsas götürülürdü. Kənd təsərrüfatının texniki təchizatı aşağı səviyyədə qalırdı. Kənd təsərrüfatının idarə olunması sistemi dəyişmişdi. Yerli rəhbərlər kolxoz əmlakına göstəriş verməklə təsərrüfatlara hökm etməkdə, öz mülahizələrinə görə, istədikləri kimi fəaliyyət göstərməkdə davam edirdilər. Həm şəxsi, həm də ictimai təsərrüfatlar maliyyə məngənəsinin əsarəti altında idi. Kolxozçunun öz həyətində saxladığı hər şeyin üzərinə o qədər vergi qoyulurdu ki, mal-qara saxlamaq, meyvə ağacı yetişdirmək sadəcə olaraq sərfəli deyildi. Kolxoz və sovxozların məhsullarının satınalma qiymətləri isə o qədər aşağı idi ki, kolxozçuların və fəhlələrin əməyinin haqqını çox vaxt ödəmək mümkün olmurdu. 1947-ci ildə dövlətin kolxozlara münasibəti olduqca sərtləşdi. MTS-lərdə 30-cu illərin əvvəllərindəkinə bənzər siyasi şöbələr bərpa olundu. Kolxozların dövlətə məhsul təhvil vermək vəzifəsi daimi nəzarət altında saxlanıldı. Tikinti və zavodlara kənd əhalisinin mütəşəkkil toplanması kəndlilərin şəhərə axınını gücləndirdi. Müharibədən sonrakı illərdə əsaslı tikintinin miqyası getdikcə artırdı. Tikinti işlərini yerinə yetirmək üçün fəaliyyətdə olan "Azərneftzavodtikinti", 82
"Qafqazenerjitikinti", iri tikinti təşkilatları, "Zaqsənayetikinti" tresti ilə yanaşı, "Mingəçevirtikinti", "Daşkəsənfiliztikinti", "Kür-Araz sutikinti", "Bakı tikinti- quraşdırma" Tresti, "Azneftdəniztikinti" və başqa tikinti təşkilatları yaradıldı, çoxlu iri sənaye müəssisəsi istismara verildi, ağır sənayenin yeni sahələrinin yaradılmasına başlandı. Hələ 1944-cü ildə Sumqayıt boru-prokat zavodunun tikintisi bərpa olundu. 49
Sumqayıtda alüminium zavodunun tikintisi üçün hazırlıq işləri genişləndi. Respublikada alüminium sənayesinin yaradılması işləri hələ müharibədən əvvəl başlanmışdı. 1947-ci ilin yayında Sumqayıtda respublikanın böyük kimyasının ilki olan sintetik kauçuk zavodunun tikintisinə başlandı. Azərbaycan SSR-in məhsuldar qüvvələrinin inkişafında Zaqafqaziyada ən böyük Daşkəsən dəmir filizi yatağı əsasında filiz-mədən sənayesinin yaradılmağa başlanması böyük hadisə oldu. Burada iri filiz-mədən müəssisəsinin-Daşkəsən dəmir mədəninin əsası qoyulurdu. Rustavidəki Zaqafqaziya metallurgiya zavodu bu mədənin bazasında yaradılmışdı. Müharibə nəticəsində - Daşkəsən mədəninin tikintisi dayandırılmış və 1945-ci ilin üçüncü rübündə bərpa olunmuşdu. 50
obyektlər tikilmişdi. Lakin əsaslı tikintinin sürəti respublikanın inkişaf etməkdə olan iqtisadiyyat və mədəniyyətinin tələblərinə hələ cavab vermirdi. Azərbaycanda nəqliyyat da inkişaf etməkdə idi. 1945-ci ildə SSRİ Xalq Komissarları Sovetinin qərarı ilə müstəqil Azərbaycan Dəmir Yolu İdarəsi yaradıldı. Uzunluğu 36 km olan Alabaşlı-Quşçu körpüsü dəmir yolu 1948-ci il iyulun 27-də işə salındı. 51 Elektrik dəmir yolu şəbəkəsi genişləndirildi. 1948-ci ildə Suraxanı-Qala, 1949-cu ildə Qala-Buzovna sahələri istismara verildi. 52 Dəmir yolu nəqliyyatı ilə yük daşınması artırdı. Su, avtomobil və hava nəqliyyatının inkişafında xeyli müvəffəqiyyət əldə edilmişdi. Onların texniki təchizatı yaxşılaşmışdı, bu isə
yük dövriyyəsini və sərnişin daşınmasını artırmağa imkan verirdi. Avtomobil yolları yenidən qurulur, möhkəm örtüyü olan yeni yollar çəkilirdi. Sərnişin daşımalarında avtomobil nəqliyyatının rolu daim artırdı. 1950-ci ildə ümumi istifadədə olan avtobuslarla 11 mln sərnişin daşındı, halbuki 1940-cı ildə bu rəqəm cəmi 3,8 mln idi. 1949-cu ildən əhaliyə taksilər xidmət etməyə başladı. 53 Azərbaycanın paytaxtı, respublikanın şəhərləri, ölkənin mühüm inzibati və sənaye mərkəzləri ilə hava xətlərinin sayı artırdı. Respublikanın mülki aviasiyası kənd təsərrüfatı əməkçilərinə də böyük kömək göstərirdi. Rabitə müəssisələrinin şəbəkəsi, poçt mübadiləsi genişlənirdi. Teleqraf- telefon rabitəsi yenidən qurulurdu. 1946-cı ildə Bakı-Tbilisi arasında yüksək tezlikli teleqraf magistral kanalı açıldı, sonrakı illərdə isə Bakı-Yevlax sahəsində 83
yeni teleqraf aparatları tətbiq olundu. 1949-cu ildə Bakıda ilk dəfə olaraq əl sistemli abonent teleqraf stansiyası quruldu. 54 Radiorabitə də xeyli inkişaf etdi. Beləliklə, 1946-1950-ci illər Azərbaycanın xalq təsərrüfatının müvəffəqiyyətlə bərpa edilməsi, dördüncü beşilliyin əsas istehsal tapşırıqlarının yerinə yetirilməsi, sənayenin, kənd təsərrüfatının, tikintinin, nəqliyyat və rabitənin texniki səviyyəsinin daha da yüksəlməsi ilə əlamətdar oldu. 1945-1950-ci illərdə respublika sənayesinin ümumi məhsulu 78 faiz artdı. 55 Sənayedə müharibədən sonrakı birinci beşillik plan 4 ilə yerinə yetirildi. 56
Azərbaycan neft sənayesi xeyli inkişaf etdi. Plan tam yerinə yetirilməsə də, neft hasilatı 28 faiz artdı. Qaz çıxarılması isə 26 faiz çoxaldı. 57 1950-ci ildə 14822 min ton neft çıxarıldı. 58
Neft emalı zavodlarının istehsal gücü artırıldı, məhsulların çeşidləri genişləndi və keyfiyyəti yaxşılaşdı. 1946-1950-ci illər ərzində neft emalının həcmi 1,3 dəfə, bütün əlvan neft məhsullarının istehsalı 14 dəfə, o cümlədən aviasiya benzini növləri 7,5 dəfə, dizel yanacağı 6,5 dəfə, bütün növ yağların istehsalı 1,75 dəfə çoxaldı. 59
Sənayenin digər sahələri qısa müddətdə bərpa olundu və inkişaf etdi. 1946- 1950-ci illərdə polad istehsalı 89 faiz, prokat istehsalı 79 faiz, elektrik enerjisi istehsalı 76 faiz, maşınqayırma və metal emalı məhsulu istehsalı 149 faiz, sement istehsalı 48 faiz artdı. 60
61 1950-ci ildə Naxçıvan MSSR-də sənayenin ümumi məhsulu 1940-cı il səviyyəsini 44 faiz, Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətində isə 74 faiz ötüb keçdi. 62
ilə nisbətən 47 min hektar artdı, 63 ümumi məhsul istehsalının həcminə görə isə 1940-cı ilin səviyyəsindən 32 faiz çox oldu. Beşillik ərzində xam pambıq istehsalı 64 min tondan 283,6 min tona çatdı. Eyni zamanda hər hektardan götürülən məhsul 2,8 dəfə artaraq, 1950-ci ildə 18,7 sentnerə çatdı. 64
Kolxoz və sovxozlarda ictimai mal-qaranın sayını artırmağa dair dördüncü beşilliyin planı artıqlaması ilə yerinə yetirilmişdi. 65 Lakin heyvandarlığı inkişaf etdirmək üçün kolxoz və sovxozların böyük imkan və ehtiyatlarından tam istifadə olunmamışdı. Kolxozçuların, fəhlə və qulluqçuların şəxsi istifadəsindəki mal- qaraya münasibətdə ciddi pozuntular olmuşdu. Bunun nəticəsində zəhmət adamlarının yardımçı təsərrüfatında inək, camış, qoyun, keçi və donuzların sayı kəskin surətdə azalmışdı. Azərbaycanda tikinti işlərinin genişlənməsi, dördüncü beşillikdə tikinti təşkilatlarının yeni texniki bazasının inkişafı, işçilərin ixtisasının artırılması nəticəsində 485 mln manatlıq tikinti-quraşdırma işləri görülmüşdü. 66 34 iri yeni dövlət sənaye müəssisəsi istifadəyə verilmişdi. 67 Yaşayış evlərinin, məktəblərin və 84
digər təhsil ocaqlarının, tibb, mədəni-maarif idarələrinin, həmçinin şəhərlərin və yaşayış məntəqələrinin tikintisi və abadlaşdırılması geniş miqyasda həyata keçirilmişdi. Nəqliyyatın təkmilləşdirilməsi sahəsində mühüm nailiyyətlər qazanılmışdı. Beş il müddətində respublikanın dəmir yollarında xalq təsərrüfatı yüklərinin daşınması iki dəfədən çox artmışdı. 68
Azərbaycanın avtomobil təsərrüfatı bərpa olunmuşdu. Rayon və şəhərlərdə yeni avtomobil təsərrüfatları yaradılırdı. 1950-ci ildə avtomobil nəqliyyatının yük dövriyyəsi 1940-cı ilə nisbətən 3,5 dəfədən çox, ümumi istifadədə olan avtomobil nəqliyyatı ilə sərnişin daşınması isə iki dəfə artdı. 69 Su və hava nəqliyyatı da inkişaf etməkdə idi. Yeni müəssisələr yaradıldı. 1950-ci ildə şəhərlərarası teleqraf-telefon xətlərinin uzunluğu 1945-ci ilə nisbətən 2,2 mln km artdı. 70
Lakin müharibədən sonrakı dövrdə iqtisadi həyatda müvəffəqiyyətlərlə yanaşı, xeyli mənfi hallar da mövcud idi: planların yerinə yetirilməməsi obyektiv təhlil əvəzinə "ziyankarlıq" və işi "qəsdən pozmaq kimi" qiymətləndirilirdi. "Hücumçuluq", "növbədənkənar" işlər geniş miqyas almışdı. Müəssisə rəhbərlərinin planı yerinə yetirmədiyinə görə cəzalandırılması qorxusu hesabatların kütləvi surətdə təhrif edilməsinə, rəqəmlərin şişirdilməsinə və hər cür yalanlara səbəb olurdu. Müharibədən sonrakı beşillik inkişaf planının əsas vəzifəsi xalq təsərrüfatını dinc quruculuq məqsədlərinə yönəltmək olduğundan əsas diqqət istehsalın bu istiqamətdə bərpasına yönəldilirdi. Bununla belə, bir sıra yeni sahələrin inkişaf etdirilməsi üçün də müəyyən addımlar atılmışdı, lakin bu sahədə fəaliyyətin miqyası xeyli məhdud olmuşdu. Ona görə də Azərbaycan iqtisadiyyatında uzun müddət davam edən birtərəfli inkişaf meyli bu dövrdə də qalırdı. Əsasən bütün Sovet İttifaqının tələbatı ilə inkişaf edən yüksək vəsait tutumlu neft sənayesinə əvvəlki illərdə olduğu kimi, böyük həcmdə sərmayə qoyulsa da, respublikada həmin dövrdə neft və qaz hasilatı artmaq əvəzinə xeyli azaldı. Nəticədə Azərbaycana ayrılan vəsaitin çox hissəsini istifadə edən yanacaq sənayesində (1950-ci ildə sənaye üzrə əsas istehsal fondlarının 69,1 faizi onun payına düşürdü) 71 artıma nail olunmadı. Başqa sahələrin inkişafında da əsaslı dönüş yaranmadı, bir sıra sahələrdə məhsul istehsalı cüzi miqdarda artdı. Hətta mühüm məhsulun istehsalının həcmi (kükürd turşusu, kirəmit, pəncərə şüşəsi, ipək xammalı, pambıq parça ipliyi, yun parça və üst trikotaj, bitki yağı, makaron, duz, qənnadı və s.) 72 müharibədən əvvəlki (1940-cı il) səviyyəsindən aşağı idi. 1950-ci ildə kənd təsərrüfatının bir sıra göstəriciləri də 1940-cı ilin səviyyəsindən geri qalırdı. Xüsusən də respublikanın yüksək fayda verən əkinçilik bitkilərinin (pambıq, taxıl) əkin sahələri və məhsul istehsalının həcmi (taxıl, bostan məhsulları,
85
meyvə və s.) aşağı düşmüş, bir sıra başqa sahələrdə isə artım çox az olmuşdu. 73
Ümumiyyətlə, müharibədən sonrakı xalq təsərrüfatının ilk beşillik planı ölkə, o cümlədən Azərbaycan iqtisadiyyatının bərpa və inkişaf vəzifəsini nəzərdə tutsa da, respublikada onların gerçəkləşdirilməsi tam həyata keçirilmədi. Ona görə yenə də birtərəfli inkişaf əlamətlərini özündə saxlayan Azərbaycan iqtisadiyyatının uzun illərdən bəri yaratdığı sosial-iqtisadi problemlər məhz bu dövrdən özünü daha kəskin şəkildə göstərməyə başladı. Respublika ərazisi daxilində məhsuldar qüvvələrin həmahəng yerləşdirilməsində yaranan uyğunsuzluqlar nəticəsində onun ayrı-ayrı bölmələri arasında sosial-iqtisadi inkişafın ümumi səviyyəsinə görə tarixən özünü büruzə verən fərqlər artmaqda davam edirdi. Azərbaycan sənayesinin əsas sahəsini neft-qaz hasilatı və onunla əlaqədar çoxlu başqa sahə təşkil etdiyindən və onlar Bakı-Sumqayıt bölgəsində cəmləşdiyindən respublikanın ümumi sənaye məhsulu istehsalının əsas hissəsi də bu regionun payına düşürdü. Ərazinin başqa hissələrinin təbii sərvətlərindən və digər imkanlardan kifayət qədər istifadə edilməməsi nəticəsində onların əksəriyyətində sənaye məhsulları istehsalının həcmi xeyli aşağı səviyyədə idi. Kənd təsərrüfatının lazımi dərəcədə inkişaf etməməsi, buna əsasən həm də emal sənayesinin xeyli zəif inkişafı əksər regionların sosial-iqtisadi yüksəlişini məhdudlaşdırırdı. Nəticədə əhalinin yüksək təbii artımı baş verən ərazilərdən Bakı-Sumqayıt bölgəsinə kütləvi və daimi axın prosesi baş verirdi ki, bu da bütövlükdə respublikada ciddi sosial-iqtisadi problemlərin yaranmasına səbəb olurdu.
Yüklə 15,93 Mb. Dostları ilə paylaş:
|