TarġXĠ 1941-2002-ci illər yeddġ CĠlddə
§2 ƏHALĠNĠN SOSĠAL STRUKTURU
Yüklə 15,93 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- ĠCTĠMAĠ-SĠYASĠ HƏYAT (1945-1960-cı illər) §1. TOTALĠTAR SĠYASĠ REJĠMĠN SƏRTLƏġMƏSĠ
|
§2 ƏHALĠNĠN SOSĠAL STRUKTURU,
RĠFAHl VƏ MƏĠġƏTĠ.
Müharibədən sonrakı ilk illərdə Azərbaycan SSR-də əhali sayının artımı ləng gedirdi. 1950-ci ildə respublikada 2859 min nəfər yaşayırdı, bu da 1940-cı ildəkindən 415 min nəfər az idi. 173 Azərbaycan əhalisindən yüz minlərlə döyüşçü, müharibədən sonrakı ilk ağır illərin iqtisadi, sosial və mənəvi çətinlikləri üzündən çoxlu insan dünyasını dəyişmişdi. 50-ci illərdə Azərbaycanda əhalinin sayı artdı, 1960-cı ildə 3816 min, 1970- ci ildə isə artıq 5117 min nəfərə çatdı. 174
əhalisinin sürətlə artımı olmuşdu. 1950-ci ildə əhalinin 44, 1970-ci ildə isə artıq 50 faizi şəhərlərdə məskunlaşmışdı. 175 Buna səbəb şəhərlərin sürətlə inkişaf etməsi, habelə kolxozçulara pasport verilməsi idi. Məsələn, 1951-ci ildə respublikada 37 şəhər və 82 qəsəbə vardısa, 1970-ci ildə onların sayı müvafiq surətdə 57 və 119-a çatmışdı. 176
Əhalinin sosial strukturunda dəyişikliklərin mühüm amili cəmiyyətdə fəhlə sinfinin kəmiyyət və keyfiyyətcə artması idi. Əhalinin siyahıyaalınması nəticələrinə görə, 1959-cu ildə respublikada fəhlələr (işləməyən ailə üzvləri ilə birlikdə) əhalinin 36,9 faizini və ya 20 il öncə olduğundan, 10,6 faizdən çox hissəsini təşkil edirdi. 177
birlikdə) payı 1939-cu ildəki 54,2 faizə qarşı 1959-cu ildə 42,4, 1970-ci ildə isə 16,7 faiz təşkil edirdi. 178
mədəniyyətin yüksəlməsi qulluqçuların nominal sayının davamlı olaraq artmasına səbəb olmuşdur. 1970-ci ildə respublikada işləməyən ailə üzvləri ilə birlikdə 1830 min nəfərə qədər və ya 1939-cu ildəkindən 1,8 dəfə, 1959-cu ildəkindən 1,4 dəfə çox qulluqçu vardı. Lakin bu təbəqənin əhalinin sosial strukturunda payı az -1939- 1959-cu illərdə cəmi 6 faiz artmış, 1959-1970-ci illərdə isə dəyişməmiş qalmışdı. 179
1970-ci ildə bu göstəricilər kişilərin xeyrinə 1 faiz dəyişmişdi. 180
Əhalinin milli tərkibində də dəyişikliklər baş vermişdi. 1959- 1970-ci illərdə azərbaycanlıların sayı 2494,4 mindən 3776,8 minə,
rusların sayı 501,3 mindən 510,1 minə, ermənilərin sayı 442,1 mindən 483,5 minə, ləzgilərin sayı 98,2 mindən 137,3 minə, avarların sayı 17,3 mindən 30,7 minə, yəhudilərin sayı 40,2 mindən 41,2 minə
çatmışdı. 181
101
Müharibə əhalinin həyat səviyyəsinin aşağı düşməsinə səbəb olmuşdu. 1945-ci ildə 1940-cı illə müqayisədə Azərbaycan SSR-də çörək-bulka məmulatı istehsalı 48,1 faiz, heyvan yağı istehsalı 18,1 faiz azalmışdı. 182 Ukraynanı, Moldovanı, Rusiyanın cənubunu əhatə edən 1946-cı ilin dəhşətli quraqlığı ölkənin kənd təsərrüfatına böyük ziyan vurdu. Müharibə illərində tətbiq edilən şəhər əhalisinin mühüm ərzaq və sənaye malları ilə dövlət norma təchizatı 1947-ci ilin axırına qədər saxlanılmışdı. Ərzaq əldə edilməsi üçün əsas mənbələrdən biri hələ 1944-cü ildə tətbiq edilmiş dövlət kommersiya ticarəti idi. Burada mallar kartoçkasız, lakin yüksək qiymətlərlə satılırdı. Kommersiya ticarəti kolxoz bazarında qiymətlərin aşağı düşməsinə kömək edir, azad ticarətə keçilməsində mühüm rol oynayırdı. 1947-ci il dekabrın 14-də ərzaq və sənaye mallarına kartoçka sistemi ləğv edildi və onların vahid dövlət pərakəndə qiymətləri ilə satışına keçildi. Eyni zamanda pul islahatı keçirildi ki, bu da ölkənin pul sisteminin möhkəmlənməsinə imkan verdi. İstehsalın ardıcıl olaraq artması əhalinin gəlirlərinin çoxalmasına səbəb oldu. 1945-ci ildən 1947-ci ilədək fəhlə və qulluqçuların orta aylıq əmək haqqı 32,5 faiz artmış, 183
1950-ci ildə isə müharibədən əvvəlki səviyyəni 80,7 faiz ötüb keçmişdi. 184
pərakəndə satış qiymətləri ardıcıl aşağı salındı. 1950-ci ildə qiymətlər 1947-ci illə müqayisədə bütövlükdə 43 faiz, o cümlədən ərzaq məhsulları üzrə 47 faiz, sənaye malları üzrə 35 faiz aşağı düşmüşdü. 185
Sonrakı illərdə də əmək haqqının alıcılıq qabiliyyəti ərzaq məhsullarının və sənaye mallarının pərakəndə satış qiymətlərinin aşağı salınması hesabına artmışdı. 1950-ci ildən 1960-cı ilədək ərzaq məhsullarının qiymətləri 3,2 faiz, qeyri-ərzaq məhsullarının qiymətləri isə 22 faiz aşağı düşmüşdü. 1951-1954-cü illərdə qiymətlər dörd dəfə aşağı salındıqdan sonra dövlət ticarət şəbəkəsində ərzaq məhsullarının qiyməti 1950-ci illə müqayisədə orta hesabla 30 faiz, sənaye mallarının qiyməti isə 19 faiz aşağı oldu. 186
Kartoçka sisteminin ləğvi və vahid qiymətlərin qoyulması dövlət və bazar qiymətləri arasında fərqin tədricən azalmasına kömək edirdi. Amma nə pul islahatı, nə də qiymətlərin aşağı salınması əhalinin alıcılıq qabiliyyətinin əhəmiyyətli dərəcədə artmasına gətirib çıxarmadı. 1948-ci ildə qiymətlərin ümumi səviyyəsi 1940-cı ildəkindən üç dəfə yüksək idi. 187
haqqını 1957-ci il yanvarın 1-dən artırmağı qərara aldı. 188
Azmaaşlı zəhmət adamlarının əmək haqqının artırılması ilə yanaşı, ixtisas səviyyəsindən, iqtisadi əhəmiyyətindən, mürəkkəbliyindən, əmək tutumundan, iş şəraitindən, coğrafi və iqlim şəraitindən asılı olaraq, fəhlə və qulluqçuların əmək haqqı tənzimləndi. 1958- 102
ci ildən 1970-ci ilədək fəhlə və qulluqçuların orta aylıq əmək haqqı 1,5 dəfə artıb 109,6 manata çatmışdı. 189
Kənd təsərrüfatı istehsalının artması, heyvandarlıq məhsulları tədarükünün mütləq normalarının azaldılması, kənd təsərrüfatı məhsullarının tədarük və satınalma qiymətlərinin artırılması kolxozçuların maddi
vəziyyətinin yaxşılaşmasına kömək edirdi. 1949-cu ildə Azərbaycan kolxozçularının pul gəliri 1940-cı ildəkindən 1,5 dəfə çox idi. 1960-cı illərdə kolxozlarda əmək haqqı 2,6 dəfə artıb 80 manata çatmışdı. 190
dayandırılması əhalinin real gəlirinin artmasına kömək etdi. 191
Fəhlə və qulluqçuların fərdi əmək haqlarına, habelə kolxozçu kəndlilərin gəlirlərinə mühüm əlavə sosial-mədəni tədbirlərə sərf edilən dövlət xərcləri idi. 1960-cı ildə Azərbaycan SSR-in dövlət büdcəsindən sosial-mədəni tədbirlərə xərclər 1940-cı ildəkindən 4,4 dəfə çox idi. 192
60-cı illərdə ictimai istehlak fondlarından ödəmə və güzəştlər 2,6 dəfə artıb, 1970-ci ildə 972,9 mln manata çatmışdı. 193
Əhalinin maddi təminatında təqaüdlərin əhəmiyyəti böyük idi. 1970-ci ildə Azərbaycanda 643 min təqaüdçü var idi. SSRİ Ali Soveti 1956-cı il iyulun 14-də dövlət təqaüdçüləri haqqında Qanun qəbul etdi. Qanuna əsasən qocalığa görə təqaüdlərin həcmi iki dəfədən çox, əlilliyə görə təqribən 50 faiz artırılırdı. Ailə başçısını itirmiş
ailələrin müavinətlərinə 60 faiz əlavələr edilirdi. İctimai istehlak fondlarından uşaqların məktəbəqədər tərbiyə
müəssisələrində təminatına, uşaqların yay pioner düşərgələrində
istirahətinin təşkilinə, çoxuşaqlı və tək analara yardım göstərilməsinə xeyli vəsait ayrılırdı. Əmək qabiliyyətini müvəqqəti itirən bütün fəhlə və qulluqçular sosial sığorta hesabına müavinət alırdılar. 1957-ci il fevralın 1-dən əmək stajından asılı olmayaraq bu müavinətlər əmək haqqından 100 faiz həcmində verilirdi. 194
min əmanətçi əmanət kassalarında 524 milyon manat pul saxlayırdı. 195
Sənaye və kənd təsərrüfatı istehsalının, eləcə də əhalinin real gəlirinin artmasına müvafiq olaraq Azərbaycan SSR-də dövlət və kooperativ ticarətində pərakəndə mal dövriyyəsinin ümumi həcmi əvvəlki səviyyəni ötüb keçmişdi. 196
Əhaliyə ərzaq mallarının satışı durmadan artırdı. 1950-ci ildə adambaşına ərzaq satışı 1940-cı il səviyyəsini 2 dəfə ötüb keçmişdi. 50-60-cı illərdə bu göstərici 1,9 dəfə artmışdı. 197
Ərzaqla təchizatın yaxşılaşmasına ictimai iaşə müəssisələri kömək edirdi. 1970-ci ildə respublikada 6209 ictimai iaşə müəssisəsi var idi. 198
Lakin ictimai iaşə 103
şəbəkəsi hələ kifayət qədər inkişaf etməmişdi. İctimai iaşənin bir çox müəssisələrində xidmət mədəniyyəti aşağı səviyyədə idi. Əhalinin ərzaq məhsullarına olan tələbatının ödənilməsində onların şəxsi və kollektiv çoxsahəli yardımçı təsərrüfatları, eləcə də kolxoz ticarəti mühüm rol oynayırdı. 50-60-cı illərdə kolxoz bazarlarında mal satışı 2,5 dəfə çoxalmışdı. 199
təchizatının xeyli yaxşılaşmasına baxmayaraq, onlar tərəfindən ət və süd məhsullarının, yumurta, şəkər, tərəvəz və digər ərzaq növlərinin istehlakı kifayət qədər olmayıb, elmi cəhətdən əsaslandırılmış normalardan aşağı idi. Fəhlə və qulluqçuların əmək şəraitinin yaxşılaşdırılmasına böyük qayğı göstərilirdi. Xalq təsərrüfatı mütəmadi olaraq yeni texnika ilə təchiz edilir, mexanikləşmənin və elmin nailiyyətlərinin istehsalata tətbiqi, ağır, çox zəhmət tələb edən işlərin avtomatlaşdırılmasından qismən istifadə işçilərin əmək şəraitinin yaxşılaşdırılmasına səbəb olmuşdu. SSRİ Ali Sovetinin 1956-cı il 26 mart tarixli Fərmanı ilə ana qadın əlavə 112 günlük (56 gün doğumdan qabaq və 56 gün doğumdan sonra) pulu ödənilən məzuniyyət alırdı. 200 Yeniyetmələrin və gənclərin iş şəraitini və mühafizəsini yaxşılaşdırmaq üçün mühüm tədbirlər görülmüşdü. SSRİ Ali Soveti Rəyasət Heyətinin 1955-ci il 15 avqust tarixli Fərmanı ilə 14-16 yaşlı şagirdlər üçün istehsalatda dörd saatlıq iş günü tətbiq edilmişdi. 1956-cı ildən 16 yaşından 18 yaşına qədər fəhlə və qulluqçular üçün 6 saatlıq iş günü müəyyən olunmuşdu. Zərərli istehsalatların fəhlələri üçün əlavə məzuniyyət və qısaldılmış iş günü tətbiq edilirdi. İstirahət günləri qabağı və bayramqabağı günlər iş günü əmək haqqı tam saxlanılmaqla 4 saata qədər azaldıldı. Əhalinin məişətinin yaxşılaşmasında tikinti sənayesinin sürətlə artması mühüm rol oynadı. Təkcə dövlət və kooperativ təşkilatları tərəfindən 1945-1955-ci illərdə respublikada 1779 min kvadrat-metr mənzil sahəsi istifadəyə verilmişdi. 201
Mənzil tikintisinin genişləndirilməsi və təkmilləşdirilməsi üçün Sov.İKP MK-nın və SSRİ Nazirlər Sovetinin 1957-ci il 31 iyul tarixli "SSRİ-də mənzil tikintisinin inkişafı haqqında" qərarının müstəsna əhəmiyyəti oldu. 202
7425 min, 1961-1970-ci illərdə isə 16010 min kvadrat metr mənzil sahəsi istifadəyə verilmişdi. 203
yaşayış evlərinin tikintisində fəhlə və qulluqçuların şəxsi əməyindən istifadə olunurdu ki, bu da onlara həmin evlərdə mənzil sahəsi almaq hüququ verirdi. Göstərilən işdə bir sıra sənaye müəssisələrinin və tikinti təşkilatlarının fəhlə və qulluqçularının evləri öz qüvvələri ilə - "xalq tikintisi üsulu" ilə tikmək təşəbbüsü mühüm əhəmiyyət kəsb edirdi. 204
104
Tikintinin sürətinin durmadan artmasına baxmayaraq, mənzil problemi bütün ölkədə olduğu kimi, Azərbaycanda da kəskin olaraq qalırdı. Müharibədən sonrakı illərdə respublikada şəhər və qəsəbələrin sayı sürətlə artırdı. 1946-1970-ci illərdə 32 yeni şəhər və 59 qəsəbə salındı. 205
Mingəçevir, Sumqayıt, Əli Bayramlı şəhəri müasir şəhərsalma mədəniyyətinin gözəl nümunələri idi. Şəhərlərin, fəhlə qəsəbələrinin və kəndlərin abadlaşması, kommunal-məişət xidmətinin genişlənməsi də əhalinin həyat şəraitinin yaxşılaşmasına çox kömək edirdi. 1970-ci ildə respublikada
şəhər ümumi ictimai mənzil fondunun 81 faizi su kəmərləri, 79 faizi kanalizasiya, 54 faizi mərkəzi isitmə və buxardan istifadə sistemi, 93 faizi qazla təchiz olunmuşdu. 206
ildəki 8,1 km-dən 1970-ci ildə 145 km-ə, sərnişin daşınması isə müvafiq olaraq 4,3 mln -dan 57,5 mln nəfərə çatdı. 207 1955-ci ildə Gəncə şəhərində trolleybus xətti istismara verildi. 1958-ci ildə Sumqayıt şəhərində tramvay xətti işə düşdü. 208
Bakı şəhərinin abadlaşdırılmasına diqqət artırıldı. SSRİ Xalq Komissarları Sovetinin "Bakı şəhərinin şəhər təsərrüfatına kömək tədbirləri haqqında" 1945-ci il 16 yanvar tarixli və "Bakı şəhərinin şəhər təsərrüfatını yaxşılaşdırmaq sahəsində tədbirlər haqqında" 1946-cı il 5 yanvar tarixli qərarları respublika paytaxtının təsərrüfatını yaxşılaşdırmaq üçün geniş imkanlar yaratdı. 209
qəsəbələr salındı. 1951-1960-cı illərdə şəhərdə 2022,1 min kvadrat metr mənzil sahəsi,
210 televiziya mərkəzi, respublika stadionu, Dzerjinski adına (indiki Şəhriyar adına) klub, bir sıra yay kinoteatrları və s. tikilmişdi. SSRİ Nazirlər Soveti tərəfindən 1951-ci ildə Bakı su kəmərinin ikinci növbəsinin tikilməsi barədə, 211
1959-cu ildə isə Bakı və onun rayonlarının qazla fasiləsiz təchiz edilməsi, bütün yaşayış massivlərinin 1960-cı ilə qədər tam qazlaşdırılması haqqında qərar qəbul edilmişdi. 212
1957-ci ildə şəhərə su verilməsi xeyli artdı. 213 Ancaq əhalinin su ilə təchizatı hələ də kifayət deyildi. 1967-ci il noyabrın 6-da Bakı metropoliteninin birinci növbəsinin istismara verilməsi respublikanın həyatında böyük hadisə oldu. 214 O, SSRİ-də beşinci, Yaxın Şərqdə birinci metropoliten idi. Azərbaycan kəndlərinin siması xeyli dəyişdi. Məsələn, Göyçay rayonunun "Bolqarıstan" kolxozunda geniş asfalt küçələr salınmış, şəhərtipli çoxlu evlər tikilmişdi. Gecələr küçələr elektriklə işıqlandırılırdı. Kolxozun öz univermağı, onillik məktəbi və xəstəxanası var idi. 50-ci illərin axırlarında Quba rayonunda Qudyalçay üzərində yeni körpü salınmışdı. 1958-ci ildə rayon mərkəzində televiziya yarımstansiyası işə başladı. İnsanların məişətinə paltaryuyan maşınlar, soyuducular, tozsoranlar, tikiş maşınları, elektrik çaynikləri, ütüləri geniş daxil olmağa başladı.
105
İnsanlara tibbi xidmət ilbəil yaxşılaşır, əhalinin sağlamlığının mühafizəsinə sərf edilən vəsait artır, müalicə-profilaktika müəssisələrinin şəbəkəsi genişlənirdi. 1940-1970-ci illərdə Azərbaycanda xəstəxanaların sayı 222-dən 779-a, onlardakı çarpayıların sayı 12,6 mindən 48,8 minə, ambulator-poliklinika müəssisələrinin, qadın məsləhətxanalarının sayı 1097-dən 1388-ə qədər artmışdı. 215
Azərbaycanda 3,3 min həkim olmuşdusa, 1970-ci ildə onların sayı 13,1 minə çatmışdı. Həmin müddət ərzində orta tibb işçilərinin sayı 7,5 min nəfərdən 39,7 min nəfərə qədər artmışdı. 216
Əhalinin sağlamlığının mühafizəsində sanatoriya-kurort müalicə və istirahət evləri də mühüm rol oynayırdı. Əgər 1946-cı ildə həmkarlar ittifaqlarının 38 istirahət evi və sanatoriyası var idisə, 217 1970-ci ildə onların sayı 99-a çatdı. 218
Əməkçilər Mərdəkanda, Naftalanda, Şuşada, İstisuda, Şəkidə müalicə olunur və istirahət edirdilər. Adamların maddi rifahının yaxşılaşması və səhiyyə sahəsindəki nailiyyətlər əhali arasında ölüm hadisələrinin azalmasına və təbii artımın müntəzəm artmasına kömək edirdi. İnsanların sağlamlığının möhkəmləndirilməsində, onların
əmək qabiliyyətinin saxlanılmasında bədən tərbiyəsi hərəkatı mühüm rol oynayırdı. İdman qurğuları şəbəkəsi ilbəil artır, onların sayı 1946-cı ildəki 1932-dən 1970-ci ildə 5455-yə çatmışdı. 219 İdman oyunları, yarışlar və spartakiadalar, bədən tərbiyəsi hərəkatının əhali arasında geniş yayılması böyük əhəmiyyət kəsb edirdi. İlk dəfə 1949-cu ildə fabrik və zavod kollektivlərinin spartakiadası keçirilmişdi. 220
cəmiyyətləri - "Neftçi", "Spartak", "Məhsul" minlərlə oğlan və qız arasında müntəzəm idman işi aparırdılar. Beləliklə, müharibədən sonrakı illərdə həyata keçirilmiş kompleks tədbirlər nəticəsində Azərbaycanda əhalinin maddi rifahının yüksəlməsi təmin olunmuş, zəhmət adamlarının əmək və məişət şəraiti yaxşılaşmışdı.
106
II FƏSİL
(1945-1960-cı illər) §1. TOTALĠTAR SĠYASĠ REJĠMĠN SƏRTLƏġMƏSĠ
İkinci dünya müharibəsi, onun tərkib hissəsi - Böyük Vətən müharibəsi başa çatdıqdan sonra bəşəriyyətin ictimai-siyasi həyatında köklü dəyişikliklər baş verdi. Sovetlər ölkəsində 1945-ci ilin sentyabrında Dövlət Müdafiə Komitəsi fəaliyyətini dayandırdı. 1946-cı il fevralın 10-da SSRİ Ali Sovetinə yeni seçkilər keçirildi. Həmin ilin martında SSRİ Ali Soveti xalq komissarları sovetlərini nazirlər sovetlərinə çevirmək haqqında qanun qəbul etdi. 1 İ.V.Stalin SSRİ Nazirlər Sovetinin sədri təsdiq olundu. Əslində siyasi hakimiyyət yenə də ÜİK(b)P MK Siyasi Bürosunun əlində idi. Az sonra bu siyasi qurum da praktiki olaraq fəaliyyətdən qaldı. Stalin dövləti və partiyanı MK Siyasi Bürosunun, 1952-ci il oktyabrından (partiyanın XIX qurultayından sonra) isə MK Rəyasət Heyətinin daxilində şəxsi seçimi ilə yaradılan "üçlük", "beşlik", "altılıq" və s. vasitəsilə təkbaşına idarə etməyə çalışırdı. Partiya nizamnaməsi pozulur, ali orqanlar vaxtlı- vaxtında çağırılmır (XVIII qurultayla XIX qurultay arasından 13 il yarım keçmişdi), kollegiallıq prinsipinə əməl olunmurdu. 2
hərəkətləri və siyasi avantürist Beriyanın cinayətkar fəaliyyəti totalitar rejimin güclənməsinin əsas səbəblərindən idi. 1949-cu il aprelin 12-də şəhər və rayon milis orqanlarında siyasi idarələr yaradıldı, avqustun 9-da paytaxtlarda, o cümlədən Bakıda milisə xüsusi hüquqlar verildi, oktyabrın 13-də milis SSRİ Dövlət Təhlükəsizlik Nazirliyinin tabeçiliyinə keçirildi. 3 Fikirlərə nəzarət, gizlin izləmə, çuğulluq (donos) genişləndi. 4 Əsassız repressiyalar başlandı. Repressiyanın əsas hədəfləri, ilk növbədə, əsirlikdən qayıtmış müharibə iştirakçıları oldular. Vətənə qaytarılan keçmiş əsirlərin üzərində və ''tələbələrin əhvali-ruhiyyəsinə nəzarət" gücləndirildi. Partiya dövlət mətbuatında və başqa ideoloji təbliğat vasitələrində 1952-ci
ilin sonu - 1955-ci ilin əvvəllərində dərc olunan materiallarda 1937-ci ilin qanlı havası sezilirdi. 5
Stalinin şəxsiyyətinə pərəstişi formalaşdırmaq totalitar üsuli-idarəni daha da gücləndirməyin vasitələrindən biri idi. Totalitar rejimin sərtləşməsinin təzahürlərindən biri elm, ədəbiyyat və incəsənət üzərində "hakim" ideologiyanın inhisarının daha da güclənməsi idi. 107
ÜİK(b)P MK 1947-1951-ci illərdə fəlsəfə, biologiya, fiziologiya, siyasi iqtisad, dilçilik və başqa elm sahələri üzrə açdığı "elmi" diskussiyalarda əslində geniş elmi mübahisə yox idi, "marksist" maskası geymiş elmdə təsadüfi fırıldaqçılar, ehkamçılar hökm edirdilər. Bu cür həqiqi elmdən uzaq olan, "hakim ideyaya" tabe olmaq məqsədini daşıyan saxta tədbirlər ölkədə elmin inkişafına ciddi ziyan vurdu. Genetika belə, lazımsız elm kimi yasaq edilmişdi. Azərbaycanda da "Lisenko məktəbinə" uyğunlaşmayan bioloqlar - M.Ə.Axundov və başqaları təqib olunurdular. Şəxsiyyətə pərəstişin ağır nəticələri ictimai, humanitar, ələlxüsus, tarix elmində özünü daha çox göstərirdi. XX əsrin tarixinə aid tədqiqatlar "ÜİK(b)P tarixinin qısa kursu"nun təsiri altında qalmışdı. Faktlar saxtalaşdırılırdı. Şimali Azərbaycanın çar Rusiyası tərəfindən istilası haqqında həsətinə qarşı çıxış edən mütərəqqi milli burjuaziyanın nümayəndələrinin müstəqil Azərbaycan Respublikası uğrunda mübarizəsi saxtalaşdırılırdı. Sovet üsuli-idarəsinin, təkpartiyalı siyasi sistemin, cəmiyyət həyatının bütün sahələrində partiya amirliyinin, ictimai mülkiyyətin, "sosialist" istehsal münasibətlərinin ziddiyyətləri ört-basdır olunurdu. 6
Həqiqəti yazmaq cəhdlərinin qabağı tezliklə təqib, habelə müxtəlif cəzalarla alınırdı. Mir Cəfər Bağırovun əlaltıları olan satqınlar dəstəsi - Markaryan, Qriqoryan, Yemelyanov-Borşov və Sumbatov-Topuridze, Atakişiyev Azərbaycan xalqının ən qabaqcıl, nüfuzlu şəxsiyyətlərinə, ələlxüsus millətin mənəvi aparıcı təbəqəsi olan ziyalılara qarşı səlib yürüşünə başlamışdılar. Azərbaycan neftçi alimlərindən Ələşrəf Əlizadə, Baxışbəy Sultanov, Əli Muradbəyli Cəmil, Yusif Səfərov, 7 filosoflardan Heydər Hüseynov, Əli Əlizadə, yazıçılardan Əbülhəsən Ələkbərzadə, şairlərdən Səməd Vurğun, bəstəkarlardan Üzeyir Hacıbəyov və başqaları təqiblərin əsas obyektləri idilər.
İstedadlı filosof, görkəmli alim və ictimai xadim, akademik Heydər Hüseynovun 1949-cu ildə çap olunmuş "Azərbaycanda XIX əsr ictimai və fəlsəfi fikir tarixindən" əsəri Stalin mükafatı almışdı. Elmi-ictimaiyyət və cəmiyyət tərəfindən ehtiramla qəbul olunmuş kitab "Şamilin başçılığı ilə hərəkat, müridizm, guya Rusiya xalqına qarşı mübarizə kimi qiymətləndirilmiş", məhz buna görə Stalin mükafatı hökumətin qərarı ilə ləğv edilmişdi, müəllif ağır təqiblərə məruz qalmış, özünə qarşı haqsızlığa görə intihar etmişdi. 9
1946-1948-ci illərdə qəbul etdiyi qərarlarda bədii formanın "yüksək ideyalara" tabe edilməsinin "geniş proqramı" verilmişdi. Ədəbiyyat və incəsənətdə fərdiliyə, milliliyə "formalizm" damğası vurulurdu. "Sosialist realizmi" ideoloji qəlibindən kənara çıxmaq, cəmiyyətin həyatında mövcud olan nöqsanlardan, ziddiyyətlərdən danışmaq olmazdı.
108
Azərbaycan xalqının dastanları feodal münasibətlərini təbliğ etməkdə, qeyri-xəlqilikdə ittiham olunurdu. Türk dünyasının möhtəşəm orta əsr abidəsi "Kitabi-Dədə Qorqud" "irticaçı feodal-xan eposu" adı ilə damğalanmış, onun tədqiqatçıları təqiblərə məruz qalmışdılar. A.A.Bakıxanov idealizmdə, fanatizmdə, xan və bəyləri müdafiə etməkdə, M.M.Kazım bəy "çarizmin sadiq qulu" olmaqda günahlandırılırdı. Akademik M.A.Dadaşzadə "Türkiyə casusu" kimi
damğalanmışdı. Akademik, yazıçı M.İbrahimov, professor, SSRİ Elmlər Akademiyasının müxbir üzvü A.O.Makovelski elmi-siyasi sayıqlığı itirməkdə tənqid edilmişdi. M.Rəfili "kosmopolit" damğası ilə işdən uzaqlaşdırılmış, Süleyman Vəliyev sürgün olunmuşdu. M.C.Bağırov AK(b)P XIX qurultayında (1952, sentyabr) Səməd Vurğunu hədələyərək, "Sən ləngimədən kommunizmin əlifbasından başlamalısan, yoxsa məhv olacaqsan" - demişdi. 10
güc orqanlarına başqa millətlərin, əsasən rus və ermənilərin nümayəndələrini cəlb edirdi. Bu şovinist münasibətdən erməni millətçiləri azərbaycanlı kadrlara qarşı hiyləgərcəsinə istifadə edirdilər. Hətta M.C.Bağırov belə vəziyyətin güc orqanlarında kök saldığını hiss edərək, 1945-1953-cü illərdə Azərbaycan xalqının
qatı düşməni olan bir sıra erməni daşnak fitnəkarlarını ifşa edərək respublikadan qovmuşdu. Qarabağın, Naxçıvanın və başqa tarixi Azərbaycan torpaqlarının erməni ərazisi olduğunu "yaradıcılığı"nda əsaslandırmağa çalışan yazıçı Marietta Şaginyanın Bakıya gəlməsini rədd etmişdi. O, eyni münasibəti marşal İ.Baqramyanın qardaşı Baqramova və 1918-ci ilin martında Bakıda azərbaycanlıların qırğınını təşkil edən Stepan Şaumyanın oğlu, "Böyük Sovet Ensiklopediyası"nın baş redaktorunun müavini Levon Şaumyana qarşı da tətbiq etmişdi. 11
İnzibati-amirlik üsuli-idarəsinin güclənməsi, sözdə verilmiş "demokratik" hüquqların çoxunun təmin olunmaması insanların ictimai-siyasi həyatda, dövlət idarəçiliyində fəal iştirakına ciddi maneələr törədirdi. "Xalq hakimiyyəti" orqanlarına seçkilər formal, inzibati nəzarət, hətta təzyiq altında keçirilirdi. Zehni inkişaf səviyyəsi yüksək olan əhalinin, xüsusən gənclərin arasında mövcud quruluşun ziddiyyətlərini, həqiqi mahiyyətini dərk edənlər çoxalırdı. Təşkilatlanmaq və mübarizə aparmaq arzusunda olanlar da vardı. Gizli fəaliyyət göstərən "İldırım" təşkilatının üzvü olan bir qrup vətənpərvər və romantik gənc - İsmixan Rəhimov, Gülhüseyn Abdullayev, Hacı Zeynalov, Kamal Əliyev, Aydın Vahidov və b. Azərbaycanın azadlığa çıxması üçün xalqa onun qüvvələrini birləşdirə biləcək güclü, tanınmış bir liderin rəhbərlik etməsini vacib bilərək, S.Vurğuna gizli məktubla müraciət etmişdilər ki, bu missiyanı öz üzərinə götürsün. İstibdada qarşı açıq mübarizə üçün hələ real vəziyyət yaranmamışdı. Təşkilat
109
1947-ci ilin əvvəllərində fəaliyyətini dayandırdı. 1948-1949-cu illərdə onun 8 fəal üzvü həbs edilib sürgün olundu. 12
Xaricdə fəaliyyət göstərən siyasi mühacirlərin də Azərbaycanda sovet rejiminə qarşı fəaliyyəti genişlənirdi. Müharibədən sonrakı illərdə Azərbaycan mühacirləri "əski" və "yeni" mühacirlər adlanan qruplara bölünmüşdü, onların arasında əsas məsələlərdə birlik yox idi. 13 M.Ə.Rəsulzadə 1949-cu ildə Ankarada "Azərbaycan kültür dərnəyi" təşkil etmişdi. Onun rəhbərliyi ilə 1952-ci ildən Ankarada "Azərbaycan" jurnalı nəşr olunmağa başlanmışdı. Bolşevizmə qarşı mübarizədə Mirzə Bala Məmmədzadə (1954-cü ildən Münhendə (Almaniya) SSRİ-ni öyrənən institutun Azərbaycan dilində nəşr etdiyi siyasi jurnalın redaktoru idi), Əbdürrəhman Fətəlibəyli-Düdənginski (1945-1954-cü illərdə Münhendə ABŞ-ın təsis etdiyi Azadlıq" radiosunun Azərbaycan şöbəsinin rəhbəri idi) və başqaları da fəal iştirak edirdilər. 14
Yüklə 15,93 Mb. Dostları ilə paylaş:
|