TarġXĠ ən qədimdən bizim eranın III əsri yeddġ CĠlddə
Atropatena eramızın ərəfəsində. Yadelli istilaçılara qarĢı mübarizə
Yüklə 3,9 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Atropatena eramızın ərəfəsində. Yadelli istilaçılara qarĢı mübarizə. E.ə. I əsrin birinci yarısının Atropatena tarixi, demək olar ki, qaynaqlarda öz əksini tapmamışdır. Yalnız 60-cı illərin hadisələri ilə bağlı bizə atropatenalılar haqqında bir neçə məlumat gəlib çatmışdır, özü də bunlar ölkənin daxili həyatına aid hadisələr deyil, hamısı xarici siyasət tarixinə aid hadisələrdir. E.ə. I əsrin ikinci yarısının - xüsusilə 30-cu illərin Atropatena tarixinin faktları və hadisələri cəhətdən vəziyyət bir qədər yaxşıdır. Lakin tam inamla demək olar ki, göstərilən dövrdə Atropatena dövləti, şübhəsiz, mövcud olmuş, üstəlik regionun siyasi həyatında ən fəal iştirak etmişdir. Bunu biz yalnız Atropatena ilə qonşu olan ölkələrin tarixinə müraciət etmək və ya regionda ümumi vəziyyətlə tanış olmaq sayəsində öyrənirik. Ön Asiyanın Şərq vilayətlərində e.ə. II əsrin ikinci yarısı və I əsrin başlanğıcı o zamankı dünyanın iki ən iri dövlətinin - Parfiya və Romanın durmadan qəsbkarlığı dövrü idi. Roma və Parfiya yeni torpaqlar işğal edə-edə, öz nüfuz dairələrini genişləndirə-genişləndirə və möhkəmləndirə-möhkəmləndirə tədricən, necə deyərlər, qarşı-qarşıya hərəkət edirdilər, nəhayət, bilavasitə üz-üzə gəldilər və bunun ardınca bir-biri ilə mübarizəyə başladılar. E.ə. II əsrin sonuna - I əsrin əvvəlinə yaxın Parfiya dövləti zəhmli bir qüvvəyə çevrilir. Parfiyalılar Çin və Roma respublikası ilə diplomatik əlaqə saxlayırdılar. Parfiya mədəni dünyanın Şərq hissəsi ilə Qərb hissəsi arasında əlaqələndirici bir halqa idi. Bu dövr parfiyalıların geniş qəsbkarlığı dövrü idi. Parfiyadan xeyli uzaq olan vilayətlərdə parfiyalıların mövqeləri möhkəmlənir və güclənir. Tezliklə bu vilayətlərin bəzilərində Parfiya çar sülaləsi - Arşakilərin nümayəndələri hakimiyyət başına gəldilər. Lakin Roma da yatmamışdı. Artıq e.ə. II əsrin ortalarına yaxın Roma respublikası Aralıq dənizi hövzəsində ən güclü dövlətə çevrilmişdi. Bu zaman Roma Karfagenin axırına çıxmış, Yunanıstanda demokratik hərəkatın alovlarını söndürmüş, Aralıq dənizi hövzəsinin Şərq hissəsinə lap yaxınlaşmış və region dövlətlərinin 238
işlərinə ciddi qarışmağa başlamışdı. E.ə. I əsrin əvvəlində romalılar artıq Kiçik Asiyada meydan sulayırdılar. Roma sərkərdəsi Sulla 92-ci ildə Dəclə çayının sahilində Parfiya səfiri ilə görüşmüşdü. Bu, parfiyalılar ilə romalılar arasında ilk ünsiyyət idi. Plutarx yazırdı: "İndiyədək iki xalq hələ bir-biri ilə təmasda olmamışdı". O vaxt Ön Asiya regionunda vəziyyət son dərəcə mürəkkəb idi. Bir neçə əsr ərzində Roma ilə Parfiya arasında baş verən toqquşmalar, onların qarşılıqlı mübarizəsi nəticəsində Ön Asiya regionunda tədricən "siyasi dualizm" deyilən sistem meydana gəlməyə başlayır. Romanın ucqar şərq torpaqlarının müxalif əhvaliruhiyyəli əhalisi parfiyalılara onu Roma əsarətindən xilas edəcək potensial bir qüvvə kimi baxırdı, elə bir qüvvə ki, o, Qərbdən gəlmə yadlar tərəfindən Şərqdə tətbiq edilmiş və tətbiq edilməkdə olan "Roma qaydasını" dağıda bilər. Parfiya dövlətinin qərb ucqarlarında yaşayan Parfiya təbəələri isə Romaya ümid bəsləyirdilər. Roma qəsbkarlığı Zaqafqaziya regionu və ona qonşu olan ərazi xalqları üçün də, xüsusən yunan-makedoniyalılara qarşı mübarizənin yerli qüvvələrin qələbəsi ilə (onların öz dövlətinin, xüsusən Atropatenanın yaradılması ilə) başa çatdığı vilayətlər üçün də təhlükə törədirdi. E.ə. I əsrdə bu vilayətlər parfiyalıların siyasət və mədəniyyətinin təsir dairəsinə düşmüşdü. Parfiyalılar Şərq xalqlarını mənfur yunan- makedoniyalı əsarətindən, bir qədər sonra isə Roma əsarətindən xilas edən bir qüvvə kimi çıxış edirdilər. İki düşmən-Roma və Parfiya bir-biri ilə ölüm-dirim döyüşünə atılmazdan əvvəl vəziyyət məhz belə idi. Parfiyalılar Şərqdə öz mövqelərini möhkəmləndirdikdən sonra Qərbə üz tutdular. Artıq II Mitridatın hökmranlığının (e.ə. 123-87) əvvəlində parfiyalılar o zaman güclənmiş olan Xarakenaya və Babil satrapı Kimerə üstün gəlirlər. Parfiyalılar Ermənistanm və Selevki hakimlərinin daxili işlərinə qarışır, həmçinin Zaqafqaziyanın digər vilayətlərində, xüsusilə Albaniyada fəallıq göstərirdilər. Bunu xüsusən İsmayıllı rayonunun Mollaisaqlı kəndi zonasında tapılmış arxeoloji materiallar da təsdiq edir. Burada aşkara çıxarılan qəbir abidələri əslən Parfiya dünyasından olub Albaniyada qərar tutan gəlmələrdən qalmışdır. Atropatenada da parfiyalıların mövqeləri möhkəmlənməkdə davam edirdi. E.ə. I əsrdə Atropatenada məişətdə, tikintidə, memarlıqda "parfiyalaşma" o qədər güclü və əhatəli idi ki, bunun birdən-birə, hazırlıq dövrü olmadan baş verdiyini güman etmək çətindir. Bütün bunlar onu göstərir ki, Atropatenada Parfiyanın təsiri, şübhəsiz, daha əvvəllər başlanmışdı. Bunu e.ə. I əsrdə Parfiya sikkələrinin Atropatenada geniş yayılması da təsdiq edir və güman etməyə əsas var ki, Ekbatanada kəsilmiş Parfiya gümüş pulu Zaqafqaziyaya Atropatena vasitəsilə yayılırmış. Parfiya dilində tərtib edilmiş, bizə gəlib çatmış bir avroman sənədi də Atropatenada parfiyalıların o zamankı rolundan və əhəmiyyətindən xəbər verir. Madalıların, xüsusən Atropatena madalılarının parfiyalılarla yaxınlaşması üçün Atropatenanın özündə çox böyük bir zəmin vardı. Hellinləşməyə müqavimət burada 239
kifayət qədər fəal idi. Madalılar çox mürəkkəb şəraitdə, yunan-makedoniyalıları bir o qədər yaxına qoymayan müstəqil dövlət yaratdılar, öz istiqlaliyyətlərini qoruyub saxlamaq uğrunda selevkilərə qarşı inadlı mübarizə aparırdılar, Atropatena madalıları Mada etnik birliyinə mənsub olduqlarını dərk edir, öz mədəni ənənələrinin, dininin, dövlət quruluşunun üstünlüyünü qoruyub saxlamağa və möhkəmləndirməyə çalışırdılar; bütün bunlar parfiyalıların məqsədlərinə uyğun gəlirdi. Parfiyalıları Atropatenaya tərəf çəkən bir amil də, əlbəttə, dövlətin ərazisini genişləndirmək və strateji cəhətdən mühüm əməliyyat meydanı ələ keçirmək niyyətindən, ən əvvəl atropatenalılarla parfiyalıların ümumi məqsədindən, hellinliyə qarşı mübarizədən ibarət idi. Parfiyalılar və atropatenalılar Atropatenada kökləri I minilliyin əvvəllərinə gedən "öz" mədəniyyət və dinini dirçəltmək işində də müttəfiq idilər. Hələ o zaman Qərbi İran vilayətlərində, o cümlədən Cənubi Azərbaycanda müxtəlif mazdaizm təlimləri, Kiçik Avesta etiqadları mövcud idi. Mada hökmranlığı dövründə, maqlar bu təlimləri təbliğ etməyə başlayanda gələcək Atropatena zonasında mazdaizm - Avesta təlimlərinin mövqeləri daha da möhkəmlənməkdə idi. Atropatilərin və Atropatena madalılarının rəsmi dini mazdaizm-zərdüştilik - Avesta dini idi. Atropatena dövlətinin banisi Atropatın özünün adı da zərdüşti adıdır. Parfiya padşahlığı dövründə də Zərdüşt kahinləri - maqlar İranın qərb vilayətlərinin dini həyatında çox mühüm rol oynayır, Kiçik Asiya və Zaqafqaziya ölkələrinin dininə və ideologiyasına çox güclü təsir göstərirdilər. Dini sinkretizmin hökmranlığı dövründə Atropatenada zərdüştilik təliminin mövqeləri laxladı, bu təlim təbəddülata uğradı. Arşakilər köhnə dini dirçəltdilər və bu din özünütəsdiq uğrunda yadellilərə məxsus nə varsa hamısına qarşı mübarizədə onlara bayraq oldu. Doğrudan da "Avesta" kitablarını toplamaq yolunda ilk təşəbbüs Parfiya Arşakiləri zamanında göstərilmişdi. E.ə. I əsrdə Parfiyada "Avesta"nın, hər halda onun ayrı-ayrı hissələrinin yazılı mətni mövcud idi. Parfiyalıların və Atropatena madalılarının mənafelərinin ümumiliyi, onların mədəniyyət cəhətdən yaxınlığı və dil cəhətdən qohumluğu Mada-Atropatena ünsürləri ilə Parfiya ünsürlərinin Atropatena zəminində etno-mədəni baxımdan xeyli yaxınlaşmasına və hətta qovuşmasına səbəb olurdu. Bu, zahirən öz əksini, məsələn, "parfiyalılar" termini əvəzinə tez-tez "madalılar" termininin işlədilməsində tapırdı. Elə bu zaman parfiyalıların təsiri altında Atropatenada yeni Avesta zərdüştiliyi ocağı meydana gəlir. E.ə. I əsr Atropatenasında Avesta zərdüştiliyinin yeni mərkəzinin mövcud olduğunu fərz etmədən Atropatenanın sonrakı tarixində Zərdüşt kahinlərinin-maqların çox böyük rolunun səbəbini başa düşmək çətindir. Güman etmək olar ki, "Avesta"nın kitablarından biri - "Videvdat" qəti şəkildə Atropatenada formalaşmağa başlamışdır və madalıların dini təsəvvürləri "Videvdat"da əks etdirilmiş təsəvvürlərə uyğundur. 240
Güman ki, e.ə. I əsrin ikinci rübündə Atropatena çarları ilə erməni çarları arasında nikah əlaqələri yarananadək Atropatena prinsipcə parfiyapərəst siyasət yeridirdi. Atropatena çarı Mitridat erməni çarının qızı ilə evlənəndən sonra isə Atropatena tacidarının siyasəti antiparfiya siyasəti olmasa da, hər halda, şübhəsiz, ermənipərəst və antiroma siyasəti idi. Bu zaman Romaya qarşı ümumi mübarizə zəminində atropatenalılarla ermənilərin əlaqələri çulğalaşır, ittifaq, dostluq, ən sıx siyasi və mədəni-iqtisadi təmas məcrasında inkişaf edirdi. Parfiya ilə Ermənistan arasında gedən müharibələr nəticəsində Ermənistan II Mitridata tabe oldu. Parfiya çarı Ermənistan şahzadəsi Tiqranı girov götürdü və Tiqran uzun müddət Arşakilər sarayında saxlanıldı. E.ə. 95-ci ildə parfiyalılar Tiqranı Ermənistan taxtına əyləşdirir və Tiqran bir məlumata görə, Ermənistanda, digər məlumata görə isə Atropatenada yerləşən 70 vadini təşəkkür əlaməti olaraq Parfiyaya verir. Bu vadilər üstündə dövlətlər arasında mübahisə gedirdi. Hələ Strabon yazmışdı: "Atropatilərin... qüdrətli qonşuları vardır və bu qonşular - ermənilər və parfiyalılar onların ölkəsini viran qoyurlar. Lakin atropatilər müqavimət göstərir və işğal edilmiş torpaqları geri alırlar". Bəzi alimlərin güman etdiklərinə görə, II Tiqranın azad olunması müqabilində parfiyalılara verdiyi "70 vadi" məhz o vadilər idi ki, guya hələ I Artaşes onları atropatenalılardan almışdı. Əgər doğrudan da belədirsə, onda göstərilən fakt hələ Ermənistan dövlətinin meydana gəlməsinin lap ilk dövründə iki çar arasında düşmənçilik münasibətlərinə və təxminən e.ə. II əsrin birinci rübünün sonunda, yaxud ikinci rübünün əvvəlində erməni qəsbkarlığına sübut olardı. II Tiqran (95-55-ci illər) artıq öz hakimiyyətinin ilk illərində öz qonşularına - ilk növbədə Sofenadakı erməni çarlığına qarşı təcavüzkarlıq göstərir və e.ə. 94-cü ildə onu istila edir. Elə həmin il II Tiqran Pont dövlətinin qüdrətli çarı VI Mitridat Yevpator ilə saziş bağlayır və onun qızı Kleopatra ilə evlənir. Ermənistan çarı Atropatilərlə də qohum idi - Atropatena çarı Mitridat II Tiqranın qızını almışdı. Pont-Ermənistan ittifaqının başlıca məqsədi Romaya müqavimət göstərmək idi. Lakin Roma ilə müharibədən əvvəl II Tiqran hələ Parfiya ilə mübarizə aparmalı idi.
Parfiyalıların Fərat sahillərinə gəlib çatması bu ərəfədə Kiçik Asiyada geniş əraziyə yiyələnmiş romalıları bərk narahat edirdi. II Tiqran Sofenanı tutduqdan sonra fəal qəsbkarlıq əməliyyatlarını davam etdirirdi. O, Kappadokiyada öz mövqelərini möhkəmləndirdi ki, bu da 93-92-ci illərdə Roma ilə qısamüddətli müharibəyə gətirib çıxartdı. Tiqran darmadağın edilib böyük tələfata uğradısa da, Ermənistan çarının əvvəlki müvəffəqiyyətləri romalıları parfiyalılarla təmasa girmək üçün yollar axtarmağa vadar etdi. E.ə. 92-ci ildə Roma sərkərdəsi Sulla Fərat sahilində Parfiya səfiri Orobazla görüşdü. Bu görüş parfiyalı II 241
Mitridatın romalılara yaxınlaşmasına kömək edirdi, lakin sonrakı hadisələrin göstərdiyi kimi, parfiyalılar Romanın onları, eləcə də bütün Şərqi necə böyük təhlükəyə məruz qoyduğunu o zaman hələ dərk etmirdilər. Parfiya daxili çəkişmələr nəticəsində zəifləyir, Romada da vətəndaş müharibəsi qızışır, bunlar II Tiqranın əl-qolunu tamamilə açır. O, ən əvvəl təqribən 90-cı illə 88-ci il arasında parfiyalılara basqın edir və ilk növbədə, özünün azad edilməsi müqabilində hədiyyə verdiyi yetmiş vadini onlardan alır. Strabonun əsərindən göründüyü kimi, II Tiqran atropatenalıların o vilayətini də işğal etmişdi ki, coğrafiyaçı onu Simbaka adlandırır, lakin bu ad təshih edilib "Albaka" yazılmalıdır (həmin yer indiki Beşqala ətrafında yerləşən müasir Böyük Axbaq vilayətidir). Biz bilmirik ki, Tiqran o vaxt Atropatena çarı ilə artıq qohum olmuşdumu, ya yox. Bizə burası da məlum deyil ki, o zaman Atropatena dövlətini çar Mitridatmı idarə edirdi? Biz bilmirik ki, Atropatena doğrudan da tabe edilmişdimi və vassal çarlığa çevrilmişdimi, atropatenalı Mitridat sonralar II Tiqranın "sədaqətli vassalı" olmuşdumu, ona bac verirdimi və bəzi tədqiqatçıların hesab etdikləri kimi, müharibə zamanı ona köməkçi qoşunlar göndərməyi öhdəsinə almışdımı? Yalnız burası məlumdur ki, Atropatena padşahı Mitridat, yuxarıda qeyd edildiyi kimi, erməni padşahının qızı ilə evlənmişdi. İki tacidarın qarşılıqlı münasibətlərində çox şey bununla müəyyən edilirdi və ola bilsin ki, onlar sadəcə müttəfiq idilər. II Tiqran öz qəsbkarlıq siyasətini davam etdirirdi. Adiabenanı işğal edib orada bütöv rayonları "viran qoymuşdu". Qeyd etmək yersiz olmaz ki, Qərbdən Atropatenaya bitişik olan Adiabenanın üç iri xalqından biri Atropatenanın əsas əhalisi olan madalılar idi. Strabon Adiabenadan bəhs edərək yazırdı: "Burada ən çoxsaylı xalqlar olan midiyalılar, ermənilər və babillilər lap əvvəldən öz aralarında elə münasibətlər yaratmışdılar ki, münasib olduqda hamısı bir-birinə hücum edir və sonra yenidən barışırdılar...". Çar Adiabenadan cənub-şərqə hücumu davam etdirərək, Parfiya hökmdarlarının yay iqamətgahı olan Ekbatanaya çatdı və onların oradakı qəsrini yandırdı. Parfiya ilə e.ə. 85-ci ildə başa çatan uğurlu müharibə nəticəsində II Tiqran Ön Asiyanın çox geniş rayonlarına yiyələndi və "çarlar çarı" titulunu qəbul etdi. 83-cü ildə erməni padşahı Suriyanı və Finikiyanı tutdu. Beləliklə, Yaxın Şərqdə siyasi vəziyyət xeyli dəyişdi - Parfiya iyirmi il müddətinə ikinci dərəcəli dövlət səviyyəsinə endi, II Tiqranın səltənəti isə qüdrətli və böyük dövlətə çevrildi. Söz yox ki, II Tiqranın böyük istilaları o zamanın digər iki iri dövlətinin zəifliyi nəticəsində mümkün olmuşdu. 242
Şübhə yoxdur ki, Ermənistan dövlətinin təqribən on beş illik cah-cəlal və şan- şöhrət dövrü onunla Atropatilər dövləti arasında ittifaq, dostluq və həmrəylik dövrü idi.
Heç nədən xəbəri olmayan II Tiqran Roma ilə müharibəyə nəinki hazırlaşmırdı, hətta, əksinə, sakit-sakit öz paytaxtı Tiqranakertin inşasını başa çatdırırdı. E.ə. 70-ci ildə II Tiqranın qayınatası Pontlu Mitridat Roma sərkərdəsi Lukull tərəfindən darmadağın edildi və Ermənistana qaçıb bir müddət "çarlar çarının" məşvərətçisi oldu. Gizlincə müharibəyə hazırlaşan Lukull e.ə. 69-cu ildə Ermənistana soxuldu və həmin ilin yazında Tiqranakerti mühasirəyə aldı. O ərəfədə II Tiqran çox böyük bir ordu toplamışdı. Plutarxın verdiyi məlumata görə, "ermənilər və korduenlər yığma qoşun kimi hamılıqla tökülüşüb onun köməyinə gəldilər, çarlar gəldilər, özləri ilə bütün medləri (atropatenalıları - məsul red.) və adiabenliləri yığma qoşun kimi gətirdilər, Babildə olan dənizin sahillərindən çoxlu ərəb gəldi, Kaspi [sahillərindən] çoxlu alban gəldi, albanlarla qonşu olan çoxlu iber gəldi, çarları olmayan, Araz [sahillərində] sürülər otaran bir çox tayfalar gəldi, [bəziləri] yardım göstərmək, [başqaları] ənam almaq arzusu ilə gəldilər". Plutarxın verdiyi məlumata görə, fəlakətli döyüşdən qabaq II Tiqran qoşunun orta hissəsinin komandanlığını öz öhdəsinə götürmüş, sol cinahı Adiabena padşahına, zirehli süvarilərin əksər hissəsinin ön sıralarda olduğu sağ cinahı isə Mada (Atropatena - məsul red.) padşahına etibar etmişdi. Süvari qoşunun bu zirehlənmiş və nizələrlə silahlanmış hissəsi on yeddi min süvaridən ibarət idi və Plutarxın dediyinə görə, II Tiqran ona "xüsusi ümidlər bəsləyirdi". Plutarx bu barədə məlumat verərkən ayrıca qeyd edir ki, "bu, Lukullun senata raportunda göstərilmişdir". Müttəfiq qoşunun məhz bu hissəsinə komandanlıq etmək II Tiqranın kürəkəni Atropatena çarı Mitridata tapşırılmışdı. Müttəfiq qoşunun madalılardan ibarət olması və Atropatenadan gətirilməsi demək olar heç bir şübhə doğurmur [atropatenalılarda 10.000 süvari olması haqqında Strabonun verdiyi məlumatı, yaxud Plutarxın yuxarıda sitat gətirdiyimiz sözlərini xatırlayaq: "padşahlar gəldilər, özləri ilə bütün medləri (atropatenalıları - məsul red.) və adiabenliləri yığma qoşun kimi gətirdilər" və i.a. Müttəfiq qoşunun sayca böyük üstünlüklərinə baxmayaraq, çarın səhvləri nəticəsində e.ə. 69-cu ilin payızında Tiqranakert yaxınlığındakı döyüşdə Lukull düşmənlərini darmadağın edərək qələbə çaldı. Romalıların əlinə saya-hesaba gəlməyən var-dövlət keçdi - onlar II Tiqranın səkkiz min talantdan ibarət xəzinəsinə, otuz milyon medimn taxıla və çoxlu miqdarda başqa sərvətlərinə yiyələndilər. II Tiqran istila etdiyi torpaqların demək olar hamısını itirdi. Məğlubiyyət çox ağır nəticələr verdi. Bu, silah zoruna yaradılmış "Böyük Ermənistan" dövləti süqutunun başlanğıcı idi. Lakin müttəfiqlər məğlubiyyətdən sonra da Roma əleyhinə cəbhəni gücləndirməyə çalışırdılar. Onlar erməniləri parfiyalılarla barışdırmaq və ümumi 243
düşmən olan Romaya qarşı birgə mübarizəyə sövq etmək üçün çox böyük səylər göstərirdilər. Tiqran hətta istilalar prosesində ələ keçirdiyi torpaqların bir hissəsini parfiyalılara verməyə də hazır idi. Lakin parfiyalıların müttəfiqlərə qoşulduqları halda, çox təhlükəli bir vəziyyət əmələ gələ biləcəyini yaxşı başa düşən romalılar da sərvaxt tərpəndilər: Lukull parfiyalıların hüzuruna elçi göndərdi. Beləliklə, tərəflərin hər biri özünün xeyrinə olaraq Parfiya çarı III Fraatı münaqişəyə cəlb etməyə cəhd göstərdi. Lakin III Fraat bitərəfliyi üstün tutdu ki, bu da, şəksiz, çox böyük səhv idi. Atropatenalı Mitridatın fəal iştirakı ilə əsasən ermənilərdən, iberlərdən, mardlardan və atropatenalılardan çox böyük bir ordu toplamış II Tiqran və Pontlu Mitridat e.ə. 68 və 67-ci illərdə Lukull üzərində bir neçə mühüm qələbə qazandılar. Birinci qələbə 68-ci ilin sentyabrında Artsaniya çayının sahilində qazanılmış qələbə idi. Bu məsələ barəsində iki əsas qaynaqda verilən məlumatı - Plutarxın [Luc. XXXXI, 7- 14] və Dion Kassinin [XXXVI, 4-5] məlumatlarını tutuşdurduqda belə bir nəticəyə gəlmək mümkündür ki, düşmənlə necə olursa olsun vuruşmaq və Ermənistanın qədim paytaxtı Artaşatı ələ keçirmək istəyən, bu məqsədlə də Artsaniya çayını keçən Lukullu müttəfiqlərin süvari qoşunu qarşılayır. Plutarxın yazdığına görə, Lukull "Tiqranla gələn süvarilərin zəhmli görkəmindən və sayının çox olmasından qorxuya düşdü. Birinci olaraq o, özü atropatenalılara zərbə endirdi, atropatenalıların ən yaxşı qüvvələri məhz onunla üz-üzə gəlmişdilər...". Dion Kassinin əsərində bu barədə deyilmişdir ki, süvari qoşunu (Plutarxdan göründüyü kimi, əlbəttə, atropatenalılar) "Romanın süvari qoşununu bərk sıxışdırdı, lakin tərəflərin heç biri piyadalarla əlbəyaxa döyüşə atılmırdı, əksinə, hər dəfə Lukull öz süvarilərinin köməyinə qalxanlı döyüşçülər göndərəndə onlar dərhal geri çəkilirdilər. Buna baxmayaraq, düşmənlər heç bir tələfata uğramadılar, çevrilib onları təqib edən düşmənlərə ox atırdılar, bir çoxlarını yaralayırdılar...". Beləliklə, Artsaniya yaxınlığında Atropatena süvari qoşunlarının da iştirak etdiyi döyüşdə romalılar ağır məğlubiyyətə uğradılar. Artaşata tərəf getmək niyyətində olan Lukull Mesopotamiyaya yollanmaq məcburiyyətində qaldı. Bu arada müttəfiq orduları öz müvəffəqiyyətlərini inkişaf etdirərək Kiçik Asiyaya soxuldular və romalıları ağır tələfata uğratdılar. Atropatenalı Mitridat xüsusilə böyük cəsurluq göstərərək, romalılara qəfildən basqınlar edir, onların pərən-pərən düşmüş kiçik dəstələrini təqib edib qırırdı. 67-ci ildə II Tiqran Kappadokiyaya soxuldu və kürəkəni Atropatena çarı ilə birlikdə Kappadokiyanı zəbt etməyə və viran qoymağa başladı. Elə həmin il Lukull Asiyadan geri çağırıldı. Romanın Asiyada öz torpaqlarını genişləndirmək cəhdi bu cür şərəfsizliklə başa çatdı. Görkəmli Roma sərkərdələrindən biri olan Lukullun mənsəbi də beləcə rüsvayçılıqla sona yetdi. 244
Müttəfiqlər qələbəni bayram edirdilər. Pontlu Mitridat və II Tiqran əvvəllər istila edilmiş, lakin sonra itirilmiş bir çox torpaqları geri aldılar. Bu müharibələrə regionun bir sıra xalqları da cəlb olunmuşdu. Onlar qırğın, dağıntı, qarətlər, əsarət və köləlik gətirən Roma qəsbkarlığını dəf etməyə çalışırdılar. Dini fərqlərə, siyasi və iqtisadi ixtilaflara baxmayaraq, xalqlar ümumi təhlükəyə qarşı birləşdilər. O vaxt müttəfiqlərin bütün cəhdlərinə baxmayaraq hələ kifayət qədər güclü olan Parfiyanı Roma əleyhinə koalisiyaya cəlb etmək, təəssüf ki, mümkün olmadı. Bu müharibələrin beynəlmiləl xarakterini Siseron da qeyd edirdi; o yazırdı ki, Lukullun qoşunları Tiqran torpaqlarının hüdudlarına soxulduqdan sonra "...daha çox tayfa həyəcana gəlib bizim sərkərdəyə qarşı üsyan qaldırmışdı. Bir tərəfdən, Roma xalqının heç bir zaman narahat etmək və ya müharibə vasitəsilə itaət altına almaq fikrində olmadığı tayfalar qorxuya düşmüşdülər. Digər tərəfdən, barbar tayfalar arasında şüurları bərk həyəcanlandıra və sarsıda bilən belə bir rəy yayılmışdı ki, guya bizim qoşunlarımız o ölkələrə çox zəngin və olduqca hörmətli ibadətgahı qarət etmək məqsədilə gəlmişlər. Beləliklə, nə isə misli görünməmiş qorxu və dəhşət çoxsaylı və güclü tayfaları həyəcanlandırmışdı...". Müttəfiqlərlə müharibələrdə Romanın məğlubiyyəti heç də Şərq vilayətlərinə qarşı Roma qəsbkarlığının sonu deyildi. E.ə. 66-cı ildə Qney Pompey Şərq vilayətlərində səlahiyyətli canişin və Roma qoşunlarının baş komandanı kimi Lukullu əvəz etdi və dərhal müharibəyə güclü hazırlıq görməyə başladı. Pompey ən əvvəl parfiyalılarla ittifaq bağladı, bu ittifaqın şərtlərinə görə parfiyalılar Ermənistanla müharibəyə başlamalı idilər; o, II Tiqranın oğlu Kiçik Tiqranı atasının üzərinə qaldırmağa başladı və hələ e.ə. 67-ci ilin payızında Kiçik Tiqran atasına qarşı üsyan etdi. Tiqran III Fraatın qızı ilə evləndi, Parfiya qoşunlarını Ermənistana çağırdı və Parfiya qoşunları, bəzi məlumatlara görə, Atropatenanı tutmuş Ermənistana soxuldular və Artaşatı mühasirəyə aldılar. Pompey bu arada Pontlu Mitridatı tamamilə darmadağın edib Ermənistana soxuldu və Artaşata yaxınlaşdı. Müttəfiqlərini itirən və öz vəziyyətinin çıxılmazlığını başa düşən II Tiqran e.ə. 66-cı ildə romalılarla həqarətli bir sülh bağladı. Sülhün şərtlərini Pompey irəli sürmüşdü. II Tiqran külli miqdarda təzminat verməyə məcbur oldu, istila etdiyi bütün torpaqları itirdi və "yalnız ata yurdunun" - Ermənistanın çarı olaraq qaldı. Bu andan II Tiqran "Roma xalqının dostu və müttəfiqi" (bu, əslində vassal olmaq deməkdir) olur, Ermənistan isə böyük dövlətdən asılı çarlığa çevrilir. Bəs bu zaman Atropatenanın vəziyyəti necə idi? Bəzi Roma qaynaqlarında Pompeyin məğlub etdiyi ölkələr və padşahlar sırasında "Madanın" (Atropatenanın) və onun çarı Daranın da adı çəkilir. Lakin buna inanmaq çətindir. Bu məlumatlardan belə 245
bir nəticə çıxarmaq olar ki, e.ə. 65-ci ilə yaxın Atropatenada hökmranlıq Daranın əlinə keçmişdi. Beləliklə, təsvir edilən dövrdə Atropatenanın və atropatenalıların adları mənbələrdə əsasən qonşu ölkələrin tarixi ilə, yaxud ümumregion xarakterli hadisələrlə əlaqədar olaraq çəkilirsə də, təsdiq edə bilərik ki, atropatenalılar Roma əleyhinə sanballı bir qüvvə olub region xalqlarının çağırılmamış "qonaqlara" qarşı mübarizəsində ən fəal bir şəkildə iştirak edirdilər. Onlar, şübhəsiz, bu ağır mübarizədə özlərinin istiqlaliyyətini qoruyub saxladılar. Strabon yuxarıda nəzərdən keçirilmiş hadisələrin demək olar ki, müasiri sayılan Apollonidə istinad edərək məlumat verir ki, Atropatena "hərbi qüvvə mənasında çox sanballı bir ölkədir, çünki o, döyüşə... 10000 süvari və 40000 piyada çıxara bilər". Tiqranla sülh bağladıqdan sonra Pompey Zaqafqaziyanın içərilərinə doğru hərəkət etdi. II Tiqran darmadağın edildikdən sonra parfiyalılar ayrı-ayrı uğursuzluqlarına baxmayaraq, müstəqil siyasət, həm də Romaya qarşı açıq-aşkar düşmənçilik siyasəti yeridən yeganə sanballı qüvvəyə çevrildilər. Deyə bilərik ki, e.ə. I əsrin 50-ci illərinin ikinci yarısına yaxın Parfiya Romanın müttəfiqi olan Ermənistanla əslində müharibə vəziyyətində idi. Roma Parfiyaya hələ müharibə elan etməmişdisə, bu, respublikanın paytaxtında vəziyyətin gərgin olmasının nəticəsi idi. Romalılarla parfiyalılar arasında ilk qəti döyüş e.ə. 53-cü ildə Şimali Mesopotamiyada Karra şəhərinin yaxınlığında oldu. Surenanın komandanlığı altında Parfiya qoşunları romalıları məğlubiyyətə uğratdılar. Hərb meydanında 20 mindən çox Roma döyüşçüsü həlak oldu, təqribən 10 min döyüşçü əsir tutuldu, çoxlu sərkərdə, o cümlədən komandan Krass və oğlu öldürüldü. Parfiya dövləti yenidən yüksəlməyə başladı ki, bu da erməni çarı, parfiyalıların düşməni olan Artavazdı Parfiya çarı II Orod ilə ittifaq bağlamağa və hətta bacısını şahzadə Pakora verib II Orod ilə qohum olmağa vadar etdi. Çox keçmədən şahzadə Pakor ölkənin şərikli çarı oldu. Karra yaxınlığında parfiyalıların romalılara qalib gəlməsi mühüm hərbi-siyasi və psixoloji nəticələr verdi. Bu qələbə nəinki Romanın Şərqə hərəkətini dayandırdı, həm də romalıların yenilməzlik şöhrətinə son qoydu. Əlbəttə, atropatenalılar Karra ilə bağlı hadisələrin laqeyd müşahidəçiləri ola bilməzdilər. Onların parfiyalılarla çiyin-çiyinə vuruşması demək olar ki, şəksizdir. Biz Atropatenada o zaman kimin hökmranlıq etdiyini bilmirik. Bizə məlumdur ki, Dara ilə məşhur Artavazd arasında ölkəni Ariobarzan idarə edirdi; onu II Ariobarzandan fərqli olaraq I Ariobarzan adlandırmaq lazımdır. II Orodun dövrü (e.ə. 57-36-cı illər) Parfiya dövlətinin ən qüdrətli dövrü idi. O dövrün parfiyalıları özlərinin Karra yaxınlığındakı qələbələrinin bəhrələrindən və Romadakı vətəndaş müharibələrindən nəticə etibarilə istifadə edə bilməsələr də, 246
romalılara qarşı çox ciddi mübarizə aparırdılar. 40-cı ilə yaxın parfiyalılar Aralıq dənizi hövzəsinin şərqində Roma torpaqlarına geniş hücuma başlayıb həmin rayonda romalıların hökmranlığını təhlükə altına aldılar. Adı Atropatena tarixində də çox mühüm hadisələrlə bağlı olan Roma triumviri Mark Antoninin yüksəlməyə başladığı vaxtdan Roma-Parfiya münasibətləri xeyli mürəkkəbləşdi. Artıq e.ə. 38-ci ildə Antoninin sərkərdəsi Publi Ventili parfiyalıları Hindar yaxınlığında məğlubiyyətə uğratdı; qədim müəllif, hadisələrin müasiri Pompey Troq bu məğlubiyyət haqqında sonralar öz əsərində yazacaqdı: "Müharibələrin heç birində parfiyalılar bundan dəhşətli məğlubiyyətə uğramamışlar". Beləliklə, parfiyalıların Qərbə təntənə ilə başlanmış irəliləyişi, Parfiya dəstələrinin İoniyaya qədər gedib çıxması acınacaqlı bir nəticə ilə qurtardı. Parfiyalıların Roma əleyhinə tədbirlərinin fəlakətlə başa çatması, çox böyük insan tələfatı və maddi tələfat Parfiya dövlətində kəskin siyasi böhran doğurdu. Hindar yaxınlığında məğlubiyyətdən sonra parfiyalılar uzun müddət Dəclə çayının Roma sahilində görünmədilər. Hindar döyüşündən sonra Antoni komandanlığı öz öhdəsinə götürdü. Qoşun çox böyük idi. Qədim müəlliflər təkcə Roma legionerlərinin 60 min nəfərdən 70 min nəfərədək, köməkçi qoşunların 40 min nəfərə yaxın, ispan və qall süvarilərinin 10 min və erməni süvarilərinin 6 min nəfər olduğunu göstərirlər. Romalıların araba karvanında mühasirə maşınları və digər ləvazimat vardı. Misir çariçası Kleopatra ilə Antoninin e.ə. 36-cı ildə qəti rəsmiləşdirilmiş ittifaqı Aralıq dənizi hövzəsinin şərqindəki müxtəlif vilayətlərin hellinləşmiş əyanlarının mənafeyinin müdafiəçisi kimi triumvirin siyasi mövqelərini tamamilə müəyyənləşdirdi. Məhz buna görə Antoni öz hakimiyyəti altında olan ərazilərin xeyli hissəsində xırda hellinləşdirilmiş dövlətlər sistemini bərpa etdi və həmin dövlətlərin əyanlarının ittifaqına başçılıq etmək niyyətində idi. Antoni özünü mütləq hakim kimi aparırdı: torpaq paylayır, dövlətlərin sərhədlərini dəyişdirir və s. Antoni geniş bir kampaniya nəzərdə tutmuşdu, onun planları vüsətli idi. Triumvir istəyirdi ki, Makedoniyalı Aleksandrın çarlığı kimi böyük bir Asiya dövlətinin əsasını qoysun. Romanın hökmranlığını Hindistana qədər yayacağını yürüş ərəfəsində elan etmiş Krassdan nümunə götürərək Antoni Kleopatradan olan oğlunun adını Aleksandr qoydu. Özünü mütləq hakim kimi aparan və böyük Şərq çarlarının nümunəsi ilə özünü ilahi mənşədən xəlq olunmuş hesab edən Antoni öz oğlu Aleksandrı Helios 3 , onun bacısı Kleopatranı isə Selena adlandırdı 4 . Böyük istilaçının
3
Helios - yunan mifologiyasında Günəş allahıdır.
4 Selena - yunan mifologiyasında Ay ilahəsidir. 247
şərəfinə Aleksandr adı verilən Antoninin bu oğlu sonralar Atropatena çarının qızına nişanlandı. Aydındır ki, Parfiya dövlətini itaət altına almadan Böyük Asiya dövlətini yenidən yaratmaq mümkün deyildi. Müharibə müəyyən dərəcədə Kleopatradan alınmış iri məbləğdə pulun hesabına hazırlanırdı və Kleopatra həm də yürüşün ilhamçısı idi. Antoni e.ə. 36-cı ilin yayında yürüşə başladı. Hərbi əməliyyat üçün münasib olan vaxtın xeyli hissəsi ötüb keçsə də, IV Fraat hakimiyyət başına gələndən sonra Parfiyada yaranmış vəziyyət, ölkədə amansız bir terrorun hökm sürməsi, bunun nəticəsində bir çox əyanların, çara yaxın adamların, qoca II Orodun özünün tələf olması, habelə Parfiyanın yeni çarı ilə Atropatena çarı arasına təfriqə düşməsi və bu səbəbdən Atropatena padşahının Antoniyə müraciət etməsi triumvirin planlarının həyata keçməsinə sanki əlverişli imkan yaradırdı. Lakin Parfiyadakı böhran aradan qaldırıldı. Romanın törətdiyi təhlükə qarşısında parfiyalılar və müttəfiqləri birləşdilər. IV Fraat Şimali Mesopotamiyaya çox böyük qüvvələr çəkib gətirdi, o, Fərat çayından şərqdə romalılara qarşı geniş hərbi əməliyyata başlamağa hazırlaşırdı, yaxşı təlim keçmiş çox böyük və məharətli Parfiya süvari qoşununun əməliyyatı üçün burada əlverişli rayonlar vardı. Çox güman ki, Atropatena çarının demək olar ki, "eynən parfiyalılar kimi silahlanmış 5 16 min süvarisi..." var idi. Atropatena çarı Fərat sahilində Fraatla bir yerdə idi. Bu nəticəni ondan çıxarmaq olar ki, romalılar Atropatenanın paytaxtlarından biri olan Fraaspanı mühasirəyə almağa başlayanda Plutarxa görə çar özü orada yox idi, "orada Mada (yəni Atropatena - məsul red.) çarının uşaqları və arvadları qalmışdılar". Lakin gözlənildiyinin əksinə olaraq Antoni parfiyalıların paytaxtı Ktesifon üzərinə getmədi. Bu, xüsusən ona görə qəribə görünürdü ki, əvvəllər də, sonralar da romalıların Parfiyaya qarşı müharibələri Ktesifon istiqamətindən başlanırdı. Antoninin ən yaxın yolla Ktesifon üzərinə hərəkət etməməsi, bəzi alimlərin fikrincə, komandanın hərbi səhvi idi və hərbi səhvdən də çox siyasi səhv idi. Antoni, necə deyərlər, "tapdanmış" yolla getməkdənsə, Şimala üz tutdu və Karan (indiki Ərzrum) şəhərinə çatdı; buradan Ermənistan ərazisi vasitəsilə Atropatenaya, Atropatenadan isə, görünür, düşmən dövlətin "lap qəlbinə" [T.Mommzen] - Ekbatanaya və Raqaya soxulmaq fikrində idi. Beləliklə, Antoni Parfiyanı Beynənnəhreynin ən zəngin vilayətləri ilə birləşdirən yollara çıxmaq niyyətində idi; romalılar uğur qazansaydılar, onda parfiyalılar bu vilayətləri müdafiə edə bilməyəcəkdilər - bütün qüvvələrini öz dövlətlərinin "beşiyinin" - əsil Parfiyanın müdafiəsinə cəlb etməli olacaqdılar.
5
248
Triumvirin belə bir qərar qəbul etməsinə bir neçə səbəb vardı. Əvvələn, Antoninin həmin planı, yəni Yuli Sezar tərəfindən ömrünün son aylarında hazırlanmış Parfiya kampaniyası planının cizgilərindən, güman ki, istifadə edilməklə tutulmuş plan parfiyalılar üçün lap gözlənilməz oldu və buna görə də o, Roma sərkərdəsi üçün çox əlverişli idi. İkincisi, Antoni şimal istiqamətini seçməklə, görünür, Publi Kanidi Krassın qoşunları ilə birləşmək fikrində imiş, Dion Kassinin verdiyi məlumata görə, bu zaman Publi Kanidi Krass artıq iberlərə və albanlara qalib gəlmiş, bəzi alimlərin güman etdiklərinə görə, beləliklə, romalıları Zaqafqaziya tərəfdən hücumlara məruz qalmaq təhlükəsindən xilas etmişdi. Üçüncüsü, belə bir yürüş planını Roma sərkərdəsinə erməni çarı Artavazd təkidlə tövsiyə edirdi, çünki bu plan öz əcdadları kimi Atropatenaya yiyələnmək xəyalına düşmüş erməni çarı üçün olduqca sərfəli idi. Antoni, beləliklə, Karanda öz müttəfiqləri ilə birləşdi, zəhmli ordusuna baxış düzəltdi və "Ermənistanı solda qoyub dərhal yoluna davam etdi, Atropatenaya çatıb ölkəni viran etməyə başladı" [P l u t a r x]. Antoninin ordusunun yolu, görünür, Xoy-Mərənd istiqamətində idi; triumvir buradan sürətli yürüşlə Fraaspaya (Fraataya, Praaspaya) çatmaq və onu tutmaq ümidində idi. Strabona istinad olunarsa [XI, XIII, 3] antik müəllif tərəfindən "yay paytaxtı" adlandırılan Qazakadan (indiki Leylan kəndi ilə eyniləşdirilən) fərqli olaraq Fraaspa Atropatena çarının qış iqamətgahı idi. Doğrudur, Antoninin mühasirəyə aldığı şəhəri Fraaspa adlandıran digər müəlliflərdən fərqli olaraq Strabon yürüşdə iştirak etmiş romalı vəzifə sahibi Kvint Delliyə əsaslanaraq həmin şəhəri "güclü Nera qalası" adlandırır. Ümumiyyətlə, Atropatena çarının iqamətgahları haqqında Strabonun məlumatında bir sıra mətləblər, xüsusən Vera qalası məsələsi aydın deyildir. Bəziləri Veranı Qazakanın içqalası, başqaları Fraaspanın içqalası sayırlar, bir başqaları isə belə güman edirlər ki Vera Fraaspanın özüdür. Son vaxtlaradək Fraaspanı müasir Təxti Süleymanın xarabalıqlarının yerində axtarırdılar, indi isə onu Marağa ətrafında yerləşdirirlər. Bununla bağlı qeyd etmək maraqlıdır ki, belə bir yeni fikir irəli sürülmüşdür: Vera qalasını Marağanın on beş kilometrliyində axtarmaq lazımdır, o yerdə ki, Səhənd dağının yamaclarında həqiqətən Daşqala Zöhhakın tikililəri qalmışdır. Antoni hərbi kampaniyanın planını cızarkən ərazinin çətinlikləri haqqında təsəvvürə malik deyildi və qarşısında duran atropatenalıların və parfiyalıların qüvvələrini lazımınca qiymətləndirməmişdi. Dağ yollarında yerimək qoşun üçün, xüsusən mühasirə maşınları, mərmi atan maşınlar, o cümlədən səksən fut uzunluğunda qoçbaşı və digər ləvazimat daşıyan üç yüz arabadan ibarət böyük bir karvan üçün çox çətin idi. Fraaspanı tez işğal etməyə çalışan Antoni araba karvanını öz leqatı Oppi Statianın iki legionuna, Ermənistan padşahı Artavazdın və Pont padşahı Polemonun köməkçi dəstələrinə tapşırıb arxada qoymağı qərara aldı, özü isə irəli cumdu. Hələ Plutarxın qeyd etdiyi kimi, bu, səhv idi. Əvvələn, ordu, onun kommunikasiyaları 249
ağlasığmaz dərəcədə uzanırdı; təkcə araba karvanının mühafizəsi üçün qoyulmuş dəstənin uzunluğu 10-12 kilometrə bərabər idi ki, bu da bir çox çətinliklər törədirdi. İkincisi, Fraaspanın hasarı yaxınlığında, o yerdə ki, torpaq töküb bənd düzəltmək lazım gəldi, ordu əslində fəaliyyətsiz idi. Yeri gəlmişkən deyək ki, Antoninin gözləmədiyi halda Fraaspa uzunmüddətli müdafiəyə hazır idi. Hər şeydən göründüyü kimi, orada çox sanballı bir qarnizon və böyük ərzaq ehtiyatı varmış. Üçüncüsü, Roma ordusunun əsas kütləsindən ayrı düşmüş dəstələrə - Oppi Statianın dəstələri və Antoninin müttəfiqlərinin dəstələri üçün bilavasitə təhlükə yaradırdı. Mühasirəyə alınmış Fraaspanın köməyinə gələn IV Fraat bundan istifadə etdi. Çevik Parfiya ordusu təqribən 40-50 min süvaridən, o cümlədən Atropatena süvarilərindən ibarət idi. Oppi Statianın dəstələrindən xəbər tutcaq Fraat, Plutarxın yazdığına görə, "güclü süvari dəstəsi göndərdi və bu dəstə Statianı dövrəyə alıb 10 min Roma əsgərini qırdı. Statian özü də həlak oldu. Barbarlar maşınları sındırdılar və dağıtdılar. Onların əlinə maşınlardan əlavə, çoxlu əsir də keçdi, əsirlər arasında çar Polemon da vardı" Antoni köməyə gəldikdə, Dion Kassinin dediyinə görə, "meyitlərdən başqa heç nə tapmadı". Ermənistan çarı Artavazd öz dəstəsi ilə birlikdə döyüş meydanını tərk etmişdi. Aryerqardın məhv edilməsi və Ermənistan çarının qaçması əslində kampaniyanın müqəddəratını həll etdi. Lakin Antoni Fraaspanın mühasirəsini dayandırmadı. Bu vaxt Parfiya-Atropatena süvari qoşunu romalıların geriyə yolunu tamamilə kəsərək əslində onları bütünlüklə mühasirəyə almışdı. Romalıların düşərgəsində aclıq başlanmışdı. Öz qoşunlarını təhlükə altında qoymaq istəməyən Parfiya-Atropatena komandanlığı Antoninin qoşunları ilə ciddi döyüşlərə bilə-bilə girməməyə çalışırdı. Müttəfiqlərin dəstələri "gah bir, gah digər tərəfdən basqın edərək" [ P l u t a r x] romalıları taqətdən salırdılar. Fraaspanın uzunmüddətli mühasirəsi, mühasirəyə alınmışların inadlı müqaviməti, yem tapmaq üçün göndərilən dəstələrin məhv edilməsi, aclıq və bir çox başqa amillər Antoninin qoşunlarına pozğunluq salırdı. Antoni legionerlərin döyüş əhvali-ruhiyyəsini qaldırmağa və qış düşənədək uzanarsa, romalılar üçün hökmən faciəyə çevrilə biləcək kampaniyanı tez başa çatdırmağa çalışaraq... on legion 6 , üç pretor koqortası 7 və bütün süvari qoşunu 8 ilə birlikdə 6
Legionda 4000 əsgər olurdu.
7 Pretor koqortası-komandanın şəxsən mühafizə dəstəsi . 8
Antoninin 10000 nəfərdən ibarət ispan və qallardan ibarət süvari qoşunu vardı.
250
qoşun üçün ərzaq və atlar üçün yem tədarükünə yola düşdü - ümid edirdi ki, bu yolla düşmənləri açıq döyüşə atılmağa vadar edər [P l u t a r x]. Romalılar müttəfiqlərlə üz-üzə gəldikdə dərhal həmlə etdilər, lakin çevik süvarilər tez gizləndilər; onlardan cəmi 80 adam öldürüldü, 30 adam əsir tutuldu. Plutarxın verdiyi məlumata görə, romalıları "acizlik və ümidsizlik hissləri bürümüşdü, belə bir dəhşətli fikir hamısına əzab verirdi ki, qələbə onlara çox cüzi üstünlük qazandırır, məğlubiyyət isə onları yenidən arabaların yanında baş vermiş döyüşün uğradığı qədər tələfata uğrada bilərdi" 9 . Ertəsi gün romalılar Fraaspa yaxınlığındakı düşərgəyə qayıdanda müttəfiqlərin qoşunları düşmənlərlə, necə deyərlər, "əsəblər müharibəsi" apararaq ona bir neçə dəfə basqın etdilər, "belə ki, romalılar öz düşərgələrinə güc-bəla ilə gəlib çatdılar" [Plutarx]. Bu arada "Fraaspada mühasirəyə alınmış midiyalılar (yəni atropatenalılar -
hürküdüb geri oturtdular..." [P l u t a r x]. Plutarxın və Dion Kassinin dediklərinə əsaslanaraq, belə güman etmək olar ki, mühasirəyə alınanlar Antoni olmayanda cəsarətli bir çıxış etmişdilər və Antoni qayıdan kimi öz qoşunlarının düşməni düşərgəyə buraxmış hissələrini "desimasiya" yolu ilə bərk cəzalandırmışdı. Plutarx yazır ki, Antoni "...onları (müəllifin təbirincə, "ürəksizlik" göstərmiş döyüşçüləri - məsul red.) on-on bölmüş və hər on nəfərdən birini - püşk hansının bəxtinə çıxsa - ölümə məhkum etmiş, qalanlarına isə buğda əvəzinə arpa verilməsini əmr etmişdi". Qışın yaxınlaşması həm romalıları, həm də Atropatenanın müdafiəçilərini – parfiyalıları və madalıları eyni dərəcədə narahat edirdi. Antoni yaxşı başa düşürdü ki, əhalisi romalılara düşmən kəsilmiş bir ölkədə qış mənzillərinə çəkilmək əsla mümkün deyildir. IV Fraat və onun müttəfiqi Atropatenalı Artavazd da başa düşürdülər ki, əsasən süvarilərdən ibarət (40-50 min) olan nəhəng bir ordunu qışda çöl şəraitində saxlamaq qeyri-mümkündür. Plutarx əsla mübaliğə etmədən yazır: "...müharibə iki tərəfin heç biri üçün asan deyildi, gələcək isə daha dəhşətli görünürdü". Dözməyib ilk addım atan Antoni oldu - o, IV Fraatın yanına elçilər göndərib köhnə və onun yürüşü zamanı ələ keçirdiyi bayraqların və əsirlərin qaytarılmasını tələb etdi. Parfiya çarı romalıları qəbul edərkən özünü çox təkəbbürlü apardı (bu səhnəni Dion Kassi təsvir etmişdir), onların tələbini rədd etdi, lakin bildirdi ki, mühasirəni dayandırıb ölkəni dərhal tərk etsələr, onun qoşunları maneçilik törətməyəcək və romalıların arxayınlıqla vətənə qayıtmasına imkan verəcəklər.
9
251
Barışıq bağlandığını güman edən Antoni bir neçə günlük yır-yığışdan sonra olan-qalan mühasirə maşınlarını atıb (mühasirədə olanlar bu maşınları dərhal yandırdılar), döyüşçülərin bir hissəsinin narazılığına baxmayaraq, düşərgədən tərpəndi və geri çəkilməyə başladı. IV Fraatın vədinə baxmayaraq müttəfiq qoşunu romalıları qarabaqara izləyirdi. Romalılar Atropatenaya soxulduqları yolla deyil, başqa yolla geri çəkilirdilər. Güman edilir ki, bir şəxs Antonini duyuq salmış və o, öz döyüşçülərini Marağadan şərqə, sonra isə Səhəndin şərq yamaclarından keçən çətin dağ yolları ilə Təbriz vadisinə və Mərəndə tərəf, oradan da, ola bilsin, Əhərə və daha sonra "Midiyanı (yəni Atropatenanı - məsul red.) Ermənistandan ayıran" Araza tərəf apardı [ P l u t a r x ] . Qışın şaxtasında çətin dağ yolları ilə iyirmi yeddi günlük yürüş, aclıq, susuzluq, düşmənin süvari qoşununun daim arxadan təqib etməsi, iyirmiyə qədər çarpışma - bu çarpışmaların təkcə birində romalılardan 3 min adam öldürülmüş və 5 min adam yaralanmışdı - öz işini gördü. Plutarx romalıları təqib edənlər arasında xüsusi olaraq "midiyalılar (atropatenalılar - məsul red.) dəstəsinin" adını çəkir. Atropatenada həlak olmuş romalıların ümumi sayı güman ki, 35 minə yaxın idi.
Beləliklə, öz miqyasına görə əzəmətli olan "Parfiya" ekspedisiyası fəlakətlə qurtardı. Hellinist qaydalarını bərpa etməyə, artıq etnik cəhətdən dirçəlmiş, öz dövlət quruluşunu, mədəniyyətini bərpa etmiş yerli əhalini zorla əsarət altına almağa çalışan romalılar məğlub oldular. Antoni və onun müşavirləri son bir neçə onillik ərzində Şərq, xüsusən "Parfiya" aləmində baş vermiş çox dərin dəyişiklikləri nəzərə almamışdılar. Atropatenalılar, o cümlədən əhalinin ən geniş təbəqələri romalılara yunan- makedoniyalı istilaçıların varisləri kimi baxırdılar və onları böyük düşmənçiliklə qarşıladılar. İşğalçılara qarşı mübarizə elliklə mübarizə, ümumxalq mübarizəsi idi. Atropatenalıların mərd-mərdanə müqaviməti, Fraaspanın qəhrəmancasına müdafiəsi, Roma qoşunlarına qarşı hamılıqla mübarizə aparılması Parfiyanı ələ keçirmək və yeni "dünya dövləti" yaratmaq haqqında Antoninin avantürist planının puça çıxmasına xeyli dərəcədə səbəb oldu. Atropatena çarı öz böyük qələbəsini bayram edirdi. Qələbə xüsusilə ona görə əlamətdar idi ki, Atropatena çarının əlinə çox böyük bir qənimət keçmişdi. O, Oppi Statianın əlindən alınmış Roma bayraqlarının sahibi idi. Pont padşahı Polemon onun əsiri idi. Bütün bunlar Atropatenanın və onun çarı Artabazdın nüfuzunun artmasına səbəb olmaya bilməzdi. Bu qələbədən az sonra müttəfiqlərin - atropatenalılar ilə parfiyalıların arasına nifaq düşdü. Buna səbəb o idi ki, qənimət bölgüsü üstündə iki hökmdarın arası dəymişdi və görünür, "midiyalıda (yəni Artabazdda - məsul red.) belə bir şübhə və 252
qorxu yaranmışdı ki, Fraat onun taxt-tacına qəsd edir" [ P l u t a r x ] . Həqiqətən də Parfiya çarı qət etdi ki, Atropatenanı ələ keçirmək vaxtı çatmışdır. Vəziyyət elə təhlükəli şəkil almışdı ki, Parfiyanın möhkəm tərəfdarı olan Artabazd riskə gedib ənənəvi Parfiyapərəst siyasətdan uzaqlaşır və e.ə. 35-ci ildə öz əsiri Polemonu Aleksandriyaya (İsgəndəriyyəyə) Antoninin hüzuruna göndərib ona sülh və dostluq təklif edir, "onu öz yanına çağırır, bütün qoşunu ilə birlikdə romalıların tərəfində vuruşmağı vəd edir" [ P l u t a r x ] . Beləliklə, Atropatena tarixində ilk dəfə olaraq Artabazd Roma silahının gücünə arxalanmağı qərara aldı. Artabazd ilə Fraat arasındakı çəkişmələr "dünya dövləti" yaratmaq kimi sərsəm bir ideyadan hələ də əl çəkməyən uğursuz triumviri sevindirməyə bilməzdi. Plutarxın dediyinə görə, "[indi] Antonidə yeni və ən xoş ümidlər oyanırdı". Çox mühüm cəhət ondan ibarətdir (və Plutarx da ona diqqəti xüsusi cəlb edir!) ki, "əgər keçən dəfə parfiyalılara üstün gəlmək üçün onun (yəni Antoninin - məsul red.) ancaq bir şeyi - kaman və oxla silahlanmış çoxsaylı süvari qoşunu çatmırdısa, indi onun sərəncamında belə bir süvari qoşun var idi... və o, Araz çayının sahilində midiyalı ilə birləşib hərbi əməliyyata başlamaq üçün bir daha Ermənistandan keçməyə hazırlaşırdı". Doğrudur, süvari qoşun hələ Antoninin sərəncamına keçməmişdi. Lakin məsələ bunda deyil. Burada bizim üçün mühüm cəhət Atropatena süvarisinə yüksək qiymət verilməsidir. Zəhmli parfiyalılara üstün gəlmək üçün məhz Atropatena süvari qoşunu çatışmırdı. E.ə. 34-cü ilin yazında Antoni Ermənistana tərəf hərəkət etdi, ölkənin çarı Artabazdı və ailəsini əsir tutdu, ölkənin paytaxtı Artaksatanı aldı, xəzinəni ələ keçirdi və Ermənistanın istila olunduğunu elan etdi. Ermənistanın çarı elan edilən Artaksi (Artaşes) əvvəlcə romalılara müqavimət göstərməyə cəhd etdi, lakin bir azdan qaçıb parfiyalıların tərəfinə keçdi. Atropatenalı Artabazd elə onda Oppi Statiandan alınmış bayraqları Antoniyə qaytardı, qızı İotapanı Antoni ilə Kleopatranın oğluna - atası tərəfindən Şərqin gələcək hökmdarı kimi nəzərdə tutulan Aleksandra verəcəyini vəd etdi. Antoni Parfiya ilə müharibənin davam etdiriləcəyini bildirdi. Lakin bu müharibəni Qərbdəki əsas rəqibinə - keçmiş müttəfiqi, ikinci triumviratın üzvü Oktaviana (gələcəkdə Avqust) qələbə çalanadək təxirə salmalı oldu. Həmin il, yəni e.ə. 34-cü ildə Antoni Aleksandriyada Ermənistan üzərində qələbəni bayram etdi. Elə bu zaman ən dəbdəbəli bir şəraitdə Antoni "Kleopatradan olan oğlunu çarlar çarı elan etdi, Ermənistanı, Midiyanı və Parfiyanı (bu ölkə nə vaxt ələ keçirilsə) Aleksandra vəd etdi... Antoni Aleksandrı camaatın qabağına tam Midiya geyimində, tiara və dümdüz kitara 10 ilə çıxartdı... Bu, Midiya və Ermənistan padşahlarının geyimi idi..." [ P l u t a r x ] .
10
253
Görünür, Aleksandr Helios ilə İotapanın rəsmi nişanlanması da elə bu vaxt olmuşdu. Bu zaman Atropatenalı Artabazdın vəziyyəti xeyli mürəkkəbləşdi. Bununla əlaqədar e.ə. 33-cü ilin yazında Antoni Ermənistana hərəkət etməyə məcbur oldu. Burada yenidən çoxlu qoşun toplayıb parfiyalılara qarşı yürüşə çıxmağa hazırlaşırdı, lakin Oktavianla münaqişənin kəskinləşməsi Antonini parfiyalılarla müharibədən vaz keçməyə məcbur etdi. Qərbə qayıtmağa tələsən Roma sərkərdəsi Atropatena padşahı ilə rastlaşdı, kömək üçün ona qoşun dəstəsi verdi, Oktaviana qarşı mübarizədə yardım göstərməsini xahiş etdi və özü Ermənistandan uzaqlaşdı. Bu zaman Artabazd qonşu Ermənistanın hesabına öz torpaqlarını bir qədər genişləndirdi. Romanın köməyi sayəsində Artabazd ilk vaxtlar parfiya-erməni basqınlarını dəf edə bilirdi, lakin bir azdan Antoni Roma qoşunlarını Ermənistandan geri çağırdıqda Artabazd darmadağın edildi və əsir tutuldu, Atropatenanı isə IV Fraat Ermənistan çarı Artaksiyə verdi. Bu vəziyyət o qədər də uzun sürmədi, çünki bir neçə faktdan göründüyü kimi, tezliklə Atropatena padşahı əsirlikdən qaçdı (?). Və yalnız buna görə Aksiya yaxınlığında Kleopatra ilə Antoni üçün fəlakətlə nəticələnən döyüşdən; (e.ə. 31-ci il) qabaq "Midiya (Atropatena - məsul red.) padşahı" - Plutarxın verdiyi məlumata görə - "(Antoniyə yardım üçün - məsul red.) köməkçi dəstə göndərə (bildi)". Deməli, e.ə. 31-ci ildə Artabazd artıq azadlıqda idi, Aksiya yaxınlığında baş verən faciədən, yəni-Oktavianın donanması Antoni və Kleopatranın donanmasını darmadağın edəndən sonra Kleopatra Atropatenanın köməyinə ümid bəsləyərək, vaxtilə Antoni tərəfindən əsir tutulub Misirə aparılmış Ermənistan çarını öldürür və başını Atropatena padşahı Artabaza göndərir. Çox keçmədən biz həmin Atropatenalı Artabazdı artıq Oktavianın yanında iltimasçı rolunda görürük; bir məlumata görə, Oktavian ona Kiçik Ermənistanı, başqa bir məlumata görə isə ümumiyyətlə, Ermənistanı verir və Artabazd oranı, görünür, e.ə. 20-ci ilədək idarə edir. Oktavian Atropatena padşahına onun qızı, Aleksandr Heliosun nişanlısı İotapanı da qaytarır. Bütün bunlar, çox ehtimal ki, Antoni və Kleopatra tamamilə məğlub olduqdan və Avqust Misiri işğal etdikdən sonra, yəni təqribən e.ə. 30-cu ildən sonra mümkün ola bilərdi. Beləliklə, son Atropatilər içərisində ən görkəmli şəxsiyyət olan Artabazdın sayəsində e.ə. 30-cü illərin ortalarında Atropatenanın siyasi meyli kəskin şəkildə dəyişir. Bəlkə də məcburiyyət üzündən atılmış bu addım ölkənin tarixində dönüş nöqtəsi oldu; lakin Romaya meyil uzun sürmədi. Tez bir zamanda atropatenalılar yenidən parfiyalıların tərəfinə keçdilər və uzun müddət - tam iki əsr onlarla bir cəbhədə oldular. Atropatenanın Roma ilə yaxınlaşması Artabazda baha başa gəlsə də, Atropatenaya az fayda vermədi, başlıcası isə xüsusən qonşu Ermənistanı ələ 254
keçirmək, Atropatena və Ermənistan padşahlıqlarını vahid bir tac altında birləşdirmək haqqında Atropatilərin çoxdan qurduqları iddialı planlar ilə əlaqədar olaraq böyük ümidlər doğurdu. Madalılar ilə ermənilər arasında mədəni yaxınlıq, siyasi və iqtisadi əlaqələr lap qədimdən başlanmışdır. Strabon açıq yazırdı: "Midiyalıların əksər adətləri ermənilərin adətlərinin eynidir. Lakin, deyildiyinə görə, midiyalılar ermənilərin adətlərinin baniləridir...". Madalılar ermənilər arasında çoxdan bəri müəyyən mövqe əldə etmişdilər. Onlar azı yeddi yüz il boyunca Ermənistan tarixində çox böyük rol oynamışlar. Ermənistanda madalılar yaşayan yerlər çox idi. Erməni müəllifləri "azad Masisdə (Araratda - məsul red.) yaşayan" madalılardan bəhs edirlər. Maraqlıdır ki, Araratdan şərqdə "mar (yəni Mada - məsul red.) kəndləri"nin olması erməni müəllifləri tərəfindən hələ orta əsrlər dövründə, xüsusən VIII əsrdə qeyd edilmişdir. Mada mənşəli naxarar nəsli olan Murasanlar antik dövr Ermənistanın siyasi həyatında çox mühüm rol oynayırdı: bu nəslin başçısı Marasos-ter Ermənistan çarlığının sosial-siyasi iyerarxiyasında "ikinci yer" tuturdu (yəni çardan sonra birinci idi). Çox maraqlıdır ki, eramızın I əsrində Parfiya dövlətinin iyerarxiyasında Atropatena hökmdarlarının payına "ikinci yer" düşmüşdü. Erməni əyanları arasında anadangəlmə atropatenalılar az deyildi. Avqust Atropatena haqqında liberal siyasət aparırdı. O, hər vasitə ilə atropatenalılara kömək edir, onların iddialarına yaxşı münasibət bəsləyirdi. E.ə. 20-ci ilə yaxın Atropatenada hakimiyyət başına Artabazdın oğlu II Ariobarzan gəldi. Bu elə bir vaxt idi ki, Şərqdə vəziyyət Romanın xeyrinə olaraq dəyişmişdi - parfiyalılar sülh siyasətinə, Avqusta güzəşt etmək siyasətinə keçmişdilər. Ariobarzan Romada on ilə yaxın yaşadı. Tasit onu "cismani gözəlliyi və görkəmli mənəvi keyfiyyətləri ilə fərqlənən bir midiyalı" kimi səciyyələndirirdi. Ariobarzan romalılara ən səmimi dostluq duyğuları bəsləyirdi; əlbəttə, bu, onun Ermənistan taxt-tacında bərqərar olmasında da əsas rol oynadı. Ermənistanda Parfiyaya meylin güclənməsi və Roma əleyhinə çıxışlar edilməsi ilə əlaqədar olaraq e.ə. 20-ci ildən az sonra romalılar bu ölkəyə qoşun göndərdilər. Onlar Artabazdı (Ariobarzanın atasını, yoxsa oğlunu - ?) Ermənistan çarı elan etdilər. Tasitin yazdığına görə, Artabazd bir müddətdən sonra "onlar (ermənilər - məsul red.) tərəfindən devrildi, bunun bizə (yəni romalılara - məsul red.) ziyanı dəydi". Tasit yazırdı: "O zaman Ermənistanda qayda yaratmaq üçün Qay Sezar (Avqustun oğulluğu - məsul red.) oraya göndərildi. Ermənilərin razılığı və təqdiri ilə o, əslən midiyalı olan Ariobarzanı onlara çar təyin etdi...". "İlahi Avqustun əməlləri"ndə də deyilir: "Bundan sonra ayrılan və üzə duran, oğlum Qay tərəfindən ram edilən elə həmin xalqı (erməniləri - məsul red.) mən medlərin (bu halda
255
atropatenalılar nəzərdə tutulur - məsul red.) padşahı Artabazın (Artabazdın - məsul red.) oğlu çar Ariobarzanın ixtiyarına verdim..." [XXVII, 2]. Qay Sezar tərəfindən istila edilmiş ölkə e.ə. I əsrdə Atropatena padşahına verildi. Beləliklə, erməni əyanlarının əvvəlcə məmnuniyyətlə qəbul etdikləri Atropatena padşahı Ariobarzan Ermənistanın da çarı oldu. Atropatilərin uzun illərdən bəri bəslədikləri ümid və arzular, nəhayət, həqiqətə çevrildi - hər iki padşahlıq bir tac altında birləşdirildi. Lakin Ariobarzanın Ermənistanda hökmranlığı sakit keçmədi. Görünür, parfiyalılar tərəfindən qızışdırılan ermənilər yadelli hökmdarın zülmünə dözmək istəmirdilər. Eramızın 2-ci ilində ermənilər Romaya və Ariobarzana qarşı üsyan qaldırdılar, buna görə də Qay Ermənistana ikinci dəfə soxuldu. Ermənilər, güman edildiyinə görə, Araz çayının vadisində yerləşən Artakir qalası yaxınlığında xüsusilə inadlı müqavimət göstərdilər. Parfiya sərkərdəsi Ad[d]o məhz burada Qayı ölümcül yaraladı və bir neçə ay sonra Qay aldığı yaradan öldü. Bununla belə, ermənilər darmadağın edildilər. Görünür, bu müharibənin gedişində Atropatena hökmdarı ermənilərdən iki ölkə arasında nifaq düşməsinə səbəb olmuş I Albaka (Strabonda səhvdir: Simbaka. Plinidə: 'Alavaka) rayonunu geri almışdı. Beləliklə, birləşmiş Roma-Atropatena qüvvələri üsyançıları ram edərək həmin il (eramızın 2-ci ilində) Ermənistana yiyələndilər. Ariobarzan yenidən Ermənistan çarı elan olundu. Lakin onun hökmranlığı çox çəkmədi. Dion Kassinin yazdığına görə, Artakir alındıqdan bir az sonra Ariobarzan vəfat etdi. Tasit təsdiqləyir ki, "o (Ariobarzan - məsul red.), bədbəxt hadisə nəticəsində öldükdən sonra ermənilər onun övladlarının hökmranlıq etməsinə dözmək istəmirdilər...". Lakin "İlahi Avqustun əməlləri"ndən bizə yaxşı məlumdur ki, Ariobarzanın vəfatından sonra Avqust Ermənistanı "onun oğlu Artabazda" vermişdi [XXVII, 2]. Dion Kassi həmçinin məlumat verir ki, Artabazdı Ermənistan taxt-tacına Avqust və Roma senatı qoymuşdu. O, Ermənistanı bir neçə il idarə etmiş və Avqustun vəfatından bir az qabaq nə vaxtsa öldürülmüşdü. Onun prinsiplə dostluq münasibətini bir üzündə Avqustun şəkli, o biri üzündə yunanca "böyük çar Artavazd" sözləri həkk olunmuş gümüş sikkə sübut edir. Qayın közlənilməz ölümü, Ariobarzanın qəflətən həyatdan getməsi, Artabazdın öldürülməsi Avqustun və onun atropatenalı müttəfiqlərinin planlarına ağır zərbə oldu. Atropatilərin Ermənistan taxt-tacında bərqərar olması üçün yaranmış əlverişli şərait uğursuzluqla nəticələndi. Ariobarzanın oğlu Ariovast Atropatenanı idarə edən son Atropati oldu. Eramızın 20-ci ilinə yaxın Atropatenada Atropatilar sülaləsınə son qoyuldu. Hakimiyyət parfiyalı Arşakilərin kiçik qolunun ixtiyarına keçdi. Beləliklə, Atropatena tarixində Romaya meyil dövrü başa çatdı, atropatenalılar yenidən "Parfiyanın ağuşuna" qayıtdılar.
256
Atropatilər ölkəni təqribən üç əsr yarım idarə etdilər. Atropatilər haqqında ən son məlumatı bizə ikidilli latın-yunan yazısı verir. Bu yazıda Atropatena padşah sülaləsinin son törəməsinin - Roma tribalarından birində yazılmış Qay Yuli Artabazın (məşhur Artabazdın nəvə və ya nəticəsinin) adı çəkilir.
|