Tasavvuf va fikx. R e j a

Paygambar s.a.v. davri (610-632). Bu davrda Paygambar s.a.v. xali xaet edilar. Vaxiy kelishi davom etaetgan bir davr edi. Ixtilofli va muammoli masalalarni shaxsan u zotning uzlari orkali xal etilardi. Muxammad s.a.v. paygambar bulish bilan birga davlat boshligi xam edi. Barcha xukukiy masalalar, sud jaraenlari, ijro bevosita u zotning boshchiliklarida bular edi.
Saxobalar davri. Paygambar s.a.v. vafotlaridan keyingi davrda Islom xalifaligi xududi tez sur`atlar bilan kengaya bordi. Andalus, Eron, Irok, suriya, Movorounnaxr, Misr, Shimoliy Afrika musulmonlar kuliga utdi. Musulmonlar u erlarga kozilar va fakixlarni yubora boshladilar. Bir biridan uzok bulgan erlarda mustakil fikx markazlari paydo buldi.Bu markazlar bir biridan ilmiy jizatdan deyarli fark kilmas edi. Madina, Makka, Misr, Kufa, Basra va Shom kabi maxalliy markazlarning urf odatlari, extiej va shart sharoitlari boshka boshka edi. Fikxni tadbik etuvchi saxobalar stuk kobiliyatli, ochik fikrli va keng dunekarashga ega edilar. Ular biror fikxiy konun koidani joriy etishda albatta usha er xaolisining urf odati va shart sharoitlarini xisobga olar edilar. Shu sababdan fikx ilmi tezlik bilan xalk zielilari orasiga singib ketdi. Saxobalar davrida kuyidagi fikx markazlari shakllandi:
A) Madina maktabi
B) Makka maktabi
V) Kufa maktabi
G) Misr maktabi
D) Shom maktabi
Yukorida nomlari zikr etilgan ilm markazlarida ta`lim berish uslubi usha ulkaning mavjud madaniyati va urf odatlaridan kelib chikkan xolda bir biridan bir oz bulsada fark kilar edi. Shuningdek ibodat va muammola masallaaridagi ijtixodlar (ijtixod- fakixning biror masala yuzasidan chikargan fatvosi) xam turli shakllarda edi. Bu xolat ma`lum ulkalarda turli mazxablarning paydo bulishiga asos bulib xizmat kildi.
Tobi`inlar davri. Saxobalar davri xakida mavjud ma`lumotlarga kura ular orasida kuplab shogirdlarga ega bulgan fakixlar mavjud edi. Keyinchalik ularning bu shogirdlari ilm soxasida, xususan fikx ilmida katta xizmatlar kildilar. Ular biror muammoni xal etishda fakatgina ogzaki fatvo berish bilan cheklanmay, balki ezma asarlar koldirganlar. Mana shunday ezma asar koldirgan olimlarning birinchilaridan Urva ibn Zubayr (vaf.94\712 y) bulgan. Birok manbalarning ma`lumot berishicha uning barcha ezgan kitoblari enib ketganligi sababli keyingi avlodga etib kelmagan. Fikx ilmiga ddoir asarlarni boblar va fasllarga bulib tasnif kilish ilk asrdaek boshlangan edi.
Buyuk mujtaxidlar (taba`a tobi`inlar) davri. Bu davrda Abu Xanifa, Molik bin Anas, Muxammad ibn Idris ash-Shofiy, Axmad ibn Xanbal, al-Avzo`iy, Dovud az-Zoxiriy kabi buyuk fakixlar etishib chikkanlar. Ularning xaeti faoliyati ijodi xususida kuplab ilmiy ishlar olib borilganiga karamasdan etarli emas. Bu davrda ikki: «asxob ar-ra`y» (fikr tarafdorlari) va «asxob al-xadis» okimlari vujudga keldi. Asxob ar-ray okimiga Irokda Kufa maktabi vaikllari tomonidan asos solindi. Bunga avvalo axli sunna va-l jamoaning buyuk imomi Abu Xanifa (80-150\699-767) poydevor kuydi. Muxim fikx ilmiy akademiyasini shakllantira olgan Abu Xanifa ilmiy masalalarda kupincha «ra`y»ga suyanar edi. Shunga kura «ra`y» xanafiy mazxabining shakllanishi va xarakatlanishining asosiy xususiyatini tashkil etadi. Xadis tuplashda kies va istixsonni keng eyishda. Islom dini akidalarini ma`lum bir tartibga solishda va shu bilan birga shariat xukmlari va konunlarini ustuvor dalillar asosida ilmiy tarzda ta`lim berish uslubini ishlab chikishd Abu Xanifa katta xizmat kilgan. Xanafiy mazxabining asosiy manbalari kuyidagichadir: Al-Kur`on; As-Sunna; Al-Ijmo; Al-Kies; Al- Istixson;
Imom Abu Xanifa. Xanafiy mazxabining asoschisi al-Imom al-Azam Abu Xanifa an-Nomun ibn Sobit al-kufiy (80-150\699-767) forslardan bulib, Umaviylar (661-750) va Abbosiylar (750-1258) davlati ayni avj olgan davrda yashagan taba tobi`inlardandir. Manbalarda uning otasi Sobit asli Xurosandan ekanligi kayd etilgan. Abu Xanifaning uzi esa, Anas ibn Molik bilan uchrashgan va undan «Ilm talab kilish xar bir muslim uchun farzdir» xadisini rivoyat kilgan, shunga kura u tobi`inlardan, degan ma`lumotni uchratish mumkin. Kasbi gazlama savdosi bilan shugullanish edi. Eshlik chogidaek Kur`onni ed olgan. 18 yil ustozi Xammod ibn Abi sulaymondan taxsil olgan. Fikx ilmini Ibroxim an-Naxa`iy va ash-Sha`biydan olgan. Abu Xanifaning etuk shogirdlaridan Muxammad ibn al-Xasan ash-Shayboniy (132-189\709-805), Abu Yusuf (113-182\731-769)larni aloxida aytib utish zarur.