Tasdiqlayman” Kasbi oziq-ovqat sanoati texnikumi direktori B. Ashurov

1-rasm. Davriy sharli tegirmon
Davriy sharli tegirmon keramika sohasida keng qo‘llaniladi, ular konstruktiv tuzilishiga ko‘ra ancha sodda, ikkita podshipnik (2) aylanadigan po‘lat baraban (1) dan iborat, harakat elektr yuritgich (3) reduktor (4), friktatsiyali jufti (5) va tishli uzatma (6) lar orqali amalga oshiriladi (1-rasm).
Uzluksiz ishlaydigan sharli tegirmonlarda diametrning uzunligiga nisbati odatda, birga yaqin bo‘ladi va xo‘l usulda yaxshi yanchishni ta’minlaydi. Tegirmonga yuklanadigan material 0,40,45 t/m³ hajmda bo‘ladi, va ichki yuzasi chinni yoki kremniy plitalar bilan qoplanadi. Maydalovchi jismlar sifatida kremniyli toshlar yoki chinni sharlardan foydalaniladi va ularning og‘irligi maydalanayotgan material og‘irligiga teng bo‘ladi. Bu tegirmonlarning unumdorligi ish siklining davri bilan (yuklash, maydalash va bo‘shatish vaqtlarni yig‘indisi) aniqlanadi. Sharli tegirmonlarda tuyish vaqti, uning o‘lchamlari, maydalanadigan materiallarning zarralarini o‘lchamlari, tuyilish qobiliyati va maydalash darajasiga bog‘liq.
Yangi barabanli tegirmonlarni tanlashda, Shuningdek, ularni ishlatishda bir qator muammolar hosil bo‘ladi. Ularga barabanning nisbiy aylanish chastotasini tanlash, yanchuvchi vositaning o‘lchamlarini aniqlash, barabanni yanchuvchi vosita bilan to‘ldirish darajasini aniqlash, dastlabki mahsulotning yanchiluvchanligini, yanchilgan mahsulot yirikligini belgilash, tegirmonning o‘lchami va tuzilishini aniqlash, Shu bilan bir qatorda tegirmonning ishlab chiqarish unumdorligi va iste’mol qiladigan quvvatiga ta’sir qiluvchi boshqa parametrlarni aniqlash kiradi. Tegirmon ishining ham texnologik, ham iqtisodiy samaradorligi bu masalalarning to‘g‘ri hal qilinishiga bog‘liq.
Barabanli tegirmon mexanik ish tartibini belgilovchi asosiy parametrlarga quyidagilar kiradi: tegirmon barabanining aylanish chastotasi, %; tegirmon barabanining to‘ldirish darajasi, %;
Barabanli tegirmonning aylanish chastotasiga qarab yanchuvchi vosita harakatlanishining quyidagi tartiblari mavjud: pog‘onali, sharsharali, aralash va kritikdan ortiq tezlikli.
Pog‘onali tartib barabanning kichik aylanish tezligida yanchuvchi vositaning uchib tushmasdan dumalashi natijasida sodir bo‘ladi. YAnchuvchi vositaning bari aylanish tomoniga qarab, ma’lum balandlikka ko‘tariladi va keyin parallel qatlamlar bo‘ylab pastga dumalaydi. YAnchuvchi vositaning markazi kam harakatlanuvchi zona (yadro) ga ega. Rudani yanchish tegirmonning pog‘onali harakatlanishi natijasida ezilish va ishqalanish hisobiga sodir bo‘ladi.

21-rasm Barabanli tegirmonning pog‘onali ish tartibi.
Tegirmon bu tartibda ishlaganda barabanning aylanish tezligi kritik aylanish tezligining 50-60 % ini tashkil qiladi.
Sharshara tartibida yanchuvchi vosita aylanma traektoriya bo‘ylab kattaroq balandlikka ko‘tariladi va parabolik traektoriya bo‘ylab tushib, aylanma traektoriyada joylashgan rudaga zarba beradi. Rudani yanchish asosiy yanchuvchi jismning zarbasi natijasida, qisman esa ishqalanish va ezilish hisobiga sodir bo‘ladi. Bu tartib barabanning hamma yoki ko‘pchilik yanchuvchi vosita aylanma traektoriyadan parabolik traektoriyaga o‘tishdagi aylanish chastotasida kuzatiladi. Bu tartibda ishlaganda barabanning aylanish tezligi kritik aylanish tezligining 78 - 86 % ni tashkil qiladi.

22-rasm. Barabanli tegirmonning sharshara ish tartibi.
Aralash tartib sof pog‘onali tartibdan sharshara tartibiga asta-sekin o‘tish bilan xarakterlanadi. Bunda yanchuvchi vositaning tashqi qatlamlari sklon bo‘ylab pastga dumalovchi mahsulotning ichki qatlamlariga tushadi. Bunday tartib baraban aylanish chastotasining oraliq qiymatlarida sodir bo‘ladi. Barabanning aylanish tezligi kritik aylanish tezligining 60-76 % ini tashkil qiladi.
Kritikdan yuqori tartib barabanning aylanish chastotasi kritikdan yuqori bo‘lganda yuzaga keladi.
Baraban aylanganda yanchuvchi vosita (shar yoki sterjen) ishqalanish va markazdan qochuvchi kuchlar ta’sirida silindrning ichki devoriga yopishib qoladi va ma’lum bir balandlikka ko‘tarilib, og‘irlik kuchi ta’sirida pastga tushadi va yoki devor bo‘ylab sirg‘aladi. Aylanish tezligi oshganda Shunday holat yuzaga kelishi mumkinki, unda markazdan qochuvchi kuch og‘irlik kuchiga tenglashadi, bunda yanchuvchi vosita silindrning devoriga yopishib,u bilan birga aylanadi (devordan uzilmaydi). Bunday tezlik barabanning kritik aylanish tezligi deyiladi. Barabanning kritik aylanish tezligida yanchish deyarli sodir bo‘lmaydi.
Barabanning kritik aylanish tezligi quyidagi formuladan topiladi:

bu erda: D - tegirmon barabanining diametri, m
Amalda yuqoridagi birinchi uchta tezlik tartibi ishlatiladi. Dag‘al yanchishni sharshara va aralash tartibda amalga oshirgani maqsadga muvofiq, chunki unda yanchilish asosan ishqalanish va ezilish xisobiga sodir bo‘ladi.
Har qanday tartibda yanchuvchi vosita tegirmonning qoplamasi va unga yopishgan jismlar, Shuningdek jismlarning o‘zlari orasida hosil bo‘ladigan ishqalanish kuchi ta’sirida aylanma traektoriya bo‘ylab harakatlanadi. Ishqalanish kuchining qiymati mahsulotning (sharlar va ruda) barabanning ichki yuzasiga ko‘rsatadigan bosimiga va ishqalanish koeffitsientiga bog‘liq.
Ishqalanish koeffitsienti rudaning xossasiga, qoplamaning yuzasiga, butananing zichligi va qovushqoqligiga bog’liq.
Baraban aylanishining kichik chastotasida va tegirmon yanchuvchi vosita bilan kamroq (30%) to‘ldirilganda aylanma traektoriya bo‘ylab harakatlanishda yanchuvchi vositaning sirg‘anishi kuzatilishi mumkin (qoplama yuzasi va baraban ichi). Barabanning yanchuvchi vosita bilan to‘ldirilishi 40-50%, va notekis qoplamada sharlarning tashqi qatlami sirg‘anmaydi, ichki qatlamlarning nisbiy siljishi esa hamma vaqt kuzatiladi.
Real sharoitda yanchuvchi vosita aylanma traektoriya bo‘ylab alohida harakatlanmasdan, boshqa jismlar bilan birgalikda harakatlanadi.
Sharli tegirmonning hamma tartiblarida yanchuvchi mahsulotning qatlamlari, sharlar va qoplama orasida o‘zaro bir-biriga kirib olish kuzatilishi mumkin.
YAnchish jarayonini o‘z-o‘zini yanchuvchi tegirmonlarda quyidagicha tasavvur qilish mumkin. Rudaning yirikroq (150-450 mm) bo‘laklari pog‘onali tartibda harakatlanadi va barabanning yuqoriga ko‘tariluvchi tomoni bo‘ylab ko‘tariladi va dumaloq shaklga kiradi. O‘rtacha yiriklikdagi bo‘laklar (50-150 mm) sharshara tartibida joylashadi. Parabolik traektoriya bo‘ylab tushganda ular maydaroq bo‘laklarni zarba ta’sirida yanchiydi va asta-sekin o‘zlari ham yirik rudaning dumalovchi bo‘laklari orasida zarba, ishkalanish va ezilish natijasida parchalanadi.
Gravitatsion va markazdan qochuvchi kuchlar ta’sirida, Shuningdek lifterlar yordamida ruda bo‘laklari to og‘irlik kuchi markazdan qochuvchi kuchdan ortguncha yuqoriga ko‘tariladi.
Yirik bo‘laklar yanchish zonasiga mayda bo‘laklardan oldin tushadi va qisqa vaqt oralig‘ida mayda bo‘laklar kattaroq balandlikka ko‘tariladi va sharshara zonasiga tushadi. Tegirmon hajmining 8 % i atrofida po‘lat sharlarni qo‘shish yanchish jarayonini tezlashtiradi.
Ruda massasini kerakli balandlikka ko‘tarish uchun o‘z-o‘zini yanchuvchi tegirmonlar lifterlar bilan ta’minlangan.
Baraban aylanganda lifterlar ruda bo‘laklarini ushlab olib, lifterlarsiz tegirmondagiga nisbatan kattaroq balandlikka ko‘taradi.
Barabanning aylanish chastotasi va uning to‘ldirilish darajasiga qarab faqat iste’mol qilinadigan quvvat emas, balki zarba va ishqalanish orqali yanchishga sarflanadigan foydali quvvat orasidagi nisbat ham o‘zgaradi.
Sharshara tartibida yanchish asosan rudali jismning erkin tushishida zarba ta’sirida, Shuningdek ishqalanish ta’sirida sodir bo‘ladi.
Dag‘al yanchilgan mahsulot aylanish chastotasi katta bo‘lganda (aralash va sharshara tartibi); mayin yanchilgan mahsulot aylanish chastotasi kichik bo‘lganda ishqalanish natijasi (pog‘onali tartib) da olinadi. O‘z-o‘zini yanchishda rudaning hamma bo‘laklari bir vaqtning o‘zida ham yanchiluvchi, ham yanchuvchi hisoblanib, bu jarayonning samaradorligini sezilarli ravishda oshiradi.
Pog‘onali, aralash va sharshara tartiblari bir-biri bilan bog‘langan va yanchilish sharoiti (to‘ldirish darajasi, qoplamaning edirilishi, aylanishlar chastotasi, yanchiluvchi mahsulotning fizik-mexanik xossasi, bo‘tananing zichligi va h.k) o‘zgarishi bilan biridan-ikkinchisiga o‘tishi mumkin.
YAnchuvchi muhitning mexanikasi o‘rganilganda, uzilib parabolik traektoriyaga o‘tgandagi holatga ishqalanish kuchining ta’siri hisobga olinmaydi. Shuning uchun sharli tegirmonlarning amaldagi Shu tartibi yuqorida ko‘rilgan nazariy tartibdagidan farq qiladi.
Tegirmonning ishlash jarayonida sharlar asta-sekin emiriladi. Shuning uchun tegirmonning normal ishlashi uchun sharlar yoki sterjenlar massasini doimiy ushlab turish kerak. Shu maqsadda tegirmonga yangi shar yoki sterjenlar qo’shib turiladi.
Shuni hisobga olish kerakki, sharlarning o’lchami bir xil emas.
Ular ma’lum qoida asosida tanlanadi: 160, 120, 80, 40, va h.k. Juda mayda sharlarni yirik sharlar bilan ishlatish maqsadga muvofiq emas, chunki ular yirik sharlar orasidagi bo’shliqni egallab, o‘ziga zarba va edirilishni oladi.