Tasdiqlayman” Navoiy Abu Ali ibn Sino nomidagi jamoat salomatligi texnikumi direktori t f. d., V. A. Ergashev

Nazorat savollari
1. Ekologiy fani nimani organadi?
2. Muhit omillariga izoh bering
3. Xromosomalar molikulyar tarkibi nimadan iborat?
Foydalanilgan adabiyotlar

1. P.X.Xoliqov. A.O.Daminov. M.B.Tarinova. Tibbiy biologiya va umumiy genetika.Toshkent 2018 yil.

2. P.R. Olimxo‘jayeva, D.R. Inog‘omova. Tibbiyot genetikasi. Toshkent - «Ilm ziyo» - 2017
3. Jalolov G’.J. Boboyyeva R.N. “Bialogiya” Toshkent. O’qtuvchi. 2003 y
4. G’ofurov A.T. Nosirov O.N. Maktab “Biologiya” kursida tabiat muhofazasi
Toshkent. O’qituvchi 1985 y


Internet manbalari
www. ziyouz kom kutubxona
http:// ziyonet uz
http:// uzedu uz
http:// nambiolog uz


15-Mavzu: Sodda hayvonlar tipi. Xivchinlilar.
Reja

1.Sodda hayvonlarning tuzilishi

2. Sodda hayvonlar xillari
3. Sodda hayvonlarning hayot tarsi
4.Xivchinlilar
Sodda xayvonlar tipiga 30 000 ga yakin tur kiradi. Odamda parazitlik kiluvchi sodda xayvonlar planetamizda keng tarkalgan bulib, dengiz va okeanlarda, chuchuk suvlarda, ba’zilari esa tuprokda xam xayot kechiradi. Kupgina sodda xayvonlar usimliklar, xayvonlar va odamlar organizmida parazitlik kilib yashashga moslashgan. Sodda xayvonlar bir xujayraln organizmlar bulib, morfologik jixatdan ularning tanasi kup xujayra- lilarning bitta xujayrasiga tugri keladi. Lekin ular fiziologik jixat­dan mustakil individlar bulib, aloxida xolda butun organizmga xos bulgan xamma vazifalarning yakka uzi bajaradi.
Xar bir sodda xayvonda, bitta xujayradan tashkil topgan bulsa xam, kup xujayrali organizmlarga xos bulgan xamma xususiyatlar: moddalar almashinuvi, ta’sirlanish, xarakatlanish, muxitga moslanish, irsiyat uzgaruvchanlik va boshka xususiyatlar buladi. Sodda xayvonlar tanasida boshka murakkab xayvonlardagi kabi ayrim vazifalarni bajaruvchi kismlar bulib, ular organoidlar deb nomlanadi. Organoidlar bajaradi­gan funksiyasiga karab xarakatlantiruvchi, oziklangiruvchi, osmos boshka- ruvchi guruxlarga bulinadi. Sodda xayvonlarning kattaligi 3-4 mkm dan
- 3sm gacha (foraminiferalar) buladi. Xarakat organoidlariga - ildiz oyoklar, xivchinlar, kipriklar; ovkat xazm kilish organoidlariga-xazm vakuolalari, sitostom, sitofarinkis, sitoprakt-chikaruv teshigi kiradi. kiskaruvchi vakuolalar osmoregulyasiyani, chikarish va nafas olishni boshkarib turadi. Ba’zilarida xujayralarga xos bulgan kismlardan: yadro, protoplazma (sitoplazma), tanani koplab turadigan kobikdan tashkil topgan(231-rasm).

231-rasm. 1-Leyshmaniya; 2- Tripanosoma; 3 - Lyambliya;

Mikroskop ostida xayvonning sitoplazmasida tashki gomogen (bir xil tuzilishli) katlam-ektoplazmani va ichkarida joylashgan, odatda donador endoplazmami kurish mumkin. Deyarli xamma organellalar endoplazmada joylashgan buladi. Sodda xayvonlarning kupchilik shakllarida tana kobigi oksil va yogsimon moddalardan (lipoproteidlar) tashkil topgan bulib, pellikula deb ataladi (pellicula-yupka teri). Ba’zi turlarida esa kutikula rivojlangan (lotincha cutis - pust) buladi. Kutikula kalin bulib, ximoya va tayanch vazifasini utaydi. YAdro xam sodda xayvonlarning asosiy va zaruriy kismidir. Odatda yadro bitta buladi. Lekii, kup yadroli turlar xam uchraydi. Masalan, baka opalinasida pufaksimon yadrolar bir nechta buladi. Infuzoriyada esa xamisha ikkita yadro: yirik yadro-makro nukleus va mayda yadro-mikronukleus buladi. YAdro xayvonning xayot jara- yonini boshkarib turadi, irsiy informatsiyani saklaydi va kelgusi avlod- ga utkazadi. Assimilyasiya tipi va oziklanish usuliga karab sodda xayvon­lar ikkita guruxga: geterotrof va miksotrof organizmlarga bulinadi.

Geterotrof organizmlar tayyor organik moddalar bilan oziklanadi. Ozuka modda tanaga ikki xil yul bilan tushadi: 1) osmotik yul bilan vagolozoy usulda. Osmotik yul bilan oziklanish tashki muxitda suvda erigan moddalarni butun tanasi bilan shimib ovkatlanishdir. Bunday organizmlarning kupchiligi xujasining tana tukimalarida, ichagida yoki konida parazitlik kilib yashaydi. Bularda xazm organoidlari bulmaydi. Erkin yashaydigan kupgina sodda xayvonlar bakteriyalar, suv utlari va mikroorganizmlarni yutib (fagotsitoz) oziklanadi. Oziklanishning bun­day usuliga golozoy usulda, ya’ni xayvonlar singari ovkatlanish deb ataladi. Bunday xayvonlarda ozuka va modda xazm vakuolalarida xazm buladi. Xazm vakuolalarida ozuka protoplazmadan utadigan xazm shiralari yordamida xazm buladi. Ularning soni ozuka moddaning oz-kupligiga boFlik. Agar ozuka kup bulsa, sodda xayvonning tanasida birdaniga bir nechta xazm vakuolasi paydo buladi. Ayrim sodda xayvonlarda ozukani utkazish va xazm bulmagan moddalarni tashkariga chikazish uchun xizmat kiladigan maxsus organoidlar buladi: Xujayra OFZi-sitostom,xujayra yutkuni - sitofarinks, anal teshigi - sitopraktdan iborat buladi.G eterotrof organizmlar uz navbatida ikki guruxga bulinadi: ulik organik moddalar bilan ozuklanadiganlar - saprofitlar va tirik organizm xisobiga xayot kechiradiganlar - parazitlar. Miksotrof organizmlar xam autotrof, xam geterotrof assimilyasiya tiplariga ega bulgan xayvonlardir. Autotrof organizmlar tashki muxitdan karbonat angidrid gazi, suv, mineral tuzlarni yutib, xuddi yashil usimliklarga uxshab oziklanadi. Ularning tarkibida xlorofill tutgan organoidlar - xromatoforalar bulib, ular fotosintez xususiyatiga egadir, ya’ni anorganik moddalardan organik moddalarni (uglevodlarni) sintezlayli. Demak, autotrof organizmlar tayyor organik moddalarga muxtoj bulmaydi. Ular uglevodlarni yoFlarni va oksillarni anorganik moldalardan sintez kila oladi.
Sodda xayvonlar ichida fakat - avtotrof usuli bilan oziklanadigan organizmlar yuk, lekin xam avtotrof, xam geterotrif xayvonlar bor. Masalan, erkin yashovchi - yashil evglena, volvoks koloniyasi kabilar. Sodda xayvonlar kislorodli va kislorodsiz sharoitda yashashi mumkin. Erkin yashovchi sodda xayvonlar, odatda kislorodli sharoitda yashab (aeroblar), suvda erigan kislorod bilan nafas oladi. Kislorod xayvonni koplab turgan pellikulasi orkali protoplazmaga utadi. Kislorodsiz muxitda yashaydigan organizmlar anaeroblar deyiladi. CHuchuk suvlarda erkin yashay­digan kupgina sodda xayvonlarda kiskaruvchi vakolalar buladi. Bular pufakchalar kurinishida bulib, pulsatsiya kilib turadi va keraksiz dissimilyasiya natijasida xosil bulgan, ortikcha suyuk moddalarni tashkariga chikarib turadi. Sodda xayvonlar xamma tirik organizmlarga xos bulgan ta’sirlanuvchanlik xususiyatiga ega. Tashki muxitning xar xil (mexanik, yoruglik, kimyoviy) ta’surotlariga ular ma’lum xarakat bilan javob beradi (taksis). Erkin va parazit sodda xayvonlarning kupchiligi nokulay sharoitda sista xosil kiladi. Odatda sistalar Yumoloq, oval shaklida bulib, zich, kalin parda bilan uralgan buladi. Unda fiziologik jarayonlar susaygan bulib, agar kulay sharoitga tushsa u uz vegetativ xolatiga utib faol xayot kechira boshlaydi. Sistalar nokulay muxit sharoitlari ta’siriga chidamli bulishi bilan xarakterlanadi. Sista - bu biologik nuktai nazardan sodda xayvonlzrning tashki muxit ta’siriga moslashishidir. Parazit sodda xayvonlarning sistalar xosil kilishi protozoy kasalliklarning tarkalishida muxim axamiyatga ega.
Sodda xayvonlarning xarakatchanligi ularda xar xil tuzilishga ega bulgan xarakat organoidlari, masalan, soxta oyoklar, xivchinlar va kiprik­chalar borligiga boglik. Amyoba tanasida protoplazmatik usimtalar xosil buladi, bularga yolgon oyoklar yoki psevdopodiyalar deyiladi (grekcha pseudos- yolgon, soxta, podes - oyok). Amyoba xarakatlanganda psevdopodiyalar- dan biriga uning protoplazmasi kuyila boshlaydi. Natijada tanasining psevdopodiyaga karshi tomoni kiskaradi va amyoba xarakatlanadi. Bunday xarakatga amyobasimon xarakat deyiladi. Xivchinlar uzun protoplazmatik iplar kurinishida buladi. Ular burama-vintsimon xarakat kiladi. Kiprikchalar odatda kalta-kalta protoplazmatik iplar kurinishida tuzilgan bulib, tulkinsimon xarakatlanadi. Bazi sodda xayvonlarning tanasida tayanch uk, uzak bulib(aksostil), tashki skelet esa kupincha oxak yoki silikat chiganoklardan iborat buladi.
Kupayishi. Sodda shayvonlar jinssiz, va jinsiy yul bilan kupayadi. Jinssiz kupayishning bir necha xil shakllari bulib, bular bulinish, shizogoniya, spora xosil kilib kupayish. Bulinish asosan mitoz yuli bilan boradi. Sodda xayvonlarning kupchiligi mana shu usul bilan kupayadi (xivchinlilar, amyobalar). Ayrimlari tanasining uzunasiga, boshkalari esa kundalangiga bulinadi.
SHizogoniya - jinssiz kupayishning aloxida turi bulib, (grekcha schiso
maydalayman, gonos - kupincha) maydalanib kupayishdir. Kupayishiing bu xili sporalilar sinfining vakillariga xos. Sporalilar (bezgak plazmo- diyalari, toksoplazma) parazitlik kilib yashayotgan xujayinining xujayr- alarida avval usadi, kattalashadi, sungra yadrosi bir necha marta bulinadi. SHunday kilib, kup yadroli individlar paydo bulib, xar bir yadroning atrofi sitoplazma bilan uraladi, natijada bir yadroli juda kup mayda individlar vujudga keladi. SHizogoniya usulida kupayish natijasida xujayin tanasida parazitlar soni juda tez kupayib ketadi.
Sporogoniya. Spora xosil kilib kupayish sodda xayvonlarning spora­lilar sinfi vakillarida uchraydi. Sporalar bilan kupayish, organizmning atrof muxit sharoitiga moslanishida muxim axamiyatga ega, chunki ular juda kichkina bulganligi tufayli, kup mikdorda xosil buladi va juda tezlik bilan kupayish imkoniyati yaratiladi.
Sodda xayvonlarda jinsiy kupayishning konyugatsiya xamda koopulyasiya shakllari kuzatiladi. Kon’yugatsiya (lotincha conjugatio - birlashish, juftla shish) infuzoriyalarga xos bulgan kupayishdir. Konyugatsiya vaktida ikkita infuzoriya bir-biriga og’iz chukurchasi joylashgan tomoni bilan yakinla- shib, ular orasida protoplazmatik kuprikcha xosil buladi. SHundan keyin xar bir infuzoriyaning yadro apparati bilan murakkab jarayonlar sodir buladi. Ikkalasining makro-nukleuslari (yunon. macros-katta. nucleus- yadro - somatik yadro) erib ketadi, kichik yadro - mikro-nukleuslar (yunon. micros - kichik - generativ yadro) meyoz yuli bilan bulinadi. Birinchi meyotik bulinish natijasida ikkita yadro bulakchasi xosil buladi va bittasi erib ketadi. Ikkinchisi, II meyotik bulinishni boshidan kechirib, yana ikkita yadroni xosil kiladi. YAngi xosil bulgan yadro kismlarining biri emirilib, ikkinchisi esa mitoz yuli bilan bulinadi va ikkita yadro xosil buladi. Birini turgun-statsionar yadro, ikkinchisini xarakatchan- migratsiyalanuvchi yadro deb nomlaymiz. Ushbu yadrolardagi xromosoma tup­lami gaploid sonda buladi. Migratsiyalanuvchi yadro, bir infuzoriyadan ikkinchisiga utib, u erdagi statsionar yadro bilan kushiladi. Natijada uruglanish sodir bulib, ikkita gaploid tuplamdan diploid tuplamga ega bulgan yangi yadro-sinkarion (yunon. syn - birgalikda, karyon-yadro) xosil buladi. YAna bir kator murakkab uzgarishlardan sung sinkariondan makro va mikronuklekslar shakllanadi. Konyugatsiyadan sung infuzoriyalar bir biridan uzoklashib, mustakilligini saklab koladi, karioplazma kismlari bilan almashganlari tufayli, yangi belgi va xususiyatlarga ega bulgan in- dividlar yuzaga kelgan buladi. Konyugatsiyada individlarning soni kupay- maydi, balki individlar yangilanadi, ulardagi irsiy axboratning alma­shinishi natijasida genetik jixatdan yangi organizmlar vujudga keladi.
Kopulyasiyada (lotincha copulation - kushilish, birlashish ) ikkita indi­vid bir-biri bilan kushiladi, natijada bitta organizm - zigota xosil buladi va rivojlanadi.Sodda xayvonlarning kuyidagi sinflarga kiruvchi vakillari tibbiy axamiyatga ega xisoblanadi:Sarkodalilar - Sarcodina Xivchinlilar - Flagellata Sporalilar - Sporozoa Infuzoriyalar - Infusoria (Ciliata)
Sodda xayvonlar orasida parazitizm kurinishlari nisbatan keng tarkalgan. Bu parazit turlarining umumiy soni bir necha mingdan ortik bulib, turli a’zolarni (ichak, tana bushliklari; kon tomirlari, jinsiy a’zolar) zararlashi mumkin. Ularning kupchiligi xujayra ichida parazit­lik kilib, ayrim turlari juda ogir, xatto ulimga olib boradigan kasal­liklarning keltirib chikaradi. Protozoa tipiga kiruvchi parazit turlari bir tekisda tarkalmagan. Sporozoa sinfining xamma vakillari asosan parazit xayot kechirsa, sarkodinalar orasida fakat ba’zi amyobalargina parazit - xolda uchraydi. Sodda parazitlarda xayot boskichining borishi vamorfologik moslanuvchanligi xar xil bulishi mumkin. Evolyusion jarayon­da sodda xayvonlar avval, asosan erkin yashagan, keyinchalik ayrim erkin yashovchi sodda xayvonlarning ba’zi bir turlari parazit xayot kechirishga utgan. Parazitlikka utishiga sabab, atrof-muxitga mukammal moslashish- ning kiyinligi natijasida yuzaga kelgan deb xisoblanadi.
Xivchinlilar sinfi vakillari xayvonlarni usimliklar dunyosi bilan boglab turuvchi eng kadimgi guruxdir. Xivchinlilarning ba’zilari(evgle- nasimonlar va fitomonadalar) yashil suv utlariga juda xam uxshaydilar. Xivchinlilarga xos bulgan umumiy xususiyatlardan biri ularning bitta yoki bir nechta xivchin tutishidir. Xivchinlar xarakat organoidlari xisob- lanib ular bazal tanachadan usib chikadi. Xivchin ingichka ipsimon yoki lentasimon kurinishda bulib protaplazmani usimtasi xisoblanadi. Elek­tron mikroskopda xivichinlar tekshirilganda, ular murakkab tuzilishga ega ekanligi aniklangan. Kundalang kesimi kuzatilganda, xivchin kobik bilan uralganligi va bu kobik protaplazma kobigining davomi ekanligi ma’lum buldi. Xivchin matriksidagi 9 juft periferik va 1 juft markaziy fibrillalar bulib, ular sitoplazmadagi bazal tanacha bilan tugaydi. Xivchinlilar tanasi pellikula bilan koplangan va xar bir turga xos bulgan doimiy shaklga ega. Oziklanish va assimlyasiya usullari xilma-xil bulib, ayrim turlarida assimlyasiya miksotrof, boshkalarida esa geterotrofdir. Xivchinlilar sinfiga 300 tadan ortik tur kiradi. Ularning kupchiligi dengiz va chuchuk suvlarda, ayrimlari nam tuprokda yashaydi. Ba’zi turlari parazitlik kilib yashashga moslashgan.
Xivchinlilar - odam parazitlari.
Tripanosomalar avlodi (Trypanosoma). Tripanosomalarning kuyidagi turlari yaxshi urganilgan. 1) Afrika uyku kasalligining kuzgatuvchisi- Trypanosoma gambiense; 2) SHagas kasalligi chakiruvchisi- Trypanosoma cruzi; Trypanosoma gambiense- Afrikada tarkalgan juda ogir «uyku kasal- ligi» deb atalgan xastalikni chakiruvchi parazit. XX asrning birinchi yarmida Afrikada shu kasallikdan bir milliondan ortik kishi xalok bulgan. Kasallik tana xaroratning kutarilishi bilan boshlanadi, sungra asta sekinlik bilan markaziy nerv sistemasining kattik shikastlanishi kuzatiladi. Bemor uxlab kolishi yoki aksincha uxlay olmaslik xollari kuzatiladi. Kasallik uz vaktida davolanmasa ulimga olib kelishi mumkin. Parazitlar bemorlarning koniga, limfa bezlariga, keyinchalik orka miya
suyukligiga utib oladi.
Morfologik tuzilishi.Tripanosomaning tanasi ingichka, chuzik, xar ikki tomoni uchli buladi. Tanasining urtasida Yumoloq-oval shaklidagi yadro buladi, tanasining orka tomonida esa yadro buyoklari bilan yaxshi buyala- digan kichkina tanacha blefaroplast yotadi. Uning yonida bazal tanacha joy- lashib, bu tanachadan xivchin usib chikadi. Tripanosomaning xivchini uning tanasini aylanib utib, old tomonidan erkin xolda chikib turadi. Tripanosomaning xarakatlanishi, xivchini bilan pardasining tebranishi xamda tanasining egilishi natijasida yuzaga keladi. Blefaroplast xiv- chinni energiya bilan ta’minlab turadi. Tripanosoma buyiga karab buli- nib kupayadi, kupayish blefaroplastdan boshlanib, yadro va oxirida proto­plazma bulinishi bilan tugaydi. Afrika uyku kasalligini tabiiy manbai jayronlar xisoblanadi, tarkatuvchisi esa se-se pashshasidir ( Glossina ral- palis).(232-rasm) Kasallik fakat shu konsurar pasha tarkalgan zonalarda uchraydi. se-se pashshasi odam konini surganda unga kasallikni yuktiradi.
Tgurapoeota cruzi - SHagas kasalligini kyzFatuvchisi Lotin Amerika mamlakatlarida xavfli SHagas kasalligini kuzgatuvchisi Trypanosoma cruzi keng tarkalgan. Morfologik jixatdan Afrika uyku kasalligini cha- kiruvchisidan fark, kilmaydi, lekin Trypanosoma cruzi joylashish joyi- ga karab shakli xar xil. Xujayraning ichila parazitlik kilgan tripa- nosoma xivchinsiz shakl-amastigotaga utadi va intensiv ravishda kupayib psevdotsistalar xosil kiladi. Parzitlar kasallik tarkatuvchi organizmida va sun’iy usulda usgirilganda xivchinli shaklda buladi. SHagas kasal- ligining tarkatuvchisi kon suradigan kandalalardir - Triatoma infestans. Tripanosomalar kandalaning orka ichagida yashaydi va 5 -15 kun davomida tarakkiy etadi. Parazitlarni uziga bir marta yuktirgan kandala, butun umri davomida (2 yil umr kuradi) uzida tripanosomalarni saklaydi va odam uchun xavfli xisoblanadi.
X,ayotiy sikli. Odatda parazitlar odamga teri va shilimshik katlamlar- ning xar xil yoriklari, jaroxatlar orkali faol yul bilan utadi. Triatom kandalalari odamga asosan kechasi uxlab yotganida xujum kilib, lablardan. kuz va burunning shilimshik katlamlaridan kon surib oziklanadi Ovkat- langan joyiga kupincha triponosomalar bilan ifloslangan axlatini chika- zadi va shikastlangan teri orkali tripanasomalar juda osonlik bilan odamga utadn. Ular teri va shilimshik pardalarning xujay ralarida bir- ikki xafta yashab, kupaya boshlaydi. Sung parazitlik kilayotgan xujayralar- dan chikib, kon tomirlarga utadi va butun organizmga tarkaladi(233- rasm) Mana shu davrda odamning tana xarorati kutariladi, parazitlar yurak, nerv, xazm sistemasi va retukulo-endotelial organlarning xujayralariga utib, u erda yashab koladi.

rasm. Trypanosama cruzi SHagas kasalligini tarkatuvchisi Triatoma infestans

Kasallikning belgilariga tana xaroratining kutarilishi, jigar va talokiing kattalashishi, ichak faoliyatining buzilishi kabi belgilar kiradi. Keyinchalik ularga meningoensefalit va miokardit kushilishi mumkin. Besh yoshgacha bulgan bolalarda SHagas kasalligi juda ogir utib, ulimga xam olib kelishi mumkin. Kasallik onadan bolaga ona suti, kon kuyish orkali yukadi (tugma xam bulishi mumkin). SHagas kasalligi kupincha kishloklarda keng tarkalgangan buladi. Ayniksa sanitariya - gigiena koidalariga rioya kilmagan xonadonlarda chang, iflos joylarda triatom kandalalarning lichinkalari kurinmasdan bemalol rivojlanadi.
Kasallikni xar xil kemiruvchilar, yirtkich xayvonlar, maymunlar tar- katadi. Axoli yashaydigan joylarda esa it va mushuklar kasallik tarkatuv- chi xisoblanadi. Kullanadigan dori-darmonlar yaxshi foyda bermaydi.
Tashxis kuyish. Tripanosomalarga tashxis kuyish uchun kon, orka miya suyukligi, limfa bezlaridan preparat tayyorlanadi va Romanovskiy-G imza usulida buyalib, mikroskop ostida kuriladi va parazitlarning xivchinli shakli aniklanadi. SHunday kilib; Tripanosoma crusi - SHagas kasalligi kuzgatuvchisi, uch atom kandalalar, yovvoiy va uy xayvonlari xamda odamda
parazitlik kiladi.Tabiatdagi manbasi: zirxlilar, opossum, chumolixur, tashuvchisi triatom kandalalar.-Triatoma infestana. Tashxis kuyish uchun: kondan surtma tayorlanadi, biosinov, immunodiagnostika usullar kullaniladi.
L e y sh m a n i ya l a r a vlodi (Leishmania)
Leyshmaniyalarnnng ikki turi odamda parazitlik kiladi: Leishmania tropica va Leishmania donovani. Leismania tropica - teri leyshmaniozining chakiruvchisi, rus vrachi P. F. Borovskiy tomonidan 1898 yilda kashf etilgan. Teri leyshmaniozi Markaziy Osiyo va Kavkaz ortida keng tarkalgan. Parazit teri xujayralarida yashaydi va terida yaralar xosil kiladi(234-rasm).

234-rasm. Terida xosil bulgan yaralar

Kasallikning bir yil va undan ortikrokka chuziladigan shaxar yoki - surun kali shakli (ashxobod yarasi) va 3-6 oy davom etadigan utkir shakli (penda yarasi) tafovut kilinadi. Ashxobod yarasini Leishmania tropica minor, penda yarasini esa leishmania tropica tropica keltirib chikaradi. Leyshmaniyalar teri xujayralarida parazitlik kiladi. Kasallikning yashirin (inkuba- sion) davri 3 -8 oy davom etadi. Iskaptopar chakkan joy shishib koladi, sung shu joyda yara xosil bulib, ma’lum bir vaktdan keyin bu yara chandik xosil kilib bitadi. Leishmania donovani - Markaziy Osiyoda kalaazar deb ataladigan umumiy yoki visseral leyshmaniozning kuzgatuvchisidir. Kasal­lik manbalari X,indiston, SHarkiy Xitoy va Urta er dengizi soxillarida mavjud buladi.

Morfologik tuzilishi. Leyshmaniyalar mayda parazitlar bulib, katta- ligi 2 - 4 mkm gacha boradi. Tanasi dumalok yoki oval shaklda bulib, peli- kulla bilan koplangan. Romanovskiy-Gimza usuli bilan buyalganda tanasi- da yadro va yadro rangiga buyalgan tanacha-blefaroplast aniklanadi. Xivchin usib chikkan tanacha bazal tanacha deyiladi. Uning xazm organoidlari bulmay, osmotik yul bilan oziklanadi. Xamma xivchinlarga xos xolda uzunasiga bulinib kupayadi.
Morfologik jixatdan leyshmaniyalar xam ikki xil shaklda: xujayra ichida-xivchinsiz, tashuvchilarning tanasida, xamda sun’iy usulda ustiril- ganda - xivchinli kurinishda yashaydi. Leyshmaniyalar xayotining xivchinli davri leptomonad davr deb ataladi. Visseral leyshmanioz tez-tez yoki ma’lum bir vakt oralab isitma chikarish bilan davom etadigan ogir kasallik xisoblanadi. Morfalogik jixatdan leyshmaniyaning ikkala turi xam bir-biridan deyarli fark kilmaydi.(235-rasm)

235-rasm. Visseral leyshmaniyaning xayotiy sikli

Visseral leyshmaniozning chakiruvchisi odam tanasida retikulo - endote- lial organlar - jigar, talok, limfa tugunlari, kumik endoteliy xujayra­lari sitoplazmasida parazitlik kilib yashaydi, kupayadi. Leyshmaniyalar kupayganda bitta xujayradagi parazitlar soni 100 - 200 tagacha etadi. Xujayra emirilgandan keyin ular limfa orkali konga utib, yangi xujayralarga kirib oladi va ularning emirilishiga sababchi buladi. Leyshmanioz transmissiv kasallik bulib, uni konsurar mayda xasharotlar Phlebotomus avlodiga kiruvchi iskab- toparlar tarkatadi. Iskabtopar kasal odam konini surganda leyshmaniyalar xasharotning xazm yuliga utadi. U erda parazitlarning- oldingi uchidan uzun xivchin usib chikadi, ya’ni sodda xayvon xivchinli (leptomonad) kurinishga utadi. Uziga leyshmaniozning chakiruvchisini yuktirib olgan bu xasharot soglom odam­ning konini surganda parazitlarni unga yuktiradi

Teri leyshmaniozining tabiiy manbai yovvoyi kemiruvchi xayvonlar (kum kalamushlari va yumronkoziklar) xisoblanadi. Bu xayvonlarning kulok- lari, burni va tanasining iskabtopar chaka olishi mumkin bulgan joyla­rida, yaralar xosil buladi. Kemiruvchilarning inlarida iskabtoparlar kunduz kunlari yashirinib yotadi, kechga tomon xayvonlar konini suradi va
ularga kasallikni yuktiradi.(236-rasm).

236-rasm.Teri leyshmaniozining kuzgovchisini rivojlanish sikli

Umumiy leyshmanioz uchun tabiiy manba daydi itlar xisoblanadi Visseral leyshmaniozning asosan 2 shakli ajratiladi: xind kalaazari, xamda Urta Er dengizi visseral leyshmaniozi. X,ind kalaazarida terining rangi koramtir, ba’zan tim kora buladi. Ayrim olimlarning fikriga ku­ra, bunday xodisa buyrak usti bezlari faoliyatining susayishi tufayli kelib chikadi, chunki leyshmaniyalar shu bezning pust kismidagi makrofag- larida xam uchraydi.
Urta Er dengizi visseral leyshmaniozida teri va shillik pardalar oka- rib, mumsimon bulib koladi. Bemorning jigar va talogi kattalashib, kam- konlik, xamda leykopeniya kuzatiladi.Bemor ozib ketadi. Tashxis kuyish uchun tush suyagining processus xifoideus kismini funksiya kilib, mikroskop ostida suyak kumigi xujayralarida leyshmaniyalar bor-yukligi aniklanadi Ichak lyambliyasi — Lamblia intestinalis. Lyambliya chakirgan kasallik lyamblioz deyiladi. Lyamblioz xamma erda tarkalgan bulib, axolining taxminan 10 foizida parazitlarni topish mumkin. Parazitlar odamning un ikki barmok ichagida yashashi bilan birga, ayrim ma’lumotlarga karaganda, ut pufagida xam yashashi mumkin. Ayrim olimlar lyambliyalarni shartli ravishdagi patogen deb xisoblashadi. CHunki parazitlar soglom odamlarda xam uchrab turadi, ularning soni ichakda kupayib ketgandagina ichak faoliyatini uzgartiradi, shu sababli moddalarni surilishi susayadi, vitaminlar almashinishiga. salbiy ta’sir kursatishi mumkin. Morfologik tuzilishi. Lyambliya birinchi marta 1859 yilda D. F. Lyambl tomonidan tasvirlangan. Xayot siklida vegetativ, xamda sista kurinishida uchraydi. Vegetativ shakli noksimon bulib, uzunligi 12-15 mkm, eni esa 8 - 10 mkm gacha buladi. (237 - rasm). Tanasining oldingi tomonida disk bulib, ichak epiteliysiga yopishish uchun xizmat kiladi.

237-rasm. Lyambliyaning vegetativ shakli

Tanasining urtasida ikkita tayanch ipi—aksostillar utadi. Aksostillar yordamida parazitning tanasi ikki simmetrik nimtalarga bulingan bulib, xar kaysisida bittadan yadro buladi. Aksostillarning oldingi kismida bir necha belefaroplastlar bulib, ular 3 juft xivchinlarni energiya bilan ta’minlaydi. Turtinchi juft xivchinlar aksostillarning orka kismida yotadi. Parazitnnng xazm organoidlari bulmaydi, shuning uchun osmotik yul bilan oziklanadi. Kupayish usuli jinssiz, uzunasiga bulinish yuli mitoz bilan amalga oshadi. Lyambliyalarning sistalari oval shaklda bulib, uzunligi 10 - 14 mkm gacha boradi. Ikki kavat pustlogi anik kurinib turadi. Etilmagan sistalarda 2 ta yadro, etilganlarda esa 4 ta yadro buladi. Lyambliyalarning tarakkiyot sikli oddiy bulib, xayot davri parazitning vegetativ va sistaga uralgan shakllarining almashinib turishidan iborat(238-rasm).

rasm Lyambliyaning xayotiy sikli

Vegetativ shakllari odamning un ikki barmok ichagida yashaydi va kupayadi. Eksperimental (tajriba) yul bilan zararlangan xayvonlarda lyambliya- lar ingichka ichakning yukori kismlarida topilgan.Ularning ba’zilari sistaga uralib, tashki muxitga chikadi va odamga lyamblioz kasalligini
yuktiradigan maiba bulib koladi. Lyambliozni yuktiradigan manba kasal odam va parazit tashuvchilaridir. Kasallikning belgilari boshka ichak kasalliklarining belgilariga uxshash buladi. SHuning uchun xam lyamblioz- ga tashxis kuyishning asosiy kursatkichi parazitlarni aniklashdan iborat bulishi kerak. Lekin bu ancha mushkul ish. Un ikki barmok ichak suyukligi- da parazitning vegetativ shakllari buladi. Bemor axlat surtmalarini yod bilan buyab tekshirish orkali parazit sistalari borligi aniklanadi. Ularning axlatlari bilan lyambliya sistalari tashki muxitga chikib turadi va xaftalab tirik kolishi mumkii. Soglom odamga parazit sistalar bilan ifloslangan ozik-ovkat, ichiladigan suv yoki iflos kullar orkali yukadi. Sistalar xazm yuliga tushganidan keyin un ikki barmok ichakda vegetativ shaklga aylanadi.
Kasallikni oldini olish usullari: a) xomligicha eyiladigan meva, sabzavot va boshka masalliklarni yaxshilab yuvish; b) suvni kaynatib ichish; v) pishirilgan ozik-ovkat va ichiladigan suvni yopik idishda saklash;g) pash­shalarni kirish; d) ovkatdan oldin va xojatdan keyin kullarni yuvish; e) parazit tashuvchilarni, ayniksa, ozik-ovkat korxonalarida, bolalar bogcha- larida ishlaydiganlarni uz vaktida aniklab davolash kabi vazifalarni uz ichiga oladi.
Trixomonadalar avlodi (Trichomonas) trixomonodoz degan kasallik­larning chakiruvchilari bulib, uch turni uz ichiga oladi: ichak trixomonada- si - Trichomonas intestinalis kin trixomonadasi -Trichomonos vaginalis va ogiz trixomonadasi - Trichomonas tenax. Ichak trixomonadasi yugon ichakda parazitlik kiladi, kin trixomonadasi esa ayol va erkaklarning siydik xamda jinsiy yullarida xayot kechiradi.
Morfologik tuzilishi. Trixomonodalarning tanasi oval shaklda bulib, orka kismi ingichkalashib ketgan. Tana ulchami 5 -15 mkm (ichak trixomonadasi) va 15 - 30 mkm (kin trixomonadasi) gacha buladi. Oldingi kismida kupiksimon yadrosi joylashgan bulib, yadro oldida blefaroplast yotadi. Barcha xivchinlilar sinfi vakillari singarn trixomonadalarning xarakat organoidlariga xivchinlari kiradi. Ularning uchta yoki turtta erkin xivchinlari tanasining old tomonida joylashgan buladi. Trixomo- nadaning tanasi buylab uzunasiga ketgan tayanch, uzak-aksostil joylashgan, cheti buylab tulkinlanuvchi membrana (parda) yotadi. ^in trixomonadasi va ogiz trixomonadasining tulkinlanuvchi membranasi kiska bulib, tananiig turtdan yoki beshdan bir kismini tashkil kiladi
Trixomonadalar ikki usul bilan oziklanadi: ozik moddalarni tananing yuzasi bilan shimadi (osmotik usuli) yoki xujayra ogzi - sitostom orkali (kamrab olish usuli). Trixomonadalar uzunasiga mitoz yuli bilan bulina- di. Sistalar xosil kilishi aniklanmagan. Ichak trixomonadasi ifloslan- gan ovkat yoki suv orkali yukadi. Tashxis kuyish uchun mikroskop ostida bemor axlati tekshirilib, vegetativ shakllari aniklanadiDin trixomono- dozi shaxsiy gigiena koidalariga rioya kilmaslik natijasida va jinsiy aloka vaktda utadi. SHuningdek, sterlizatsiya kilinmagan genekologik as- boblar orkali xam yukishi mumkin. Tashxis kuyish uchun bemorning siydik va jinsiy kanallaridan surtma olinib, mikroskop ostida tekshiriladi. Ogiz trixomonadasinnng patogenlik xususiyati aniklanmagan, lekin ogiz bushligi va tish kasalliklari - gingivit, paradontoz, tish kariesi bilan kasallangan bemorlar orasida kuprok uchrab turadi. SHuning uchun stomatologiya korxonalarida ogiz trixomonadasini aniklash usullariga aloxida e’tibor berish kerak. Trixomonadalarni aniklash uchun tish, milk va ogiz bushligidagi yalliglangan, yiringlagan joylardan kirma, surtma olinib, mikroskop ostida kuriladi