Tasdiqlayman” Navoiy Abu Ali ibn Sino nomidagi jamoat salomatligi texnikumi direktori t f. d., V. A. Ergashev

Nazorat savollari
1. Odam xromasomalari xillarini tushintiring
2. Antikodon nima? Izoh bering.
3. Ekologik piramida qoidasini tushintiring
Foydalanilgan adabiyotlar

1. P.X.Xoliqov. A.O.Daminov. M.B.Tarinova. Tibbiy biologiya va umumiy genetika.Toshkent 2018 yil.

2. P.R. Olimxo‘jayeva, D.R. Inog‘omova. Tibbiyot genetikasi. Toshkent - «Ilm ziyo» - 2017
3. Jalolov G’.J. Boboyyeva R.N. “Bialogiya” Toshkent. O’qtuvchi. 2003 y


Internet manbalari
www. ziyouz kom kutubxona
http:// ziyonet uz
http:// uzedu uz
http:// nambiolog uz


16-Mavzu: Sporalilar sinfi.
Reja

1. Sporalilar sinfining morfologik tuzilishi

2. Bezgak plazmodiysinig rivojlanish sikli

3. Plazmodiyning defrinsional tshxisi

Morfologik tuzilishi. Sporalilar snnfining tipik vakili bezgak para- zitlaridir. Ularning tana tuzilishi sodda bulib, shakli turli, kupincha amyobasimon buladi. Xdrakat organoidlari, xazm vakuolalari bulmaydi, butun tanasi orkali, osmotik yul bilan oziklanadi. Kiskaruvchi vakuola- lar xam bulmaydi. Kupayishi jinssiz va jinsiy buladi. Kupchilik turla- rida xayotining oxirgi davrlarida mayda zich pardaga uralgan sporalar (sporozoit) xosil buladi. Sporozitlarning xosil bulishi parazitlarni keng tarkalishiga kulay imkoniyat yaratadi. Sporalilar - odam parazit- laridir. Ayniksa odam va xayvonlariing konida parazitlik kilib yashay- digan vakillari - gemosporidiyalar turkumi tabiatda keng tarkalgan. Bularga misol kilib bezgak plazmodiyalarinn olish mumkin, odamda ular- ning bir nechta turi parazit xolida yashaydi:
Uch kunlik bezgak kuzgatuvchisi - Plasmodium vivax
Turt kunlik bezgak kuzgatuvchisi - Plasmodium malaria
Tropik bezgak kuzgatuvchisi - Plasmodium ialciparum
Ovalsimon bezgak paraziti - Plasmodium ovale
Bular bir-biridan morfologik jixatdan xamda chakirgan kasalligining uziga xos belgilari bilan fark kiladi. Masalan, uch kunlik bezgak kuzgatuvchisi chakirgan bezgak kasalligini xurujlari xar 48 soatda takrorlanib turadi, turt kunlikk bezgak kuzgatuvchisi - xar 72 soatda takrorlanib turadigan bezgak kasalligini chakiradi, tropik bezgak kuzgatuvchisi - xurujlari xar 48 soatda tutib turadigan, lekin juda or^ utadigan tropik bezgak kasalligni chakiradi.
Bezgak parazitini birinchi marta 1879 yili rus vrachi V. M. Afanasev va fransuz olimi A. Laveran (Laveran) 1880 yilda kashf etganlar. Plazmodiyning sporalilar sinfiga kirishini 1886 yilda rus olimi I. I. Mechnikov birinchi bulib isbot kilgan, lekin kasallikning yukish yullari ancha vaktgacha aniklanmasdan kupchilik olimlarni kiziktirib kelgan. 1897 yilda angliyalik olim D.Ross chivinlarga bezgak kasali bilan kasallangan bemorlarni chaktiradi va chivinga utgan parazitlar tarak- kiyotini urganadi. 1898 yilda italiyalik olimlar B. Grassi va Bastinelli bezgak plazmodiylarining chivindagi tarakkiyotini tulik, urganishdi. SHunday kilib, bezgak plazmodiysining tarakkvdyot sikli tulik anik- landi. Ammo parazit odam tanasiga tushgandan keyin birinchi kaysi organda yashashini aniklash muammo bulib kolgan edi, chunki bezgak plazmo- diylara kizil kon tanachalarida toki kasallikning birinchi belgilari yuzaga chikkuncha aniklanmagan edi. Fakatgina 1947 yilda angliyalik parazi­tolog P. G ariem (Garnham) maymunlar ustida tajraba olib borib, bezgak parazitlari kon xujayralariga tushguncha jigarda ma’lum vakt yashashini va kupayishini anikladi.
Bezgak plazmodiysining rivojlanish sikli. Bezgak plazmodayning tarakkiyot sikli murakkab bulib, xujayinlarini almashtirib turish va parazitik shakllarining almashinishi bilan boglangan (240-rasm). Uning rivojlanish sikli uch boskichdan iborat: a) ekzoeritotsitar shizogoniya - ichki a’zo xujayralarida kuplab bulinish yuli bilan yuzaga chikadigan jinssiz kupayish. Rivojlanish siklining bu kismi odam tanasida utadi: b) endoeritrotsitar shizogoniya - parazit odamning kizil kon tanachalari - eritrotsitlarda xayot kechiradi, shizogoniya yuli bilan kupayadi. Eritro sitar shizogoniya jarayoni bir necha marta kaytarilgandan keyin, kizil kon tanachalarida endi gametogoniya, ya’ni jinsiy xujayralarning xosil bulish jarayoni kuzatiladi. Parazitlarni ayrimlari, endi eritrotsitlar ichiga kirib olgandan sung, uni yorib konga chikmaydi, ulardan jinsiy individlar (xujayralar) xosil buladi. Lekii bu jinsiy xujayralar etilmagan bulib, fakat chivin takasiga tushgandan keyingina etiladi. Demak, gametogoniya jarayoni odam tanasidan boshlab, chivin tanasida davom etadi; v) sporogoniya - sporalilarga xos shakllar - sporozoitlar xosil kilish sikli. Bu sikl bezgak chivini tanasida utadi.
Bezgak paraziti uchun chivin asosiy xujayin (chivin tanasida parazitlar jinsiy yul bilan kupayadi)odam esa oralik xujayindir ( odamning tanasida jinssiz yul, ya’ni shizogoniya yuli bilan kupayadi).
Odamga bezgak plazmodiyasi sporozoitlar kurinishida, bezgak chivinlari chakkanda sulagi orkali utadi. PI. vivax, PI. ovale va PI. malaria larning xayotiy sikli Sporozoitlar juda sodda tuzilgan bulib yadro sitoplazma va tanani koplab turgan elastik pardadan iborat. Ular kon orkali butun organizmga tarkalib tukima xujayralariga ( gepatotsitlarga) kirib oladi va shu erda shizogoniya yuli bilan kupayadi . Rivojlanishning bu davri kizil kon tana- chalari shikastlanishidan oldin buladi va ekzoeritrotsitar yoki eritrotsit oldi shizogoniyasi deb ataladi. Jigar xujayralariga kirib olgan sporo- zitlar butun tanasi bilan oziklanadi(osmotik yuli), kattalashadi, voyaga etadi va shizogoniya yuli bilan kupayadi. Parazitning yadrosi bir necha marta bulinib, xosil bulgan xar bir yadro atrofida sitoplazmaning bir kismi uraladi. Natijada merozoitlar deb ataluvchi kup sonli parazitlar xosil buladi. Sungra ular tukima xujayralarini emirib, yana kon tomir- lariga tushadi, buning natijasida odamda tana xarorati kutariladi,ya’ni kasallikning birinchi belgilari yuzaga chikadi. Mana shu davrga kasallik­ning inkubatsion davri (yashirin, latent) deyiladi. Plasmodim vivax da inkubatsion davr 8-12 kun, Plasmodium falciparum da 6 kun davom etadi. G epatotsitlardan konga tushgan tukima merozoitlari, bir kun(24 soat) kon- da xarakatlanib kizil kon kizil kon tanachalariga yoki boshka tukima xujayralariga kirib olishga xarakat kiladi. Kizil kon tanachalariga kirib olgan merozoitlar, endi endoeritrotsitar shizogoniya davrini boshidan kechiradi.Plasmodium falciparum - eritrotsit oldi shizogoniya jarayonini ya’ni ekzoeritrotsitar (preeritrotsitar) shizogoniyani utib bulgach, endi fakat endoeritrotsitlar shizogoniya jarayonini boshidan kechiradi, ya’ni PL.vivax, Pl.ovale. Pl. malariae dan fark kilib paraeritrotsitar shizogoniya(ya’ni jigar xujayralarida kaytariladigan shizogoniya) davrini boshidan kechirmaydindoeritrotsitar shizogoniya davrida kuyidagi jarayonlar kuzatiladi. Tukima merozoitlari ya’ni gepatotsitlardan ajralib chikkan parazitlar endi eritrotsitlar ichiga kirib oladi. SHundan sung yadro va sitoplazma urtasida yirik vakuola paydo buladi. Bu xazm vakuoladir. Parazit gemo­globin (murakkab oksil) bilan oziklanar ekan, uning xazm kilish mushkul- ligi sababli xazm vakuolasi xosil kiladi. U tashki kurinishidan uzukka uxshab ketadi, chunki shu davrda taxlil uchun olingan kon preparatlari tekshirilib, Romanovskiy-Gimza usuli bilan buyalganda parazitnnng yadrosi-kizil, sitoplazma-zangori rangda, vakuola esa bushlik bulib kuri- nadi. Bu davrni uzuk davri deb atash mumkin. Ular kizil kuzli uzukka uxshab ketadi. Sung parazit kattalashadi va sitoplazma psevdopodiyalarni xosil kiladi. Parazitning bu tarakkiyot davri «amyobasimon» shizont davri deb ataladi. Nixoyat parazit voyaga etadi, xazm vakuolasi yukoladi - «etuk» shizont davri boshlanadi. Keyin bezgak plazmodiyasi shizogoniya yuli bilan kupayadi, yadroni bulinishiga - «merulyasiya» davri deyiladi.Merulyasiya merozoitlarni xosil bulishiga olib keladi. Merozoitlar xosil bulgandan keyin bu davrni merozoitlar davri deyiladi. Merozoitlar eritrotsit membranasini yorib, konga utadi. Kon okimiga tushgan, bu merozoitlarning endi, eritrotsitar merozoitlar deb nomlaymiz Eritrotsit ichidan chikkan merozoitlar, tukima xujayralaridan chikkan tukima merozoitlaridan morfologik jixatdan fark kiladi. Eritrotsitar merozoitlari konga chikishi bilan, bemorning tana xarorati kutariladi, sovuk ter bosadi, bezgak xuruji tutadi. Endoeritrotsitar shizogoniya plazmodiylar turiga karab turli vakt mobaynida davom etadi. PI. vivax, PI. ovale va PI. Falciparum - 48 soat, PI. malaria da esa - 72 soat. Eritrotsitar shizogoniyaning muxim belgilaridan biri boskichlarning ajoyib sinxron- ligidir. SHu tufayli deyarli bir vaktda yangi merozoitlar xosil buladi va konga tushib turadi. YAngi xosil bulgan merozoitlar boshka kizil kon tanachalariga kirib, yangi merozoitlarning xosil bulishiga olib keladi. Bezgak xuruji 7 - 8 marta kaytarilgandan keyin, endi merozoitlarning ayrimlari eritrotsitlar ichida gomontlar(gametotsitlar) xosil kiladi.
I-Plasmodium vivax; II-Plasmodium malaria; III-Plasmodium ovale; IV-Plasmodium falciparum. 1-zararlanmagan eritrotsitlar; 2-3-uzuksimon shizontlar davri; 4-6-parazitning xar xil davrlari; 7-shizontlar; 8-moru- siya davri; 9-urgochi gametotsitlar(gomontlar); 10-erkak gametotsitlar;
Odatda gametotsitlar bir necha marta (1-2) endoeritrotsitar shizogoniya jarayonini utab, sung rivojlanadi. Xar bir plazmodiya turiga karab, gametatsitlar uziga xos tuzilgan. Gametogoniya odam tanasida boshlannb, bezgak chivinining tanasida davom etadi. Agarda mana shu paytda Anopheles avlodiga kiradigan chivinlar odamni chaksa, kon bilan birga parazitlarni - etilmagan jinsiy individlarni uzi bilan olib ketadi. CHivin tanasida plazmodiplar jinsiy yul bilan kupayadi. CHivin tanasidagi plazmodiya- larning tarakkiyoti - sporogoniya deyiladi.
Sporogoniya. Bunda chivin oshkozonida eritrotsitlar xazm buladi; mikro va makrogametotsitlar esa etiladi. Mikrogameta-bulinib 4 - 8 mikrogameta- lar xosil kiladi. Xarakatchan mikrogametalar makrogametlar bilan kushi- ladi va xarakatchan zigota-ookinetani xosil kiladi. Ookineta xarakatla- nib, chivin me’dasining shillik pardasi ostiga kirib oladi. Bu xolatda parazitni ootsista deb ataladi. SHulardan sporozoitlarni xosil bulishi boshlanadi. Ootsista usib, yadrosi bir necha marta bulinadi, xar bir yadro bulagini sitoplazma urab, yangi minglab juda mayda duksimon sporozoit- lar xosil kiladi. Demak, ootsista shizogoniya usuli bilan kupayadi. Keyin ootsistaning pardasi yoriladi, sporozoitlar chivin tanasining bushligiga tushib, barcha organlariga gemolimfa bilan tarkaladi. Ular chivinning sulak bezida kuplab tuplanadi. SHu paytdan boshlab, chivin odamni chakadigan bulsa bezgak kuzgatuvchilarni utkaza oladigan bulib koladi. Bezgak kasalligiga tashxis kuyish uchun bemorning koni olinib, mikroskopostida tekshiriladi
Bezgak bilan kasallangan bemordan olingan kon surtmasi. 1-uzuk davri; 2-yosh trofozoitlar; 3-voyaga etayogan trofozoitlar; 4-voyaga etgan trofozoitlar; 5-etilmagan shizontlar; 6-etilgan shizontlar; 7-mak- rogametotsit; 8-mikrogametotsit; 9-trombotsitlar; 10-monotsit; 11-ney- trofil; 12-eozinofil; 13-eritrotsit ichida 3 ta uzuksimon trofozoid; 14-ikki yadroli uzuksimon trofozoid;
Koksidiyalar - Coccidia xujayra ichi paraziti xisoblanib, odamning ichak epiteliya xujayralarida yashaydi va ichak funkiiyasini buzilishiga olib keladi. Ichak koksidiozi kam uchraydigan kasallik. Birinchn marta odamda koksidioz 1860 yilda Kyeilber tomonidan topilgan. Koksidiyalar rivojlanishida(244-rasm) jinssiz va jinsiy kupayish almashinib turadi. Jinsiy kupayishi natijasida ootsistalar xosil buladi. Ular ichakka tush- gandan sung sporozoitlar chikadi va ichak epiteliy xujayralariga kirib shizontlarga aylanadi. SHizontlar usadi, kattalashadi va kup marta buli- nib, merozoitlarni xosil kiladi. Merozoitlar ichak kavagiga tushib, yangi epiteliy xujayralarga kirib oladi. SHizogoniya bir necha marta takror- langandan keyin jinsiy xujayralar - gamontlar xosil buladi. Mikro va makrogametalar bir-biri bilan kushilib, zigota xosil kiladi va ular ootsistaga aylanib tashkariga chikadi. Axlatni tekshirganda shu ootsista- larni kidirish kerak. U oval shaklga ega, ularning ustida kopkokchasi bor. Ootsista tinik, rangsiz, uning urtasida shar shakliga ega bulgan zigota buladi. Odatda odamga ootsistalar (sporotsistalar) yuvilmagan sabzavot, meva, ifloslangan kullar, idishlar orkali yukadi.

rasm. Koksidiyalarning rivojlanish sikli.

I-shizontlarning birinchi avlodi; II-shizontlarning ikkinchi avlodi; III-shizontlarning uchinchi avlodi; IV-gametogoniya; V-sporogoniya; 1-sporo- zoitlar; 2-yosh shizont; 3-kup yadroli usayotgan shizont; 4-merozoitlarga parchalangan shizont; 5-merozoitlar; 6-makrogametalar; 6a-mikrogametani rivojlanishi; 7-mikrogameta; 8-ootsista; 9-tashki muxitga chikkandan sung sporogoniyaga kirishgan ootsista; 10-turtta sporoblast va koldik tanali ootsista;11- sporalarning rivojlanishi; 12-turtta etilgan sporali ootsista(xar bir sporada ikkitadan sporozoit bor);
Koksidiyalar ingichka ichak epiteliysida rivojlanishi mobaynida ichak devorini shikastlab, yaralar xosil kilishi mumkin. Bemorlarning tana
xarorati kutariladi, korinda ogrik paydo buladi, enterit yoki entero­kolit belgilari kuzatiladi. Koksidiozga tashxis kuyish uchun bemorlarni axlati tekshirilib,ootsistalar topiladi. Kasallikning tabiatda saklani- shida va tarkalishida surunkali shakli xam katta axamiyatga ega. Bundan tashkari koksidiozning tarkalishida uy pashshalari katta rol uynaydi, chunki ularning ichagida tirik koksiyadiyalar bir kancha vakt saklanishi va axlatlari orkali tashkariga chikib turishi mumkin. SHunday kilib, koksi­diozning keng tarkalishida parazitlarni nokulay tashki muxitga chidamli bulishi va pashshalarning ichagida ancha vaktgacha yashash kobiliyatini yukot- maganligi katta rol uynaydi. Mana shu sababli sanitariya-gigiena koida- lariga rioya kilinmagan sharoitlarda koksi- dioz tez tarkalib ketadi Toksoplazma - Toxoplasma gondii- Toksoplazmalar ayrim issik konli xayvonlar - kalamushlar, sichkonlar, yirtkich va barcha uy xayvonlari (sut- emizuvchilar, kushlar) va odamning deyarli barcha a’zolari va sistemalarida parazitlik kiladi. Toksoplazmalar keltirib chikaradigan kasallik - tok- soplazmoz deb ataladi. Bu kasallik Urta Osiyo mamalakatlari va Krzog- istonda xayvon va odamlar orasida uchrab turadi. Birinchi marta fransuz olimlari Nikol va Manso 1908 yilda Jazoirda Ctenodactyluc gondii turiga oid kalamushlarda mazkur parazitni topib, uning sodda xayvonlar tipiga mansub ekanligini isbot kiladilar. Keyinchalik toksoplazmalar odam va xayvonlarda parazitlik kilishi va toksoplazmoz kasalligiga sabab bulishi aniklandi. Lekin fakat 1970 yillarga kelib ularni elektron mikroskopda tekshirib va rivojlanish sikliga (koksidiyalarga xos) asos- lanib, toksoplazmani sporalilar sinfi, koksidiyalar turkumiga kiritil- di. Toksoplazmalar odam va xayvonlarning turli a’zolaridagi xujayra­larida topilgan, masalan, bosh miyada, tana mushaklarida, kuzda, bachadonda, xomila pardasida va boshka a’zolarda.
Morfologik tuzilishi. Toksoplazmaning tuzilishi yarim oysimon bulib, shakli limon va apelsin tilimiga uxshaydi. Tanasining bir uchi tumtok, ikkinchn uchi uchli bulib, uzunligi 4 - 8 mkm, eni 2 - 4 mkm gacha buladi. Sitoplazma markazida 1 - 2 mkm kattalikdagi yadro joylatadi. Romanovsk-
rangga buyaladi. (245-rasm).

rasm.Toksoplazma.1-kanoid; 2-yadro; 3-mitoxondriya; 4-endoplazmatik tur.

Elektron mikroskop ostida kurilganda tanasining uchli tomonida spiralsimon uralgan miofibrillalar bulib, ular konoid deb ataladi. Konoid yordamida toksoplazma xujayinning tukima xujayralariga kirib oladi. Bezgak plazmodiyalari kabi toksoplazma xujayra ichida parazitlik kiladi va osmotik usulda oziklanadi. YAkin vaktgacha toksoplazmalarning fakat jinssiz yul bilan kupayishi ma’lum edi. Zararlangan xayvonlar­ning tukimalarida toksoplazmalar bir necha marta bulinib, yolgon va xakikiy sistalar xosil kiladi. Daniya, Angliya va A^SH olimlari mushuklarga toksoplazma bilan zararlangan sichkonlarni edirtirib, ularning ichagida koksidiyalarga xos bulgan tarakkiyot siklini kuzata- dilar. Demak, toksoplazmaning asosiy xujayinlari mushuk va mushuksi- monlar oilasiga kiruvchi xayvonlardir.Oralik xujayinlar esa turli kush­lar, sutemizuvchilar xamda odam xisoblanadi. Kupchilik koksidiyalardan fark kilib, toksoplazma uchun deyarli xamma issik konli xayvonlar oralik xujayin bulishi mumkin. Bundan tashkari, jinssiz yul bilan xosil bulgan yangi parazitlar asosiy xujayinga utmasdan yana boshka oralik xujayinlarda xam kasal chakirishi mumkin. SHunday kilib, toksoplazma­ning tarakkiyot sikli xujayinlarni almashishi bilan boradi.
Toksoplazmalar asosiy xujayinning ichak epiteliy xujayralarida shizontlarni xosil kiladi, shizontlar shizogoniya usulida kupayadi. SHizo­goniya natijasida merozoitlar xosil buladi. Merozoitlar yarim oy shakli- da bulib, xujayra devorini yoradi va ichak kavagiga tushadi. Ma’lum vaktdan sung merozoitlar boshka epiteliy xujayralariga kirib, shizont- larga aylanadi va shizogoniya takrorlanadi. SHizigoniya jarayoni bir necha bor takrorlanganidan sung ichaknnng epiteliy xujayrasiga kirgan ba’zi merozoitlar erkaklik jinsiy xujayrasi mikrogameta (spermatozoid),bosh kalari esa makrogametani(tuxum xujayrasi) xosil kiladi. Etilgan makro va mikrogametalar epiteliy xujayralarini yorib chikadi va asosiy xuja- yin ichagida kushiladi, natijada otalangan zigota xosil buladi. Zigota esa kalin parda bilan uralib ootsistani xosil kiladi. Ootsistalar xayvon axlati bilan tashkariga chikadi. Tashki muxitda, tuprokda, ootsistaning ichida sporogoniya jarayoni kechadi va natijada ikkita spora xosil buladi. ^ar bir sporada turttadan sporozoit etiladi. Sporozoitlar etilgan ootsistalarni sporotsistalar deyiladi. Sporotsistalar oralik xujayinga, shuningdek asosiy xujayinga xam yukishi mumkin.
Odamga - oralik xujayinga sporotsistalar ozik-ovkat maxsulotlari bilan tushadi. Odamning ichagida sporotsistadan chikkan sporozoitlar ichak ning epiteliy xujayralariga kiradi va bir necha barobar kupayganidan sung yangi parazitlar - merozoitlarni xosil kiladi. Ba’zi bir sporozoit­lar ichak devorlaridan utib retikulo-endotelial tizim xujayralariga, kupincha makrofaglarga kirib, parazitlik kiladi, usadi, rivojlanadi, jinssiz yul bilan kupayadi. Xosil bulgan merozoitlar xar xil ichki organ xujayralariga kirib yashaydi. Toksoplazmaning ichki organ xujayralarida kuzatiladigan jinssiz kupayishi aloxida usul - endogoniya deyiladi.
Endogoniya shizogoniya jarayoni bilan yakin boglangan bulib, ikki davr- ni boshidan kechiradi, avvalo shizogoniya kuzatiladi, sung xosil bulgan xar bir merozoit yana ikkiga bulinadi. Zararlangan xayvon organida (a’zosida) toksoplazmalar tez kupayadi. Xujayralarning sitoplazmasida tuplangan parazitlar «yolgon» sistalar deb ataladi. Xujayra devori toksoplazmalar uchun sista kobigi bulib xizmat kiladi. Xujayradan chikkan merozoitlar tup-tup joylashib, kalin parda bilan uralishi mumkin. Bunday parazitlar tuplamiga xakikiy (asl) sistalar deyiladi.
Asosiy xujayinlar (kupincha mushuklar) sistalar bilan zararlangan oralik xujayin a’zolarini eb uziga toksoplazmalarni yuktiradi. Asosiy xujayinlar kasallikni sporotsistalar orkali yuktirishi xam mumkin, lekin bunday yukish yuli kamdan-kam uchraydi.
Toksoplazmoz kasalligining keng tarkalganligiga sabab, kupchilik oralik xujayinlar asosiy xujayin (mushuksimon yirtkich xayvonlar) uchun ozuka buladi. SHu tufayli toksoplazma turining tabiatda saklanib turishiga sharoit yaratiladi. Odamga toksoplazmalar kuyidagi yullar orkali utishi mumkin(247-rasm) 1. Og’iz orkali - per os. Sporotsistalar bilan ifloslangan sabzavot, mevalar, kullar orkali yoki toksoplazma sistalari bilan zararlangan gusht. sut maxsulotlari orkali utadi.

247-Toksoplazmaning odamga yukish yullari.:

Kontakt yuli bilan zararlangan xayvonlar terisi shilinganda, kasal- xonalarda yoki toksoplazmozni aniklaydigan laboratoriyalarda sista- lar odamning jaroxatlangan terisi va shillik pardalari orkali;

Transplatsentar yul bilan - onadan yuldosh orkali bolaga utish. Bu yul odatda xomilador bemor ayollarda kuzatiladi.
Xavo tomchi orkali - upka toksoplazmozi kuzatiladi.
Kasallik alomatlari parazit kaysi a’zoga joylashganligiga boglik bulib, odatda asab, jinsiy, limfa sistemalari, kurish azolari shikastlanadi. Toksoplazmoz surunkali kasallik bulib, uziga xos belgilari aytarli kuza- tilmaydi.Xattoki odamlar orasida 30% gacha toksoplazmani tashib yuruv- chilar bulib, ularda mutlako kasallik alomatlari bulmasligi mumkin. Toksoplazmani aniklash uchun kuyidagi laboratoriya usullari kullanadi:
Bioproba(biosinov) usuli. Zararlangan a’zolar (kon, orka miya suyukli- gi, limfa bezlarining punktatlari, ulgan xayvonning a’zolari) olinib, xujayralar muallak xolda tayyorlanadi, sung laborator sichkonlariga yuboriladi. Sichkonlarni zararlangan a’zolari olinib, preparatlar tayyor lanadi va Romanovskiy usuli buyicha buyalib, mikroskop ostida kuriladi.
Allergik proba(sinov) usuli. Bu usul toksoplazmozning aniklashda keng kullanadigan usul bulib toksoplazmoz bilan ogrigan bemorlarni toksoplazmaga (allergenga) nisbatan uta sezgirlikni xosil kilishiga. asoslangan. Bemorga allergen sifatida toksoplazmin yuboriladi.Tokso- plazmin laboratoriya sharoitida ishlab chikariladi. Tekshirilinayotgan be- morning bilak terisi ostiga 0,1 ml toksoplazani yuboriladi va 24 soat mobaynida toksoplazmin yuborilgan joy kizaradi. Bu kizargan joy dia­metri 8 -10 mm largacha borsa, sinov musbat xisoblanadi. Ammo bu proba ilgari kasal bulib tuzalgan odamlarda xam musbat bulishi mumkin. SHu sababdan yana bir serologik reaksiya; - koplement boglash reaksiyasi kullaniladi.
Koplement boFlash reaksiyasi antigen antijismlar (antitelo) boglash reaksiyasi antigen bilan spetsifik antijismlarni bir-biri bilan reak- siyaga kirishishiga asoslangan. Spetsifik antijismlar (oksil tanachalar) toksoplazmoz bilan kasallangan bemorning kon zardobida oksil buladi. Agarda kon zardobida bunday o^ra tanachalar bulmasa, demak bemor tokso­plazmoz bilan kasallanmagan buladi.