Tasdiqlayman” Navoiy Abu Ali ibn Sino nomidagi jamoat salomatligi texnikumi direktori t f. d., V. A. Ergashev

Nazorat savollari
1. Gaploid, diploid xromosomalar to'plami degan tushunchalar nimani anglatadi?
2. Autosomalar deb qanday xromosomalarga aytiladi?
3. Xromosoma xromatinlari tuzilishini izohlang
Foydalanilgan adabiyotlar

1. P.X.Xoliqov. A.O.Daminov. M.B.Tarinova. Tibbiy biologiya va umumiy genetika.Toshkent 2018 yil.

2. P.R. Olimxo‘jayeva, D.R. Inog‘omova. Tibbiyot genetikasi. Toshkent - «Ilm ziyo» - 2017
3. Jalolov G’.J. Boboyyeva R.N. “Bialogiya” Toshkent. O’qtuvchi. 2003 y
4. G’ofurov A.T. Nosirov O.N. Maktab “Biologiya” kursida tabiat muhofazasi
Toshkent. O’qituvchi 1985 y


Internet manbalari
www. ziyouz kom kutubxona
http:// ziyonet uz
http:// uzedu uz
http:// nambiolog uz


13-Mavzu: Parazitlar biologiyasi.Tibbiy parazitologiya asoslari.
Reja

1.Parazitologiya asoslari

2. Tipik parazitlik
3. Fakultativ parazitlik
Parazitologiya kompleks biologik fan bulib, parazitlar biologiyasi va ekalogiyasi, parazitizm xillari va shuningdek parazitlar kuzgatadigan kasalliklar, xamda ularga karshi kurash usullarini urganuvchi fandir. Odamda uchraydigan parazitlarni, ular keltirib chikaradigan kasallik- larni va ularga karshi kurash usullarini urganadigan fan tibbiy para­zitologiya deyiladi. Tibbiy parazitologiya uz ichiga 3 ta asosiy soxani oladi: 1) tibbiy protozoologiya - odamlarda parazitlik kilib yashaydigan sodda xayvonlar tuzilishini, ular kuzgatadigan kasalliklarni va ularga karshi kurash usullarini; 2) tibbiy gelmintologiya parazit chuvalchang- larni; 3) tibbiy araxnoentomalogiya - shifokorlar uchun nazariy va ama­liy jixatdan axamiyatli bulgan bugim oyoklilar - urgimchaksimonlar xamda xasharotlar tarkatadigan va kasalliklarni chakiradigan va ularga karshi kurash usullarini urganadi.
Parazitlilik (grekcha raga - atrofida, trophos - oziklanish suzlaridan olingan bulib), birga yashaydigan organizmlarning uzaro antagonistik mu- nosabatda bulishi bilan ta’riflanadi. Fanga ma’lum bulgan 2 million turdan ortik xayvonlardan, taxminan 50 000 turi prazit (tekiixur) ravish da, shu jumladan, 600 dan ortik turi odatda parazitlik kilib yashaydi. Xar b^ turning uziga xos xususiyatlari, tuzilishi va ekologiyasi bulishi tufayli xar bir shifokor odam parazitlarining tutgan urnini, kaysi turga mansubligini bilishi lozim. Bularsiz anik klinik tashxis kuyish va kasallikning oldini olish usullarini kursatish mumkin emas. SHu tufayli parazitlarnn urganish xayvonot olami tasnifidan boshlanadi. Xayvonot olamining 20 dan ortik tiplaridan asosiylari kuyidagilar xisoblanadi:
Sodda xayvonlar - Protozoa
Kovakichaklilar (kovakichlilar) - Coelenterata
YAssi chuvalchanglar - Plathelminthes
Yumoloq chuvalchanglar - Nemathelminlhes
Xalkali chuvalchanglar - Annelides
Bugimoyoklilar - Arthropoda
Malyuskalar, yumshok tanlilar - Mollusea
Ignaterililar - Echinodermata
Xordalilar - Chordata
Odatda barcha xayvonlar bir xujayralilar (Monocytozoa) va kup xujay- ralilar - (Metazoa)ra bulinadi. Bir xujayralilarga - sodda xayvonlar, kolganlari esa kup xujayralilarga kiradi. Kup xujayralilarning xujay- ralari differensiyalangan bulib, xar xil tarzda tuzilgan va turlicha vazi- falarni bajaradi. Kup xujayrali organizmlar sodda xayvonlarning prog­ressiv evalyusiasi natijasida kelib chikkan. Tana simetriyasiga kura kup xujayralilar radial (nurli) va bilateral simmetriyaga ega bulgan organi- zmlarga bulinadi. Radial simmetrik xayvonlarning tanasi buylab bir nechta tekislik utkazilganda simmetrik nimtalarga bulinadi. Bularga bulutlar va kovaknchaklilar va ignaterililar kiradi. Bilateral yoki ikki yoklama simmetriyaga ega bulgan xayvonlarning tanasidan fakat bitta tekislik utkazish mumkin, shundagina tanasi ikkita simmetrik kismga bulinadi. YAssi chuvalchanglardan boshlab kolgan xamma kup xujayralilar bilaterial simmetrik tana tuzilishiga ega.
Kup xujayralilarning tana tuzilishi ikki kavatlilar (bulutlar, kovakichaklilar) xamda uch kavatlilarga (kolgan tiplar) bulinadi.Bu siste- matikani tushunish uchun kup xujayrali xayvonlar ontogenezi (individual rivojlanishi)ning embrional davrini eslab kurish kerak.
Xayvonlarning shajara daraxti ildiz sifatidagi sodda xayvonlar tipidan boshlanadi. SHu jonivorlardan ikki kavatli xayvonlar paydo bulgan. Progressiv evolyusiya jarayonida shajara daraxti ikkiga ajralib, ikkita mustakil tarmokni - birlamchi ogizlilar bilan ikkilamchi ogizli- larni xosil kiladi. Turlar yashash joylarida (aloxida yashamaydi) uzaro bir-birlari bilan boglangan xolda, murakkab munosabatlar xosil kilib kun kechiradi. Bu munosabatlar asosida avllam bor yashash muxiti va ozukaga boglanish munosabatlari yotadi. Natijada xar xil biotik, boglanishlar paydo buladi. Masalan, neytrallik rakobat, yirtkichlik, simbioz. Parazitlik simbiozning bir turi xisoblanganligi uchun simbioz boFla- nishlarning xillarini kurib chikamiz.Simbioz - (grekchadan symbiosis - birga yashash) xar xil turga mansub bulgan, ikki organizmning birga yashash sistemasini tashkil kilishiga aytiladi. Simbiotik sistemadagi ikki turdan biriga tashki muxit bilan uzaro aloka kilish vazifasi yuklatiladi. Boshka boFlanish tiplari orasida xam shu kabi trofik uzviy va uzaro alokalar kuzatiladi. SHunday kilib simbioz tarzda yashaydigan turlardan bitgasiga yoki ikkalasiga xam uzaro xamkorlik da yashash uchun kurash imkoniyati yaratiladi. Simbioz fakul­tativ (ikkala organizmlardan biri bulmaganda ikkinchisi mustakil yashay oladigan) va obligat (organizmlardan biri tashki muxit bilan fakat ikkinchi organizm orkaligina aloka kila oladigan) bulishi mumkin.
Tipik parazitlilik - parazit xujayin organizmida yuzaga keladigan juda yakin va chukur alokalar bilan xarakterlanadi. Xujaynn organizmi tekinxurga nisbatan befark bulmay, unga karshi xar xil ximoya reak- siyalari, shu jumladan immunologik reaksiyalar xosil kiladi. Uz navbati- da parazit xujayinning ximoya reaksiyalaridan kochishga xarakat kiladi, xatto ularni kaytarishga va yuk kilishga kirishadi. Natijada ular orasida antogonistik xarakatlar, ya’ni karama-karshiliklar vujudga keladi.
Parazitlilikni yirtkichlikdan farklash kerak, chunki yirtkich uz uljasiga xujum kilar ekan, kornini fakat bir marta tuygizadi va uning ulimiga sababchi buladi, parazitlar esa uz xujayini tukimalari, ozuka moddalari bilan bir necha marta oziklanadi. Tekinxur uchun xujayinni ulimi shart emas, aksincha u kancha kup yashasa parazit uchun shuncha yaxshi. Ammo parazitlar uzlarining salbiy ta’sirlari tufayli xujayinlarning (bemorlarning) yashash kobiliyatini susaytirib boradi. Demak, parazitli- lik - parazit bilan xujayin orasida antogonistik munosabatlarning bulishi bilan xarakterlanadi. Parazitlar xujayinning tana tukima shar- batlari, xazm bulayotgan ozuka moddalari bilan oziklanadi. Bu xususiyat ularga xos bulgan belgi xisoblanadi. Masalan, malyariya plazmodiumi gemoglobin bilan, kiyshik bosh gijja kon bilan, koramol satlityori, keng tasmasimon chuvalchang ichakdagi ovkatlar bilan oziklanadi. Xar bir parazitning uziga xos ozuka moddasi, yashash joyi bulib, tashki muxit ta’siri fakat xujayin organizmi orkaligina amalga oshiriladi.
Parazitlilik xam simbioz kabi obligat va fakultativ xillarga bulinadi. Obligat, ya’ni x^aksksy parazitlar xayot davrida ma’lum bir vakt oraligida uz xujayini bilan biologik va ekologik boglangan, «uzga tur xisobiga yashovchi» tekinxurlardir. Misol uchun, volfart pashshasi - erkin yashovchi organizm, lekin uning lichinkasi odam va boshka jonivorlar tanasida rivojlanadi; tirik tukimalar bilan oziklanadi; pakana gijja esa lichinka davrida xam, voyaga etganda xam odam ichagida kun kuradi. Obli­gat parazitlilikda parazitlik boskichi majburiy bulib, maxsus tur bel­gilari xar bir parazit vakili uchun yashash davrida oddiy xolga aylangan.
Xujayin va parazitlarning uzaro munosabatlari davriga kura vatstinchalik (muvakkat) va doimiy parazitlar fark kilinadi.Vaktinchalik parazitlilikda parazitlar uz xayotlarining asosiy kismini erkin, tashki muxitda kechirishadi. Ular uz xujayinlaridan fakat oziklanish davridagina, ozuka manbai sifatida foydalanishadi. Masalan, ba’zi bir kon suruvchi bugimoyoklilardan chivin, kana va boshka (vaktinchalik) parazitlar anik biror turga mansub xujayinlarga boglik. bulmaydi. Ular turli xayvonlarga xujum kilib, xayot kechiradilar.
Doimiy parazitlar uchun parazit xayot kechirishi doimiy bulib, ular­ning ayrimlari fakat lichinkali davrida, upchiligi voyaga etgan davri (imago davri)da parazitlik kiladilar. Lichinkali davrida parazitlik kilib yashaydiganlarga, misol kilib volfart pashasining lichinkasini olish mumkin. Doimiy parazitlilikda parazit xujayin almashtirshi bilan xayot kechiradi (bezgak plazmodiylari va boshkalar). Parazit uchun ozuka manbai va yashash joyi bulib xizmat kiladigan tirik organizm uning uujayini deb ataladi. Xar kanday odam yoki jonivor bir yoki bir necha parazit turi uchun xujayin bulishi mumkin. Parazitlar bip yoki bir necha turdagi organizmlarda parazitlik kilishga moslashganligiga kura mono va polifaglarga bulinadi. Monofaglar - bir turdagi xujayin opganizmda yashashga moslashgan (odam bitlari, odam askaridasi). Polifaglar - xar xil turdagi kujayinlarda tekinxurlik kiluvchilardir (masalan: chivinlar, jigar qurtimushuk surgichi va boshkalar]. Ba’zi turdagi parazitlar xayotining tupli davrlarida bir turdagi xujayindan boshkasiga utadi bu xol xujayin almashtirish deb ataladi (masalan: koramol solityorining lentasimon davri odam ichagida, lichinka-finnasi esa koramolning mush- aklarida parazitlik kiladi.) Uz navbatida parazitlarning xujayinlari oralik va asosiy xillarga bulinadi.
Asosiy yoki definitiv xujayin tanasida parazit voyaga etgan davrida yashaydi (koramol solityori uchun odam, toksoplazma uchun - mushuk surFi- chi).va jinsiy yul bilan kupayadi. Oralik xujayin tanasida parazit lichinka davridagina yashaydi(sodda xayvonlarga kiradigan parazitlar) va jinssiz yul bilan kupayadi. Ba’zi oralik xujayin ikkita, ya’ni birinchi va ikkinchi bulishi mumkin: bunda ikkinchisi kushimcha xujayin deyiladi (masalan, mushuk cypFichining birinchi oralik xujayini korinoyokli mollyuska ikkinchisi esa - balik keng tasmasimon gijjada birinchi oralik xujayin - siklop, dafniya ikkinchisi - balik, xisoblanadi). Asosiy, oralik xujayinlardan tashkari rezervuar (y^uvchi) xujayin xam farkla­nadi. Rezervuar xujayin oralik xujayindan fark kilib, parazit xayotida majburiy davr xisoblanmaydi. Ularda parazit uz xayotchanligini saklab kolady va tuplanib turib, turning saklanish darajasini oshiradi va keyingi rivojlanish kuzatilmaydi (masalan, antilopalar - tripanosoma uchun rezervuar xujayindir, kemiruvchilar - leyshmaniya uchun, churtan balikkeng tasma chuvalchang uchun rezevuar xujayin bulib xizmat kiladi).Xujayin organizmida joylashishiga karab parazitlar kuyidagilarga bulinadi:1.Ektoparazitlar-xujayin tanasining tashki yuzasida parazit- zitlik kiluvchilar(bitlar, kanalar, chivinlar va boshkalar). 2.Endopara- zitlar - xujayin tanasining ichida yashovchilar (surg’ichlilar - jigar va upka surg’ichi - ichki a’zolarda; trixinella - tukimalarda; toksoplazma - xujayralarda).
Parazitlilikning kelib chikishi xilma-xil bulib xatto bir turdagi parazitlilik xar xil xayvonlarda, turli yul bilan yuzaga keladi. Kupchi­lik ektoparazitlar yirtkichlikdan asta-sekinlik bilan ozitslanish mudda- tining chuzilishi orsali kelib chikkan. Parazitlilikka utishning ikkinchi yuli kommensalizm asosida yuzaga kelgan Buni kush kanalari misalida kurish mumkin. Ularning avlodlari kush uyalarida yashovchi kommensallar bulgan deb taxmin kilinadi. Kommensallar kush patlari ostidagi organik koldiklar bilan oziklanib, asta-sekinlik bilan teri katlamlarnga joylasha boshlagan, sungra ektoparazitlarga aylanishgan.
Parazit va xujayining uzaro alokasi uch xil shaklda kuzatiladi:
Parazitning xujayiniga ta’siri.
Xujayinning parazitga ta’siri.
Tashki muxitning parazit va xujayinga ta’siri.Kasallikning kuzgata oladigan organizmlar - patogen, chakira olmay- diganlar - nopatogen organizmlar deyiladi. Parazitning xujayiniga ta’siri; a) mexanik (urmalash, chakish, ilib olish, surish, bosib turish - chuvalchanglarda); b) zauarli ta’siri (ankilostoma, tasmasimon chuvalchang- ning zaxarlari eritrotsitlarga, askarida zaxari markaziy nerv sistemasi- ga ta’sir kursatadi;v) kamsonlik, ozib ketish parazit xujayinning koni, xazm bulayottan ozik moddalari xisobiga oziklanganligi sababli kuzati­ladi; g) parazitlar orkali yukumli kasalliklarni tarsalishi (bitlar kaytalama va toshmali terlamani, burga ulatni, tulyaremiya kasalligini, tayga kanasi - tayga ensefalitini tarkatadi); d) yalliglanish va infeksiya- larni kirishiga yul ochib berish (lichinkalarning migratsiyasi natijasida, lichinkalar tukimalarni emirib, yalliglanishni chakiradi va infeksiyani kirishiga yul ochib beradi). Xujayinning parazitga ta’siri xujayin- ning xujayra, tukima (maxalliy) va gumoral (umumiy) reaksiyalari bilan yuzaga chikadi. Xujayra reaksiyasiga misol kilib, uch kunlik bezgak parazitining eritrotsitga bulgan ta’sirini keltirish mumkin. Tukima reaksiyasi - parazitni uz atrofidagi tukimalardan biriktiruvchi tukima kapsulasi yordamida chegaralagan xolat yuzaga chikadi (masalan, trixinella, koramol va Chuchqa solityorlari lichinkalari atrofida kapsula xosil buladi). Gumoral reaksiyalar immunitet xosil bulishi bilan ifodalanadi. Immunitet - organizmning uz butunligili va biologik individualligini ximoya kilish va saklash kobiliyati bulib, organizmiing yot oksil modda­larga (antigenlarga) nisbatan buladigai karshilik va chidamliligidir.
Parazit tekinxurlikka utishda uzidagi bir kator moslamalardan foyda- lanadi. Parazitlik adaptatsiyasi(moslanishi) kuyidagi shakllarda sodir buladi: 1. Progressiv moslama - yangi a’zolar va moslamalar xosil buladi. Masalan, zuluklarda ilmoklar, kanalarda va zuluklarda ovkat xazm kilish sistemasining uta rivojlanishi. 2.Regressiv adaptatsiyada tuzilmalarning soddalashishi kuzatiladi. Masalan tasmasimon chuvalchanglarda - ovkat xazm kilish sistemasi, bitlarda esa kanotlarining yukolib ketganligi. Parazitlar keltirib chakiradigan kasalliklar - invazion va infeksion kasallik guruxlariga bulinadi. Xayvon tabiatiga ega bulgan organizmlar keltirib chikaradigan kasalliklarga invazion kasalliklar deyiladi. Bakteriyalar, rikketsiyalar, spiroxetalar, viruslar, zamburuglar chakiradi­gan kasalliklar infeksion kasalliklar deyiladi. Kasallik nomlari parazitning lotincha nomi oxiriga «az», «oz», «yoz» kushimchalarini kuyish bilan xosil buladi, Masalan, amebiaz, leyshmanioz, trixotsefalyoz va xokazolar. Organizmning xayvon parazitlari bilan zararlanishi invaziya deb ataladi. Invaziya usullari: faol(aktiv) va nofaol (passiv) buladi.
1. Faol invaziya - parazit xujayin organizimiga uzi xarakat kilib kira­di (kiyshik boshli gijja, shistozoma). 2. Passiv invaziya - parazit uzi xarakat kilmagan xolda suv, ozuka maxsulotlari orkali organizmga kiradi. Invaziyaning yana bir kancha xillarini farklash mumkin. Agar parazitning tuxumi yoki lichinkasi uz xujayini organizmidan tashkariga chikmasdan, yana kaytadan parazit rivojlana boshlasi, bunday yul bilan zararlanishga autoinvaziya deyiladi (pakana gijja) Kasallikning kaytadan yukishi reinvaziya deyiladi. Parazitning uz xujayindan tashkariga chikib, yana uziga kayta yukishi autoreinvaziya deyiladi(ostritsa) Parazitning kasal­lik chakirishiga patogenlik xususiyati deb ataladi. Aksincha, parazit kasallik chakirmasa nopatogen deyiladi.
Kasallik kuzgatuvchilarning yukish usullari xam xilma-xildir: 1. Kontakt orkali zararlangan buyumlar, tuprok suv orkali (kichima kanasi, kuturish virusi, toksoplazma); 2. Ozik-ovkat, suv orkali (dizenteriya, korin terlama kasalligi, gelmintozlar); 3. Xavo-tomchilar, nafas yullari orkali (toksoplazma, sil tayokchalari); 4. Transmissiv - kon suradigan tashuvchilar orkali. 5. Transovarial - parazitning tuxumlari orkali (ensefalit, kana, kaytalama tif). Tashuvchilar uz navbatida maxsus tashuvchi va mexanik tashuvchi kabi xillarga bulinali; 1. Maxsus tashuvchilar organizmida, parazit ma’lum bir rivojlanish davri yoki shaklan uzgarishi kuzatiladi (chivin organizmida-bezgak kyzFatuvchisi, iskaptopar organizmida-leyshmaniya). 2. Mexanik tashuvchilarda esa kasal lik quzg’atuvchi xayvon tanasida rivojlanadi, ammo shaklan uzgarmaydi. Masalan, uy pashshasi - oshkozon-ichak kasalliklarining mexanik tashuvchi- sidir. Kasallik quzg’atuvchilarining tashish usullari xam turlichadir:Inokulyasiya - parazitlar kon surganda sulak orkali quzg’atuvchilarning utishi (bezgak kasalliklari, tripanosoma). 2. Kontaminatsiya - tashuvchi- laring axlati, shuningdek gemolimfasi orkali parazitning yukishi (bitlarning ezish natijasida yoki axlati orkali toshmali va kaytalama terlama kasalliklarning kuzgatuvchilarini utishi).
Transmissiv kasalliklar. Kon suruvchi bugimoyoklilar orkali yukadigan kasalliklarga transmissiv kasalliklar deyiladi. Transmissiv kasalliklar obligat va fakultativ bulishi mumkin. Obligat transmissiv kasallik-larda kasallik fakat tashuvchilar orkaligina utadi (bezgak kasalligi, leyshmanioz, toshmali terlama va xokazo). Fakultativ transmissiv kasalliklarda kasallik, tashuvchilar orkali, shuningdek ularsiz xam tarkaladi (ulat). Kasallik quzg’atuvchi va xujayin orasidagi maxsus alokaga kura kuyidagi transmissiv kasalliklar guruxi tafovut kilinadi: 1) Antroponozlar - kasallikning fakat odamdagina kuzatilishi (trixomonodoz, amebiaz). 2). Zoonozlar - fakat xayvonlarga tegishli kasalliklar (masalan: kushlar bezgagi). 3) Antropozoonozlar - odamda xamda, xayvonlarda tarkaladigan kasalliklar. Tashuvchilar kasal­lik kyzFatuvchilarini xayvondan odamga yuktiradi (ulat, leyshmanioz kasalliklari). Kupchilik transmissiv kasalliklar uziga xos tabiiy manbaga ega ekanligi aniklandi. Odamda uchraydigan transmissiv kasalliklarning tabiiy manbai bulib azal-azaldan kuzgatuvchining rezervuarlari, maxsus tashuvchilar, xayvonlar va uzok vakt mobaynida insondan xoli bulgan tabiiy sharoit xizmat kiladi.