Tasdiqlayman” Navoiy Abu Ali ibn Sino nomidagi jamoat salomatligi texnikumi direktori t f. d., V. A. Ergashev

Nazorat savollari
1. Ekologiy fani nimani organadi?
2. Muhit omillariga izoh bering
3. Xromosomalar molikulyar tarkibi nimadan iborat?
Foydalanilgan adabiyotlar

1. P.X.Xoliqov. A.O.Daminov. M.B.Tarinova. Tibbiy biologiya va umumiy genetika.Toshkent 2018 yil.

2. P.R. Olimxo‘jayeva, D.R. Inog‘omova. Tibbiyot genetikasi. Toshkent - «Ilm ziyo» - 2017
3. Jalolov G’.J. Boboyyeva R.N. “Bialogiya” Toshkent. O’qtuvchi. 2003 y
4. G’ofurov A.T. Nosirov O.N. Maktab “Biologiya” kursida tabiat muhofazasi
Toshkent. O’qituvchi 1985 y


Internet manbalari
www. ziyouz kom kutubxona
http:// ziyonet uz
http:// uzedu uz
http:// nambiolog uz
14-Mavzu: Parazitlarning kelib chiqishi.
Reja

1.Parazitlar evolyutsiyasi

2. Parazitlik adaptatsiyasi
3. Transmissiv kasalliklar
Parazitlilikning kelib chikishi xilma-xil bulib xatto bir turdagi parazitlilik xar xil xayvonlarda, turli yul bilan yuzaga keladi. Kupchi­lik ektoparazitlar yirtkichlikdan asta-sekinlik bilan ozitslanish mudda- tining chuzilishi orsali kelib chikkan. Parazitlilikka utishning ikkinchi yuli kommensalizm asosida yuzaga kelgan Buni kush kanalari misalida kurish mumkin. Ularning avlodlari kush uyalarida yashovchi kommensallar bulgan deb taxmin kilinadi. Kommensallar kush patlari ostidagi organik koldiklar bilan oziklanib, asta-sekinlik bilan teri katlamlarnga joylasha boshlagan, sungra ektoparazitlarga aylanishgan.
Parazit va xujayining uzaro alokasi uch xil shaklda kuzatiladi:
Parazitning xujayiniga ta’siri.
Xujayinning parazitga ta’siri.
Tashki muxitning parazit va xujayinga ta’siri.Kasallikning kuzgata oladigan organizmlar - patogen, chakira olmay- diganlar - nopatogen organizmlar deyiladi. Parazitning xujayiniga ta’siri; a) mexanik (urmalash, chakish, ilib olish, surish, bosib turish - chuvalchanglarda); b) zauarli ta’siri (ankilostoma, tasmasimon chuvalchang- ning zaxarlari eritrotsitlarga, askarida zaxari markaziy nerv sistemasi- ga ta’sir kursatadi;v) kamsonlik, ozib ketish parazit xujayinning koni, xazm bulayottan ozik moddalari xisobiga oziklanganligi sababli kuzati­ladi; g) parazitlar orkali yukumli kasalliklarni tarsalishi (bitlar kaytalama va toshmali terlamani, burga ulatni, tulyaremiya kasalligini, tayga kanasi - tayga ensefalitini tarkatadi); d) yalliglanish va infeksiya- larni kirishiga yul ochib berish (lichinkalarning migratsiyasi natijasida, lichinkalar tukimalarni emirib, yalliglanishni chakiradi va infeksiyani kirishiga yul ochib beradi). Xujayinning parazitga ta’siri xujayin- ning xujayra, tukima (maxalliy) va gumoral (umumiy) reaksiyalari bilan yuzaga chikadi. Xujayra reaksiyasiga misol kilib, uch kunlik bezgak parazitining eritrotsitga bulgan ta’sirini keltirish mumkin. Tukima reaksiyasi - parazitni uz atrofidagi tukimalardan biriktiruvchi tukima kapsulasi yordamida chegaralagan xolat yuzaga chikadi (masalan, trixinella, koramol va Chuchqa solityorlari lichinkalari atrofida kapsula xosil buladi). Gumoral reaksiyalar immunitet xosil bulishi bilan ifodalanadi. Immunitet - organizmning uz butunligili va biologik individualligini ximoya kilish va saklash kobiliyati bulib, organizmiing yot oksil modda­larga (antigenlarga) nisbatan buladigai karshilik va chidamliligidir.
Parazit tekinxurlikka utishda uzidagi bir kator moslamalardan foyda- lanadi. Parazitlik adaptatsiyasi(moslanishi) kuyidagi shakllarda sodir buladi: 1. Progressiv moslama - yangi a’zolar va moslamalar xosil buladi. Masalan, zuluklarda ilmoklar, kanalarda va zuluklarda ovkat xazm kilish sistemasining uta rivojlanishi. 2.Regressiv adaptatsiyada tuzilmalarning soddalashishi kuzatiladi. Masalan tasmasimon chuvalchanglarda - ovkat xazm kilish sistemasi, bitlarda esa kanotlarining yukolib ketganligi. Parazitlar keltirib chakiradigan kasalliklar - invazion va infeksion kasallik guruxlariga bulinadi. Xayvon tabiatiga ega bulgan organizmlar keltirib chikaradigan kasalliklarga invazion kasalliklar deyiladi. Bakteriyalar, rikketsiyalar, spiroxetalar, viruslar, zamburuglar chakiradi­gan kasalliklar infeksion kasalliklar deyiladi. Kasallik nomlari parazitning lotincha nomi oxiriga «az», «oz», «yoz» kushimchalarini kuyish bilan xosil buladi, Masalan, amebiaz, leyshmanioz, trixotsefalyoz va xokazolar. Organizmning xayvon parazitlari bilan zararlanishi invaziya deb ataladi. Invaziya usullari: faol(aktiv) va nofaol (passiv) buladi.
1. Faol invaziya - parazit xujayin organizimiga uzi xarakat kilib kira­di (kiyshik boshli gijja, shistozoma). 2. Passiv invaziya - parazit uzi xarakat kilmagan xolda suv, ozuka maxsulotlari orkali organizmga kiradi. Invaziyaning yana bir kancha xillarini farklash mumkin. Agar parazitning tuxumi yoki lichinkasi uz xujayini organizmidan tashkariga chikmasdan, yana kaytadan parazit rivojlana boshlasi, bunday yul bilan zararlanishga autoinvaziya deyiladi (pakana gijja) Kasallikning kaytadan yukishi reinvaziya deyiladi. Parazitning uz xujayindan tashkariga chikib, yana uziga kayta yukishi autoreinvaziya deyiladi(ostritsa) Parazitning kasal­lik chakirishiga patogenlik xususiyati deb ataladi. Aksincha, parazit kasallik chakirmasa nopatogen deyiladi.
Kasallik kuzgatuvchilarning yukish usullari xam xilma-xildir: 1. Kontakt orkali zararlangan buyumlar, tuprok suv orkali (kichima kanasi, kuturish virusi, toksoplazma); 2. Ozik-ovkat, suv orkali (dizenteriya, korin terlama kasalligi, gelmintozlar); 3. Xavo-tomchilar, nafas yullari orkali (toksoplazma, sil tayokchalari); 4. Transmissiv - kon suradigan tashuvchilar orkali. 5. Transovarial - parazitning tuxumlari orkali (ensefalit, kana, kaytalama tif). Tashuvchilar uz navbatida maxsus tashuvchi va mexanik tashuvchi kabi xillarga bulinali; 1. Maxsus tashuvchilar organizmida, parazit ma’lum bir rivojlanish davri yoki shaklan uzgarishi kuzatiladi (chivin organizmida-bezgak kyzFatuvchisi, iskaptopar organizmida-leyshmaniya). 2. Mexanik tashuvchilarda esa kasal lik quzg’atuvchi xayvon tanasida rivojlanadi, ammo shaklan uzgarmaydi. Masalan, uy pashshasi - oshkozon-ichak kasalliklarining mexanik tashuvchi- sidir. Kasallik quzg’atuvchilarining tashish usullari xam turlichadir:Inokulyasiya - parazitlar kon surganda sulak orkali quzg’atuvchilarning utishi (bezgak kasalliklari, tripanosoma). 2. Kontaminatsiya - tashuvchi- laring axlati, shuningdek gemolimfasi orkali parazitning yukishi (bitlarning ezish natijasida yoki axlati orkali toshmali va kaytalama terlama kasalliklarning kuzgatuvchilarini utishi).
Transmissiv kasalliklar. Kon suruvchi bugimoyoklilar orkali yukadigan kasalliklarga transmissiv kasalliklar deyiladi. Transmissiv kasalliklar obligat va fakultativ bulishi mumkin. Obligat transmissiv kasallik-larda kasallik fakat tashuvchilar orkaligina utadi (bezgak kasalligi, leyshmanioz, toshmali terlama va xokazo). Fakultativ transmissiv kasalliklarda kasallik, tashuvchilar orkali, shuningdek ularsiz xam tarkaladi (ulat). Kasallik quzg’atuvchi va xujayin orasidagi maxsus alokaga kura kuyidagi transmissiv kasalliklar guruxi tafovut kilinadi: 1) Antroponozlar - kasallikning fakat odamdagina kuzatilishi (trixomonodoz, amebiaz). 2). Zoonozlar - fakat xayvonlarga tegishli kasalliklar (masalan: kushlar bezgagi). 3) Antropozoonozlar - odamda xamda, xayvonlarda tarkaladigan kasalliklar. Tashuvchilar kasal­lik kyzFatuvchilarini xayvondan odamga yuktiradi (ulat, leyshmanioz kasalliklari). Kupchilik transmissiv kasalliklar uziga xos tabiiy manbaga ega ekanligi aniklandi. Odamda uchraydigan transmissiv kasalliklarning tabiiy manbai bulib azal-azaldan kuzgatuvchining rezervuarlari, maxsus tashuvchilar, xayvonlar va uzok vakt mobaynida insondan xoli bulgan tabiiy sharoit xizmat kiladi. SHunday kilib, tabiiy manbaning xosil bulishi va uzgarmay turishi uchun suzgatuvchi, kabul kiluvchi, xayvon-rezervuar, tashuvchi va kerakli tabiiy sharoit bulmogi lozim. Masalan, leyshmanioz, tripanosomoz tabiiy manbali kasalliklar jumlasiga kiradi. Tabiiy uchoklar inson uchun xavfli. Odam tabiiy manbaga tushib kolsa, kasallik kuzgatuvchisi yukishi mumkin