Tasdiqlayman” O‘quv ishlari bo‘yicha prorektor, professor Teshaev O. R

Semirish – bu organizmda yog‘ to‘qimasining ortiqcha to‘planishi bilan xarakter-lanadi. (Erkaklarda 20%dan kam emas,ayollarda 25% umumiy odam organizmida bo‘ladi). Ekonomik rivojlangan davlatlarda 25-30 % aholi kasallanadi. Alimentar faktor asosiy bo‘lib hisoblanadi, kolloriyali ovqat ist'emol qilish, asosan yog‘ va uglevodlar hisobiga (birlamchi semizlik), harakatning kamligi asosiy o‘rinni egallaydi.

Semirishning 3 shaklga ajratiladi:

1.Alimentar –konstitutsiyal. 2.Endokrin. 3.Markaziy.

Alimentar – konstitutsiyal formasida organizmning fizik-jismoniy harakatining kamligi hisobiga uglevod to‘planadi.

Semirishning endokrin formasi, endokrin sistemasi bezlari funksiyasining buzilishi bilan bog‘liq.

Semirishning markaziy formasining kelib chiqishida yog‘ almashinuvining markaziy boshqarilishining buzilishi yotadi, bu po‘stloq-diensefal soha funksiyasining jarohati va infeksiya bilan zararlanishidan keyin kelib chiqadi.

Birlamchi semirish 4 bosqichga bo‘linadi:

1-bosqich-Normadan 15-29% ortiqcha vazn

2-bosqich-30-49%

3-bosqich-50-100%

4-bosqich-100% dan ortiq bo‘ladi.

Semirish oqibatida yurak -qon- tomir sistemasi o‘zgarishlarga uchraydi.(miokard distrofiyasi, karonar qon aylanishning buzilishi, miya va pastki qismlarda qon aylanishning buzilishi), nafas sistemasi (nafas harakatining kamayishi bu diafragmani harakati kamligi hisobiga), ovqat hazm qilish sistemasida (oshqozon sokining gipersekretsiyasi, giperxlorgidriya bilan birga), tayanch–harakat apparati (bo‘g‘imlarga yuklamaning oshishi va moddalar almashinuvi buzilishi hisobiga artroz). Suv-tuz almashinuvini buzilishi hisobiga shish kuzatiladi. Birlamchi semirish natijasida ichki sekretsiya bezlari funksiyasining buzilishi, ya'ni giperinsulinemiya, gipokortitsizm, samototrop gormoni funksiyasining susayishi va boshqalar.

Ratsional davolash natijasida semirish kamayadi. Bemorni davolash prinsipida organizmda lipolizni kuchaytirish maqsadida manfiy energiya balansi vujudga keltiriladi. Bunda sut dietasi olib boriladi, organizmda uglevodni kamaytirish maqsadida, yana energiya sarfini ko‘paytirish yaxshi natija beradi. Dieta va harakatni oshirish, yani patogenezga tabiiy va jismoniy omillarning birgalikda olib borish organizmni qayta tiklash uchun muhim omildir. Jismoniy harakat bilan davolash natijasida kam kalloriyali dieta olib borishga yordam beradi va tana massasini kamayishiga yaxshi natija beradi, qayta tiklovchi yoki jismoniy harakatni stimulyasiya qiladi.

DJTga qarshi ko‘rsatmalar:

• 
  umumiy og‘ir ahvol;
  
• 
  ikkilamchi diabetning og‘ir turlari;
  
• 
  yurak yetishmovchiligi belgilari;
  
• 
  nafas yetishmovchiligi.
  

Vazifalari:

• 
  ichak, hujayra va to‘qima metabolizmini stimulyasiya qilish;
  
• 
  tana vaznini kamaytirish va hazm jarayonini yaxshilash;
  
• 
  rrogressiyalanuvchi aterosklerozning profilaktikasi;
  
• 
  qon aylanishni va nafas olishni yaxshilash;
  
• 
  emotsional holatni yaxshilash.
  

Jismoniy mashqlarni qo‘llash kasallikning birinchi kunidan boshlanadi. DJT da ertalabki mashqlar, sayr qilish, me'yorlangan suzish, chang‘i, mehnat terapiyasi qo‘llaniladi. Jismoniy yuklamadan so‘ng artish, dush, qisqa muddatli cho‘milish, umumiy va mahalliy uqalash. Jismoniy mashqlar har doim bemorning yoshi, umumiy ahvoli, yurak qon tomir tizimi faoliyatini hisobga olgan holatda me'yorlanadi.

Podagra – purin almashinuvining buzilishi natijasida qonda siydik kislota miqdorining oshishi va bo‘g‘imlarda yig‘ilishi bilan xarakterlanadigan kasallik.

DJTga qarshi ko‘rsatmalar:

• 
  umumiy og‘ir ahvol;
  
• 
  yaqqol og‘riq sindromi;
  
• 
  huruj davri;
  
• 
  uremik komi.
  

Vazifalari:

• 
  ichak, hujayra va to‘qima metabolizmini stimulyasiya qilish;
  
• 
  tana vaznini kamaytirish va hazm jarayonini yaxshilash;
  
• 
  progressiyalanuvchi siydik kislota to‘planishining profilaktikasi;
  
• 
  qon aylanishni va nafas olishni yaxshilash;
  
• 
  emotsional xolatni yaxshilash.
  

Jismoniy mashqlarni qo‘llash kasallikning birinchi kunidan boshlanadi. DJT da ertalabki mashqlar, sayr qilish, me'yorlangan suzish, chang‘i, mehnat terapiyasi qo‘llaniladi. Jismoniy yuklamadan so‘ng artish, dush, qisqa muddatli cho‘milish, umumiy va mahalliy uqalash. Jismoniy mashqlar har doim bemorning yoshi, umumiy ahvoli, yurak qon tomir tizimi faoliyatini hisobga olgan holatda me'yorlanadi.
Nazariy qismni baholash mezoni

Maksimal ball 25-24	23-21 ball	20-19 ball	17-16 ball	13 ball
A'lo	yaxshi	o‘rta	qoniqarsiz	yomon
100%-86%	85%-73%	70-56%	53%-46%	43% va undan kam

15.2. Taxliliy qism

Mashg‘ulot jarayonida qo‘llaniladigan yangi pedagogik texnologiya usullari:

Tuzilmaviy-mantiqiy diagramma “Qanday”.

Diagramma strategik darajadagi savollar bilan ishlashni boshlaydi.

Muammoni yechishning pastki darajasi birinchi galdagi harakatlarning ro‘yxatiga mos keladi.

Qanday diagramma tuzish qoidasi.

1.Ko‘pgina hollarda muammoni yechishda “nima qilish kerak”ligi to‘g‘risida o‘ylanib qolmasligingiz kerak.

2.Asosan muammo, uni yechishda “buni qanday qilish kerak?”, “qanday”asosiy savollar yuzaga kelishidan iborat bo‘ladi.
“Qanday” savollarining izchil berilishi quyidagilar imkonini beradi:

1. Muammoni yechish nafaqat bor imkoniyatlarni, balki ularni amalga oshirish yo‘llarini ham tadqiq qilish;

2.Diagramma hyech qachon tugallangan bo‘lmaydi, unga yangi g‘oyalarni kiritish mumkin.

3.Tizimli fikirlashni tahlil qilish.

4.Ko‘nikmalarni rivojlantiradi va faollashtiradi.

Pedagog tushintiradi.

1. Diagramma tuzish qoidasi bilan tanishtiradi

2.Yozuv taxtasi yoki katta kog‘oz varag‘ining o‘rtasiga mavzu nomi yoki savol yozadi.

Talaba bajaradi.

1.Talabalar chizmani chizish qoidasi bilan tanishadilar. .

2.Alohida kichik guruhlarda chizma tuzadilar.

3.Talabalar quyidan yuqoriga bosqichma bosqich bo‘ysunadigan g‘oyalar tuzilmasini aniqlaydilar.

4. Barcha g‘oyalarni o‘ylab o‘tirmasdan, baholamasdan va taqqoslamasdan tezlikda yozishlari kerak;

5.Agarda chizmada savol uning “shoxlarida” bir necha bor qaytarilsa, unda u biror muhimlikni anglatadi.

6.U muammoni yechishning asosiysi bo‘lishi mumkin.

7.Agarda siz o‘zingizga to‘g‘ri savollar bersangiz va uning rivojlanish yo‘nalishini namoyon bo‘lishida ishonchni saqlasangiz, diagramma, siz har qanday muammoni amaliy jihatdan yechimini topishingizni kafolatlaydi.

8.Shunga asosan har bir g‘oyalar rivojlanishini batafsil kuzatish mumkin.

9.Ish natijalarining taqdimotini qiladilar.


Qanday diagramma tuzishga savollar.

1. 
   Gastritlar,12 barmoq ichak va oshqozon yarasi kasalliklari. DJT qo‘llashga ko‘rsatma va qarshi ko‘rsatmalar, vazifalari, shakl va vositalarini qo‘llash. Massajni qo‘llash.
   

2.Ichki sekretsiya bezlarining anatomik-fiziologiyasi. DJT qo‘llashga ko‘rsatma va qarshi ko‘rsatmalar, vazifalari, shakl va vositalarini qo‘llash.

3. Semizlik. Semizlik sabablari, turlari. DJT qo‘llashga ko‘rsatma va qarshi ko‘rsatmalar, vazifalari, shakl va vositalarini qo‘llash.

4. Qandli diabet. DJT qo‘llashga ko‘rsatma va qarshi ko‘rsatmalar, vazifalari, shakl va vositalarini qo‘llash.

“Қандай” диаграмма чизмаси

касаллик
Тасъсир механизми Қарши кўрсатмалар

Кандай? Кандай?
ДЖТ

зифалари

Қандай?


Қандай?






Кандай?
ДЖТ беморлар даволаш

реабилитацияда ўрни
Қандай?

Ҳазм аъзол касалликларида ДЖТ қўлаш бўйча ВЕННА диаграмаси



Taxliliy qismning baholash mezoni:(organayzer):

Maksimal ball 15	13-12 ball	11-10 ball	9-8 ball	7-6 ball
100%-86%	85%-73%	70-56%	53%-46%	43% va undan kam

15.3. Amaliy qism

1. 
   Semizlik kasalligida DJT qo‘llash.
   

Bajariladigan bosqichlar :

№	Bajaradigan ish nomi	Bajar-madi	Maksimal ball
1	Semizlikda kasalligida DJTni qo‘llashga qarshi ko‘rsatmalarni sanab o‘tish.	0	10
2	Semizlik kasalligida harakat tartibotini belgilash.	0	10
3	Semizlik kasalligida DJT vazifalarini to‘g‘ri qo‘yish.	0	10
4	Semizlikni davolashda DJTning vosita va shakllarini tanlash.	0	30
5	Bemorlarga tavsiya etiladigan gimnastik mashqlar kompleksini tuzish.	0	30
6	Mashg‘ulotlarning samaradorligini aniqlash	0	10
	Jami		100

2. 
   12 barmoq ichak yara kasalligi bilan xastalangan bemorlarda DJT to‘g‘ri o‘tkazishni o‘rganish.
   

Bajaradigan bosqichlar :

№	Bajaradigan ish nomi	Bajar-madi	Maksimal ball
1	12 barmoq ichak yara kasalligida DJTni qo‘llashga qarshi ko‘rsatmalarni sanab o‘tish.	0	10
2	12 barmoq ichak yara kasalligida harakat tartibotini belgilash.	0	10
3	12 barmoq ichak yara kasalligida DJT vazifalarini to‘g‘ri qo‘yish.	0	10
4	12 barmoq ichak yara kasalligini davolashda DJTning vosita va shakllarini tanlash.	0	30
5	Bemorlarga tavsiya etiladigan gimnastik mashqlar kompleksini tuzish.	0	30
6	Mashg‘ulotlarning samaradorligini aniqlash	0	10
	Jami		100

3. 
   Bo‘g‘im kasalliklarida DJT to‘g‘ri o‘tkazishni o‘rganish.
   

Bajaradigan bosqichlar :

№	Bajaradigan ish nomi	Bajar-madi	Maksimal ball
1	Osteartroz va artritlarda DJTni qo‘llashga qarshi ko‘rsatmalarni sanab o‘tish.	0	10
2	Osteartroz va artritlarda harakat tartibotini belgilash.	0	10
3	Osteartroz va artritlarda DJT vazifalarini to‘g‘ri qo‘yish.	0	10
4	Osteartroz va artritlarni davolashda DJTning vosita va shakllarini tanlash.	0	30
5	Bemorlarga tavsiya etiladigan gimnastik mashqlar kompleksini tuzish.	0	30
6	Mashg‘ulotlarning effektivligini aniqlash	0	10
	Jami		100

Amaliy ko‘nikmalarni baxolash mezoni:

100%-86%	85%-71%	70-55%	54%-37%	36% va undan kam
40-34,4-a'lo	34-28,4-yaxshi	28-22-o‘rta	21,6-14,8-qoniqarsiz	14,4 va undan kam-yomon

16. Bilim, ko‘nikma va bilishlarni nazorat shakllari

- Og‘zaki javob

- Bahsda aktiv ishtrok etish

- Yozma javob natijalari

- Masalalarini yechish

- Amaliy ko‘nikmalarni bajarish

Talabalar bilimi, ko‘nikma va mahoratini baholashda qo‘llaniladigan nazorat mezonlari

№	Baho	a'lo	yaxshi	o‘rta	qoniqarsiz	yomon
	O‘zlashtirish % hisobida	100%-86%	85%-71%	70-55%	54%-37%	36% va undan kam
1	Nazariy qism	25-24 ball	23-22 ball	21-19 ball	18-17 ball	15 ball
2	Analitik qism klaster	15-14 ball	13- 12 ball	11-10 ball	9-8 ball	7-6 ball
3	Test vaziyatli masallar	15-14 ball	13-12 ball	11-10 ball	9-8 ball	7-6 ball
4	Amaliy ko‘nikmalar	40- 34.4 ball	34-28.4 ball	28-22 ball	21.6-14.8 ball	14.4 ball

17. Nazorat uchun savolar

1. 
   Hazm organlari kasalliklarini komleks davolashda DJT qanday maqsadda qo‘llaniladi ?
   
2. 
   Surunkali gastrit kasalligida DJTning usullari va ularning afzalliklari?
   
3. 
   Oshqozon va ichak yarasi kasalligida qo‘llaniladigan DJTning qanday vositalarini bilasiz?
   
4. 
   Semirishda DJTning shakllari va ularning davolash jarayonidagi ahamiyati?
   
5. 
   Podagrada jismoniy mashqlarning davolovchi ta'sir mexanizmi.
   
6. 
   Qandli diabetda DShJT qanday maqsadda qo‘llaniladi?
   
7. 
   Qaysi holatlarda ideomotor mashqlarni qo‘llash tavsiya etiladi?
   
8. 
   Tabiatning tabiiy omillarini qo‘llashdan maqsad.
   
9. 
   Qanday maqsadlarda mehnat bilan davolash vositasi qo‘llaniladi?
   
10. 
    Enterit, kolit va enterokolitda erkin harakat tartibotining vazifalari qanday?
    
11. 
    Xoletsistitda qo‘llaniladigan harakat tartibotlari va ularning vazifalari qanday? Davolovchi gimnastika muolajasini tuzishda nimaga e'tibor berish kerak?
    
12. 
    Hazm tizimi kasalliklarida qo‘llanilayotgan jismoniy mashqlarning samaradorligini baholovchi usullarni ayting?
    
13. 
    Deformatsiyalanuvchi artroz, artritlar, bo‘g‘im kontrakturalari sabablari va rivojlanish mexanizmi. DJT va davolovchi massaj vazifalari va qo‘llash usullari.
    
14. 
    Umurtqa pog‘onasi osteoxondrozi. Sinflanishi. DJT va davolovchi massaj vazifalari va qo‘llash usullari.
    
15. 
    Hazm (oshqozon ichak trakti) tizimi kassaliklari. DJT qo‘llashga ko‘rsatma va qarshi ko‘rsatmalar, vazifalari, shakl va vositalarini qo‘llash.
    
16. 
    Gastritlar.12 barmoq ichak va oshqozon yarasi kasalliklari. DJT qo‘llashga ko‘rsatma va qarshi ko‘rsatmalar, vazifalari, shakl va vositalarini qo‘llash. Massaj qo‘llash.
    
17. 
    Ichki sekretsiya bezlarining anotomik-fiziologiyasi. DJT qo‘llashga ko‘rsatma va qarshi ko‘rsatmalar, vazifalari, shakl va vositalarini qo‘llash.
    
18. 
    Semizlik. Semizlik sabablari, turlari. DJT qo‘llashga ko‘rsatma va qarshi ko‘rsatmalar, vazifalari, shakl va vositalarini qo‘llash.
    
19. 
    Qandli diabet. DJT qo‘llashga ko‘rsatma va qarshi ko‘rsatmalar, vazifalari, shakl va vositalarini qo‘llash.
    

18.Adabiyotlar.

Asosiy (A):

1.yepifanov V.A., Apanasenko G.L. «Lechebnaya fizkultura i vrachebnыy kontrol» M., 1990 g.

2.yepifanov V.A. «Lechebnaya fizkultura i sportivnaya meditsina» M., 2000

3.Popov V.I. Chogovadze V.G. « Fizicheskaya reabilitatsiya» Rostov na Donu 2001g.

4.yepifanov V.A. “ Lechebnaya fizicheskaya kultura” M. 2003g.

5.Dubrovskiy V.A. “ Lechebnaya fizkultura” M. 2004 g

Qo‘shimcha (Q):

1.yepifanov V.A. «Lechebnaya fizkultura i sportivnaya meditsina» M., 2000

2.Rixsieva O.A. «Massaj» T. 1996 g.

3.yevdokimova T.A. Milyukova I.V. Noveyshiy spravochnik“ Lechebnaya fizkultura” M. 2004g.

4.«Meditsinskie osnovы fizicheskogo vospitaniya i formirovaniya zdorovya i garmonichnogo razvitiya detey i podrostkov» prof. Nazirov F.G. prof. Axmedova D.M. prof. Suyumov F.A. dots. Vasilev V.D, prof. Shayxova G.I. Tashkent 2003g

5.Karpman V.L. «Serdse i sport» M., 1999

6.Edvard T. Xouli, B. Don-Frenks « Rukovodstvo instruktora ozdorovitelnogo fitnessa» Kiev 2004g

7.Bet Shou “Yoga fit Trening dlya zdorovya” M. 2005 g.

8.Milyukova I.V. yevdokimova T.A. “Gimnastika dlya detey” M. 2004 g.

9.A. Bokov S. Sergeev “ Yoga dlya detey” M. 2004 g.

10.yepifanov V.A., Moshkov V.N. «Lechebnaya fizkultura (spravochnik)» M.1997

11.Aulik I.V. «Opredelenie fizicheskoy rabotosposobnosti v klinike i sporte» M., 1990

12.Yuldashev K.Yu. «Nemedikamentoznыe metodы lecheniya profilaktiki i meditsinskoy reabilitatsii». Sb. nauch. trudov. T.-1994g.

Chet el adabiyoti:

1. 
   Consuelo T Lorenzo et al. Physical Medicine and Rehabilitation Medscape Reference 2011 – WebMD
   
2. 
   Marlis Gonzalez-Fernandez, MD, PhD, Jarrod David Friedman, MD Physical Medicine and Rehabilitation Pocket Companion
   
3. 
   Mark Harrast, MD, Jonathan Finnoff, DO Sports Medicine Study Guide and Review for Boards
   
4. 
   Mika T. Warshava. Fizikaterapia. 460.2000
   
5. 
   Sara J. Cuccurullo (Editor) Physical Medicine and Rehabilitation Board Review 2004 - Demos Medical Publishing, 848 pp.
   
6. 
   Teylor S.B., Miller N.H. “Basic physiologic principils relatied to Group exirsise programs” Filadelphiya 1990
   
7. 
   Tehaxton L. “Phithiological and psythological effects of short term exirsise eddiction on habitual runners.” 1992 96.
   
8. 
   Wainapel, Stanley F.; Fast, Avital (Editors) Alternative Medicine and Rehabilitation A Guide for Practitioners 2003 - Demos Medical Publishing.