Tasdiqlayman Tosh kti o‘quv ishlari bo‘yicha Rektor muovini dots. Ismailova L. A. 2007 «iqtisodiy bilimlar tarixi»
A.Smitning iqtisodiy g‘oyalari. Uning «xalqlar boyligi» asaridagi
Yüklə 438,5 Kb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- D.Rikardoning iqtisodiy ta’limoti.
|
2. A.Smitning iqtisodiy g‘oyalari. Uning «xalqlar boyligi» asaridagi
iqtisodiy qarashlar. A. Smit (1723-1790) Shotlandiyaning kerqoldi shaxrida bojxona chinovnigi oilasida dunyoga keldi. Glazgo va Oksford universitetlarida ta’lim oldi. 1759 yilda o‘qigan leksiyalari asosida etikaning falsafiy muammolariga bagishlangan o‘zining birinchi «Axlokiy xissiyot nazariyasi» kitobni yaratdi. U 1766 yilda o‘zining bosh asari –« Xalqlar boyligining tabiati va sabablari to‘g‘risidagi tadqiqot»ni yozishga kirishdi. Bu asar 1776 yil martda Londonda chop etildi. Smitning bu asari 5 kitobdan iborat bo‘lib, birinchisida qiymat va qo‘shimcha daromad muammolari tadqiq etildi, ikkinchisida – kapital jamgarilishining shakllanishi davrida yevropaning iqtisodiy rivojlanishi, uchinchisida – kapitalizm taraqqiyotining tarixiy shart-sharoitlari, turtinchisida- Merkantilizm va fiziokratlarning bilimlariga munosabati, beshinchisida esa davlat moliya tizimi tadqiq etilgan. A.Smit tomonidan tadqiq etilgan insonning tabiati, inson va jamiyat orasidagi munosabatlar klassik (mumtoz) maktab qarashlarining asosini tashqil etdi. Bunda «Iqtisodiy odam» tushunchasi keninrok paydo bo‘lishiga qaramasdan, uning kashfiyotchilari A.Smitga tayanganlar. Smit o‘z asarlarida va tadqiqotlarida odamlar ba’zi bir shunday tabiiy xususiyatlarga egaki, ular ijtimoiy tuzumga bog‘liq emas, degan xulosaga asoslandi. Ana shunday xususiyatdan biri Egoizm bo‘lib, odamlar o‘z xo‘jalik 19
faoliyatlarida unga amal qiladilar. Xar bir odam o‘z shaxsiy manfaatini ko‘zda tutadi, ammo bu xolatda ko‘p boshqa xolatlardagi kabi, u «Ko‘rinmas qul» tomondan uning niyatida ham bo‘lmagan maksad sari yo‘naltirildi. Smitning ta’rificha foyda ketidan kuvish va raqobat butun jamiyatga naf keltiruvchi faoliyat deb qaraladi (Sho‘rolar davrida, markscha-Lenincha g‘oyada tankid qilinar edi). A.Smit kapitalistik jamiyatni tabiiy tuzum bilan bir deb tushungan, shuning uchun kapitalistik munosabatlar adabiy, kapitalistik xo‘jalik namoyandalarining xususiyatlari odamning tabiiy xususiyatlari kabidir, deb izoxlaydi.bu fikrni bozor munosabatlariga ham tadbiq etish mumkin. A.Smit abstraksiya usulidan foydalanib qator chuqur ilmiy xulosalarga keldi, xodisalarning ichki boglanishi masalalariga kirib bordi. Shunga parallel ravishda u boshqa yo‘ldan ham bordi, kapitalistik xaqikat to‘g‘risidagi bevosita ko‘zatish natijalarini umumlashtirdi. Birinchi metod izoterik, ikkinchisi - ekzoterik usullar deb ataladi. Mexnat taksimoti va pul to‘g‘risidagi ta’limot. Smit o‘z davri uchun mos ravishda manufakturani ishlab chiqarishning eng ilgor shakli deb baxolaydi, uning tarixan utkinchiligini tushunmaydi. A.Smitning iqtisodiy qarashlari asosida shunday g‘oya yotadiki, unga ko‘ra jamiyat boyligi ishlab chiqarish jarayonida mexnat tufayli paydo bo‘ladi. A.Smit mexnatni barcha sohalarda (sanoat,qishloq xo‘jaligi, xizmat ko‘rsatish sohalari) boylikning asosi deb biladi. U kapitalistik ishlab chiqarishning manufaktura boskichini taxlil qilish asosida iqtisodiy progress (taraqqiyot) ning muxim omili mexnat taksimotidir, degan xulosaga keldi. Birinchidan, mexnat taksimoti tufayli ayrim ishchilarning chakkonligi va moxirligi oshadi. Ikkinchidan, bir turdagi ishdan boshqasiga o‘tish uchun ketadigan vaqt iqtisod qilinadi. Uchinchidan, mexnat taksimoti mashinalar ixtiro qilishga imkon tugdiradi, ya’ni takrorlanadigan jarayonlar mashina qullashga qulaylik yaratadi. A.Smit asarida mexnat taksimotining salbiy tomonlari ham berilgan (bir xil mexnat, toliqish…) manufakturadagi mexnat taksimoti va endigina rivojlanib kelayotgan mashina sanoatining salbiy oqibatlari ham tan olinadi. Smit tovar dunyosida pulning stixiyali ravishda, uzoq rivojlanish jarayoni natijasida ajralishini ko‘rsatib berdi. Smit pulning muomala vositasi funksiyasini boshqalarga nisbatan alohida ta’kidlaydi. Oqibatda Smitning fikricha, pul texnik kurol bo‘lib, iqtisodiy jaraenlarni yengillashtiradi, uni «Muomalaning buyuk gildiragi» deb baxolaydi. A.Smit qiymatning mexnat nazariyasini V.Pettining nazariyasiga nisbatan ancha chuqur va to‘larok ishlab chikdi. A.Smit qiymatni daromad bilan ham tenglashtirishga o‘ringan. U aytadiki, ish xaqi, foyda va renta xar qanday daromadning, xuddi shuningdek xar qanday almashuv qiymatining dastlabki uch manbaidir. 20
Demak, Smit kapitalizmiga xos yana bir qiymat- daromad nazariyasini uylab topdi, bu yerda daromad ish xaqi darajasi, foyda, renta bilan aniklanadi. Qiymatni daromadlar asosida tushuntirish olimning qiymatning mexnat nazariyasiga qarama - qarshidir. Daromadlar to‘g‘risidagi ta’limot A.Smit jamiyat a’zolarining ishlab chiqarish vositalariga bo‘lgan munosabatlariga ko‘ra uch sinfni ajratib berdi: ishchilar, kapitalistlar va yer egalari. Xar bir sinf o‘zining asosiy daromadini: ishchilar, ish xaqini, kapitalistlar foydani, yer egalari esa rentani oladilar. Ular o‘rtasida nomuvofiklik yo‘q. Ish xaqi, ya’ni ishchining daromadi Smitning fikri bo‘yicha mexnat maxsuloti bo‘lib, mexnat uchun to‘lanadigan tabiiy mukofotdir, oddiy takror ishlab chiqarishda ham mexnat xaqi mavjuddir. U oddiy ishlab chiqaruvchi bilan yollanma ishchining daromadlarini bir deb bildi. U oddiy takror ishlab chiqarishda «Ish xaqi» ishchining butun mexnat maxsulotiga teng. Smit ta’limotida ishchi kuchi degan kategoriya yo‘q, u kapitalist va ishchi o‘rtasidagi munosabatda ishchi kuchi sotilishi jarayonini tushunmagan. Ammo ish xaqining normal darajasini aniklashda u amalda ishchi kuchining qiymatidan foydalangan, ish xaqining miqdori to‘g‘risida gap borganda esa tirikchilik xarajatlari qiymati xisobga olinishi kerak, deydi. Smit foyda normasi va protsent (foiz)ning past darajasini iqtisodiy rivojlanish va «Millatning ravnaki» ko‘rsatkichi deb xarakterladi, ammo foyda normasining pasayib borish tendensiyasini tushuntirib bera olmadi. Unumli va unumsiz mexnat to‘g‘risidagi ta’limot. Smitda bu masala ancha mukammal taxlil etilgan. Fiziokratlarda qiymatning manbai u yoki bu konkret mexnat shakllari emas, qaysi sohada bo‘lishining farqi yo‘q, balki umuman mexnat ekanligini ko‘rsatib berdi. Smitning fikricha, qiymat foyda umumiy ijtimoiy mexnat bilan yaratiladi. Avvalo kapitalga almashuvni, ya’ni foyda yaratuvchi mexnat unumli deb e’lon qilinadi, maksadidan kat’iy nazar odamlarning boshqa turdagi faoliyati unumsiz mexnat xarajatlari deb aytiladi. Unumli va unumsiz mexnatning farqi shundaki, birinchisi kapitalga almashtiriladi. Tovarda o‘z aksini topgan mexnat unumli, xizmat sohalari unumsiz mexnat bo‘lib chikadi (marjinalizmda boshqacha fikr). Smitning tasdiklashicha davlat daromadining deyarli hammasi unumsiz elementlarni ta’minlash uchun sarf bo‘ladi, shu sababli jamiyatda bunday guruxlar imkoni boricha kam bo‘lishi kerak, deydi, ya’ni u arzon davlat tarafdori bo‘lgan, bunga kushilish mumkin. A.Smit erkin raqobat davridagi Buyuk Britaniyadagi iqtisodiy siyosatni asoslashga katta e’tibor berdi. U ishlab chiqaruvchilarga iqtisodiy erkinlik 21
ta’minlashni, davlatning iqtisodiy xaetga aralashmasligini ta’rifladi, ammo mamlakat xavfsizligi iqtisodiyotdan ustun, deyiladi. Smit merkantilizmga, shu bilan birga savdodagi proteksionizmga (davlat tomonidan cheklashlar, soliq,bojxona va boshqalar), tashki savdodagi xar qanday cheklashlarga qarshi edi, demak erkin iqtisodiyotni qo‘llaydi. Smit nochor axvolga tushib qolgan iqtisodiyotni rivojlantirish uchun kuyidagi uch omilni ko‘rsatib bergan edi: 1. Mamlakatda tinchlik, osoyishtalik bo‘lishi va saqlanishi. 2. Me’yoridagi yengil soliqlar tizimi. 3. Davlat iqtisodiyot ishlariga xadeb aralashavermasligi zarur, iqtisodiyot tabiiy ravishda amalga oshaveradi. 3.D.Rikardoning iqtisodiy ta’limoti. Ingliz klassik iqtisodiyotining mashxur namoyondasi D. Rikardo (1772- 1823) Petti va Smitning iqtisodiy g‘oyalarini yanada rivojlantirdi. U Londonda burjua dalloli oilasida tugildi. Ikki yil Amsterdam (Gollandiya) da savdo maktabida ta’lim oldi. D.Rikardo dastlab birja dalloli, keyinroq matematika ukituvchisi bo‘ldi. Tarixiy manbalarga qaraganda, D.Rikardo 1799 yilda kurortda A.Smitning "Xalqlar boyligi" asarini ko‘rib qoladi va unda bu fanga ishtiyok paydo bo‘ladi. U jamiyat moddiy boyligi o‘sishi uchun ijtimoiy va taksimotning qanday sharoitlari eng qulay va optimal degan masalaga tuxtaladi. Rikardo yagona iqtisodiy konsepsiya asosi-pul muammosi va kredit, xalqaro iqtisodiy munosabatlar, soliq, yer rentasi, xalqaro mexnat taksimoti to‘g‘risida fundamental fikrlar berdi. Smitdan keyinroq yashagan Rikardo sanoat inqilobi natijalarini to‘larok tushundi. Uning fikrlari nisbatan teran bo‘lib, klassik iqtisodiyotni nixoyasiga yetkazdi; u agar A.Smit manufakturasini qullasa, Rikardo sanoat davrining iqtisodchisi edi va fabrika afzalligini tushundi. Uning dastlabki «Oltin ajdaxosi to‘g‘risida uch xat» (1809) va boshqa asarlari pul va muammolarining taxlil qilishga bagishlangan. 1807 yilda uning asosiy asari bo‘lgan «Siyosiy iqtisod va soliq solishning boshlanishi» chop etildi. 1824 yilda yozilgan «Milliy bank tuzishning rejasi» asari esa uning vafotidan keyin bosilib chikdi. Rikardo qiymat qonunini ishlab chikishda Smitning xulosalariga, garchi ularni qisman rad etsada, suyandi va ularni rivojlantirdi. U tovarning ikki faktori: iste’mol va almashuv qiymatlarini yanada anikrok o‘rgandi. Rikardo Smit kabi qiymatning mexnat nazariyasini kapitalistik ishlab chiqarish sharoitida qullashda katta qiyinchiliklarga uchradi. Qiymatning ishlab chiqarish baxosiga aylanish muammosiga e’tibor berdi va uni xal etishga o‘rindi. Real xayotda kapitaldan olinadigan foyda shu kapitalning miqdori bilan aniklanadi yoki foyda normasi mutaddillashish tendensiyasiga ega. 22
Rikardo ish xaqi, foyda va renta masalalarini yechishga katta xissa kushdi. U Smit kabi asosiy uch sinfning dastlabki daromadlari masalasiga e’tibor berdi. U mexnatni tovar deb (aslida ishchi kuchi tovar) xisoblab mexnatning bozor baxosi (ish xaqi) tabiiy baxo bo‘ladi va shu atrofda o‘zgaradi deb xisoblagan; tabiiy baxo deganda ishchi kuchining qiymatini tushungan. Rikardo masalaga tarixiy an’analar asosida yondoshishga o‘rinsa ham mexnatning tabiiy baxosini jismoniy minimumga tenglashtiradi: masalan, nonning baxosi va ish xaqining pul miqdori o‘rtasida bevosita bog‘liqlik bor, - deydi u,- agar nonning baxosi oshganda ish xaqi o‘zgarmasa ishchilar och qoladi va ulimga maxkum etiladi. Rikardo pul va pul muomalasi masalalariga katta e’tibor qildi. U dastlabki asarlarida pulni ichki qiymatga ega bo‘lgan tovar deb qaragan. Pul qiymati uni topishga sarf qilingan mexnat bilan aniklangan Rikardo pulning xususiyati shundaki, u alohida tovar, boshqa tovarlarning qiymat ulchovi va muomala vositasi sifatida xarakat qiladi,- deydi. Rikardo angliyaning tashki aloqalar iqtisodiyotida katta rol uynashini alohida o‘rgandi. U birinchilardan bo‘lib ayrim tovarlarni ishlab chiqarishdagina emas, (korxona doirasida), balki mamlakatlar o‘rtasidagi xalqaro mexnat taksimoti va ixtisoslashuvining foydaliligini ishlab chikdi. Bu tamoyil ko‘ra, ayrim mamlakatlar tovarlarni ishlab chiqarishda ayrim qiyinchiliklarga ega bo‘ladi va kam xarajat sarf qilinadi. Nisbiy ustunlik nazariyasini yaratdi. Misol sifatida Angliyada tekstil, Portugaliyada vino ishlab chiqarish ustunligini isbotlab berdi. Rikardoning 1815 yilda yozilgan «Nonga bo‘lgan past baxoning kapital foydasiga bo‘lgan ta’siri to‘g‘risidagi tajriba nomli pamfletida sinflarning iqtisodiy munosabatlari va kapitalizm rivojlanish nazariyasi kiska, ammo lunda tarzda bayon etilgan. Uning asosiy xulosalari kuyidagilardan iborat: agar iqtisodiyot rivoji o‘z xoliga kuyilsa, axolining o‘sishi va kam unumdor yerlarga ishlov berilishiga o‘tishi tufayli qishloq xo‘jaligi maxsulotlarining baxosi oshib boradi.buning barcha foydasi yer egalari bo‘lgan lendlordlarga utadi. Vaxolanki, kapitalga bo‘lgan foyda normasi pasayadi. Bundan esa ishchilar ham ziyon ko‘radi, chunki ularning mexnatiga talab pasayib boradi. Yüklə 438,5 Kb. Dostları ilə paylaş:
|