Tasdiqlayman Tosh kti o‘quv ishlari bo‘yicha Rektor muovini dots. Ismailova L. A. 2007 «iqtisodiy bilimlar tarixi»

4.A.Smit va D.Rikardo ta’limoti va xozirgi zamon. 
A.Smit va D.Rikardo angliya klassik iqtisodiyotining eng buyuk va eng 
sunggi namoyondalari edilar, ularning g‘oyalari Sey,Sismondi va qisman
Maltus tomonidan davom ettirildi, ammo bu g‘oyalarga katta biror yangilik 
kiritilmadi. A.Smit va D.Rikardo asarlarida klassik iqtisodiy maktab eng
yuksak ko‘tarildi va jaxon iqtisodiy tafakkuriga katta ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. 
Klassik iqtisodiy maktab uchun shu narsa xarakterliki, unda mantikiy
abstraksiya uslubi yordamida iqtisodiy vokealar imkoni boricha katta 

---

---

23

ob’ektivlik va xolislik bilan taxlil etildi va mavjud tizimni ataylab ongli
maktash bilan shugullanilmadi. 
Klassik iqtisodiyotning poydevori qiymatning mexnat nazariyasi asosida
kurilgan. Bu ta’limot daromatlarni taksimlash nazariyasiga ham asos deb 
qaralgan. Bu maktab birinchi marta usha davrdagi ilgor burjua jamiyatining
sinfiy tuzilishini to‘g‘ri yoritib berdi, kapitalistlar, yer egalari va yollanma 
ishchilarning daromad manbalari ochib berildi (ish xaqi). Daromadlar o‘rtasida
qarama-qarshilik yo‘q deb qaraldi.
A.Smit o‘z asarida iqtisodiyot fanini xar tomonlama to‘la taxlil etib,
xozirgi davr tili bilan aytganda bozor iqtisodiyoti va uning amal qilish 
tamoyillarini to‘g‘ri ko‘rsatib berdi. Ular ta’limotining mohiyati kiskacha
kuyidagilardan iborat: 1. Tanlov va tadbirkorlik erkinligi; 2. Baxolarning 
erkinligi (ya’ni baxoning bozorda talab va taklif asosida shakllanishi); 3. Erkin
raqobat; 4. Mulk shakllarining turli - tumanligi va ularning qonun oldida 
baravarligi (ya’ni davlat, jamoa, xususiy va boshqa mulklarning xayotiyligi); 5.
Davlatning imkoni boricha iqtisodiyot masalalariga kam aralashuvi. 
Klassik (mumtoz) maktab vaqillari inson xoxishiga bog‘liq bo‘lmagan
ob’ektiv iqtisodiy qonunlarning mavjudligini tan oladilar. Bu qonunda iqtisod 
tizimida tabiiy turgunlikni ta’minlashga, o‘z-o‘zini boshqarishga kodir ekanligi
tan olinadi. Shu sababli davlatning iqtisodiyotga aralashuvi iloji boricha inkor 
etiladi va erkin savdo-sotik qullaniladi. "Ko‘rinmas qul" yordamida iqtisodiyot
avtomatik ravishda erkin bozor munosabatlari doimo rivojlanish kobiliyatiga 
egadir (ammo bu fikr J.M.Keyns tomonidan rad etiladi).
Birinchi bor erkin bozor iqtisodiy taraqqiyot asosi sifatida to‘g‘ri ko‘rib 
chiqilgan.
Iqtisodiyotning muxim kategoriyalari bo‘lgan qiymat, pul, foyda, baxo, 
ish xaqi,renta, kapital va boshqalarga asosan to‘la va to‘g‘ri ta’rif berilgan.
Yangi

jamiyatning

progressiv 
tomonlari
bilan

birga
bozor

iqtisodiyotining bekamu-ko‘st emasligi, uning jiddiy kamchiliklari borligi ham
kayd etilgan. 


Xulosa 
XVIII asr oxiri – XIX asr boshlarida klassik iqtisodiy maktab to‘la 
shakllandi, bu ingliz olimlari A.Smit va D.Rikardolar tomonidan amalga
oshirildi. Bu tasodifiy vokea bo‘lmay, shu davrda angliyada ob’ektiv shart-
sharoitlar mavjud edi: burjua inqilobi, manufakturadan fabrikaga o‘tilishi, agrar
isloxot, kapitalning dastlabki jamgarilishi, sinfiy va mulkiy differensiatsiya va 
boshqalar.
Birinchi bor erkin bozor iqtisodiyoti taraqqiyotining asosiy tamoyillari 
aniklab berildi. Mexnat taksimoti iqtisodiy taraqqiyot asosi sifatida to‘g‘ri
ko‘rib chiqilgan. 

---

---

24

Iqtisodiyotning muxim kategoriyalari bo‘lgan qiymat, pul, baxo, foyda,
ish xaqi, renta, kapital va boshqalarga asosan to‘la va to‘g‘ri ta’rif berilgan. 
Yangi
jamiyatning 
progressiv
tomonlari 
bilan
birga

bozor
iqtisodiyotining bekamu-kust emasligi, uning bir qancha jiddiy kamchiliklari 

borligi ham kayd etilgan.