Tasdiqlayman Tosh kti o‘quv ishlari bo‘yicha Rektor muovini dots. Ismailova L. A. 2007 «iqtisodiy bilimlar tarixi»

7- Mavzu. Sovet davri iqtisodiy bilimlari shakllanishining dastlabki 
boskichlari 
 
Reja 
1. Sotsializm kurilishi iqtisodiy nazariyalarining yaratilishi. 
2. Sovet davri iqtisodiy bilimlarini o‘rganishdagi dastlabki kadamlar va 
ularning xususiyatlari. 
3. Alternativ iqtisodiy bilimlarning vujudga kelishi, a.v.chayanov va uning 
ayrim iqtisodiy bilimlari. 
4. Xulosa. 
Tayanch ibora va tushunchalar. 
Xalq xo‘jaligini rejalashtirish konsepsiyasi; 
CHayanov va Kondratev qarashlari; 20-30 yillardagi agrar munozaralar; 
Chayanovning tashqiliy ishlab chiqarish maktabiga munosabat: dexqon mexnat 
xo‘jaligi, kooperatsiya va qollektivlashtirish, xo‘jalik xisobi, rejali iqtisodiyot; 
ma’muriy- buyruqbozlik iqtisodiyoti;1 turgunlik. 
1. Sotsializm kurilishi iqtisodiy nazariyalarining yaratilishi. 
Mazkur fan tizimida kapitalizm davrining iqtisodiy bilimlari bilan bir qator 
sotsialistik deb atalgan jamiyat iqtisodiy nazariyalari ham muxim o‘rinlardan 
birini egallaydi. O‘z navbatida, sotsializm iqtisodiy bilimlarining rivojlanishi 
jarayonida markscha-lenincha iqtisodiy qarashlar tarixi asosiy o‘rinni tutadi. 
Tarixda 1917 yilgi oktyabr tuntarilishidan sung ilk bor vujudga kelgan 
sovet iqtisodiy bilimlarining rivojlanishi o‘ziga xos xususiyatlarga egadir. 
Ya’ni bu davr iqtisodiy bilimlar tarixi markscha-Lenincha iqtisodiy qarashlar 
boskichi sifatida belgilanadi. Sovet davri iqtisodiy bilimlarning rivojlanishidagi 
asosiy boskichlarni ko‘rsatib berish bilan birga, iqtisodiy bilimlar tarixi fani 
ularni, markscha-lenincha metodologiyaga asoslangan xolda o‘rganadi. Shu 
bilan birga, avvalgi yillar marksizmiga zid bo‘lgan nomarksistik 
nazariyalarning barchasi burjuaziya nazariyalari deb ta’kidlanadi va burjua 
nazariyalarini tankid qilish maksadida alohida bo‘lim sifatida fan tarkibiga 
kiritilgan. 
Sovet xoqimiyatining birinchi yillarida V.I.Lenin sotsializm iqtisodi 
rivojlanishining amaliy prinsip va metodlarini yaratish o‘stida ish olib bordi. U 
kapitalizmdan sotsializmga o‘tishning, sotsialistik iqtisod asoslarini yaratish 
asoslarini ishlab chikdi.
Dastlabki yillardagi tarixiy tajribani umumlashtirib, V.I.Lenin o‘z 
asarlarida kapitalizmdan sotsializmga o‘tish davrining zarurligini alohida 
ta’kidlab utadi. Jamiyatning shu davrga xos bo‘lgan iqtisodiy va sinfiy 

---

55 
tuzilishii taxlil etgan. "Proletariat diktaturasi davrida ekonomika va siyosat", 
"Oziq-ovqat soligi to‘g‘risida" va boshqa asarlarida rossiyada o‘tish davriga 
xos bo‘lgan ko‘p ukladlilik , ya’ni besh ukladlilik bir-biri bilan o‘zviy xolda 
bog‘liqligini ko‘rsatib beradi. 1918 yilning boshlaridayok "Sovet 
xoqimiyatining navbatdagi vazifalari", "Kommunizmda bolalarcha sullik 
kasali" asarlarida iqtisodiy muammolarni xal etishda yangi iqtisodiy 
siyosatning asosiy konturlari berilgan edi. 
V.I.Lenin sanoatning barcha tarmoqlarini to‘la natsionalizatsiya 
qilish(milliylashtirish) tarafdori bo‘lmagan. Shuning uchun ham bank, og‘ir 
sanoat, transport, tashki savdo(ya’ni asosiy sohalar) sovet xoqimiyati quliga 
olindi, qolgani xususiy qullarda edi. Lenin rus burjuaziyasining qarshiligi 
xalqaro imperializmning sikuvi natijasida boshlanib ketgan fukarolar urushi, 
chet el intervensiyasi, Lenin tomonidan 1918 yilning baxorida ishlab chiqilgan 
rejalarni asta-sekinlik bilan xayotga tadbiq etishga imkon bermadi. Ammo 
xayot rejalarga o‘zgartirish kiritdi. Favqulotda chora ko‘rish zarur bo‘ldi. 1918-
1920 yy. Barcha sanoat tarmoqlari, transport milliylashtirilgan. Yer 
to‘g‘risidagi dekret bo‘yicha yer dexqonlarga jon boshiga qarab bo‘lib berildi. 
Bunday axvolda "xarbiy kommunizm" siyosatini qullashdan boshqa chora yo‘q 
eti. Fukarolar urushi tugashi bilan Lenin yangi iqtisodiy siyosat (nep) ga o‘tish 
masalasini kundalang kuyadi. "Oziq-ovqat soligi"to‘g‘risida va 1921-1923 
yillarda yozilgan qator boshqa maqolalarida Lenin NEP ning mazmuni, 
mohiyati va tarixiy ahamiyati xaqida izox beradi. 
Yangi iqtisodiy siyosatning mohiyatidan kelib chikqan xolda "Oziq-ovqat 
razvertkasi" siyosati urniga "prodnalog" , ya’ni yagona "oziq-ovqat soligi" 
joriy etildi. Bu esa ekin ekishdan avval e’lon qilinadigan, ma’lum miqdordagi 
soliqdan qolgan maxsulot bilan erkin savdo qilish imkoniyatini berar edi, 
dexqonning moddiy va manaviy manfaatdorligi keskin oshdi. NEP davrining 
o‘ziga xos xususiyatlaridan biri bu "davlat kapitalizmi" va uning shakllari 
masalasi edi. Bunda "davlat kapitalizmi" iqtisodiy jixatdan mavjud bo‘lgan 
iqtisoddan ancha yukori darajada ekanligi xaqida gapirib, Lenin aynan shu 
sharoitda davlat kapitalizmi oldinga tashlangan ulqan kadam bo‘lur edi, deb 
yozgan edi. 
"Davlat kapitalizmi" shakllari: konsessiya, kooperatsiya, kapita listik 
savdo-sotik ishlariga va baxolar erkinligi,davlat korxonalarini, kapitalistik 
ishbilarmonlarga topshirish(ya’ni privatizatsiya) va boshqalar. 
Demak,og‘ir axvoldagi iqtisodiyot aslida bozor munosabatlarini qisman 
joriy etish bilan ham kiska vaqt ichida (1925y)tiklandi,bozor kuchi o‘zini 
namoyon 
qildi.uning 
tamoyillari 
Tayvan,Vetnam 
keng 
qullanilgan.