Tashqi savdoni davlat tomonidan tartibga solish va boshqarish yo’llari

3.3.4.-rasm. Eksport tarifi.

Eksport miqdori esa Q₅Q₁ dan Q₄Q₂ ga qisqaradi. Demak, eksport tarifi joriy qilinish natijasida ichki iste’mol ortdi, ichki taklif va eksport miqdori qisqardi.
Eksport tarifi o’rnatilishi natijasida iste’molchilar a segment miqdorida foyda ko’rishdi. Davlat eksport boj yordamida s ga teng miqdordagi foydani ishlab chiqaruvchilardan o’z foydasiga qayta taqsimlaydi. b+d segmentlari ishlab chiqaruvchilarning sof yo’qotishlaridir. Umuman olganda eksport tarifi o’rnatilganda ham import boji joriy qilingandagi kabi effektlar yuzaga keladi: qayta taqsimlash effektlari va yo’qotish effektlari .
3.4. Tarifli boshqaruvning afzallik va kamchiliklari
TIF sohasidan cheklashlar siyosatini keng ko’lamda va faol amalga oshirish davlatga qisqa muddatda muvaffaqiyat olib kelishi mumkin. Bu yutuqlarni quyidagi jihatlar bilan bog’lash mumkin: milliy korxonalarda ishlab chiqarish hajmining ortishi, boj, soliq, yig’imlar hisobiga byudjet daromadining ko’payishi, iqtisodiy xavfsizlik va mudofaa qobiliyatining ta’minlanishi.
Biroq haqiqatda esa, bu taktik ustunliklar strategik, uzoq muddatli istiqboldan kelib chiqsak, qarama-qarshi tomonga o’zgaradi. Davlatning tarif miqdoriga ko’paytirilgan import miqdoriga teng iqtisodiy yutug’i iste’molchilar tomonidan davlat foydasiga transfert to’lov hisoblanadi. Albatta, mablag’larning bir qismi ijtimoiy ehtiyojlar (oyliklarni oshirish, nafaqalar to’lash)ga sarflanishi mumkin, biroq ularning katta qismi byurokratik o’zboshimchalik va mablag’larni davlat tashkilotlari orqali o’tishi bilan bog’liq xarajatlar tufayli qaytarib berilmaydi.
Bundan tashqari, boshqa mamlakatlarning protektsionistik javob tadbirlarini ham unutmaslik lozim. Bu tadbirlar tufayli tovar aylanmasi kamayib ketadi, ish joylari qisqaradi, oxir-oqibat bir qator kompaniyalarning mahsulotlari milliy bozordan arzonroq va sifatsizroq tovar ishlab chiqaruvchi foydasiga surib chiqariladi.
Iste’molchilar masalasiga to’xtaladigan bo’lsak, ularning asosiy qismi «belbog’larini mahkam boylab olishlari» kerak bo’ladi, chunki oddiy odamlarning daromadlari ishlab chiqaruvchilar foydasiga qayta taqsimlanadi, zero bojxona tarifi joriy etilishidan oldingi va keyingi ichki narxlardagi farq mehnatkashlar (iste’molchilar) yelkasiga tushadi. Faqatgina importni o’rnini qoplash sohasidagi kompaniyalarning aktsiyalariga ega bo’lgan uncha katta bo’lmagan ayrim guruhlarga kiruvchi iste’molchilar olib kirish bojlaridan daromad ko’rishi mumkin. SHunday qilib, bozor iqtisodiyoti sharoitida protektsionistik siyosatni amalga oshirish narx yuqiriligi sababli ichki iste’molning kamayishiga, soliq bazasining qisqarishiga va jamiyat uchun umuman olganda sof yo’qotishlarga olib keladi.
Bosqichma-bosqich protektsionistik siyosat totalitar rejimlar tomonidan ma’muriy-buyruqbozlik tizimida cheklangan makon va zamonda olib borilgan. Protektsionizmning salbiy xususiyatlariga quyidagilarni kiritish mumkin:

• 
  Aholi turmush darajasida sof yo’qotishlarning ortib ketishi. Import bojlari kiritilganidan keyin xaridorlar olib kirilgan tovarlar uchun yanada yuqoriroq haq to’lashga majbur bo’lishadi. Bu investitsiyalarga aylanishi mumkin bo’lgan iste’moldan ortadigan jamg’armalarni kamayishiga olib keladi.
  
• 
  Yanada ko’proq mamlakatlar tomonidan tarif cheklashlarini joriy etilishining zanjir reaktsiyasi bilan bog’liq xalqaro ko’paytiruvchi effektning paydo bo’lishi.
  
• 
  Milliy iqtisodiyotda nosamaraviy sohalar va korxonalarning saqlanib qolishi. Milliy korxonalarga imtiyozlar berilishi sharoitida ishlab chiqaruvchilarda xarajatlarni kamaytirish va raqobatbardosh tovarlar ishlab chiqarishga rag’bat bo’lmaydi.
  
• 
  Iqtisodiy sohada korruptsiya va o’z amalidan foydalanishning boshqa ko’rinishlari keng tarqaladi. Milliy iqtisodiyotning «yopiqligi» odatda TIFning kriminallashuvi uchun ozuqa muhitini yaratadi.
  

Hukumatning TIFni tartibga solish bo’yicha chora-tadbirlar kompleksini joriy etishga majbur etuvchi omillar (ijobiy omillar) ichida quyidagilarni ajratib ko’rsatish mumkin:

• 
  Iqtisodiyotning yangidan shakllanayotgan sohalari qudratli xorijiy kompaniyalar raqobatidan himoyalash.
  
• 
  Davlat ko’magisiz tuzilmasini qayta qurishning iloji bo’lmagan jahon bozorida raqobatbardosh bo’lmagan «eski» sohalarni qo’llab-quvvatlash.
  
• 
  Diskriminatsion savdo siyosati olib borayotgan mamlakatlar yoki kompaniyalarga javob tariqasida demping va xorijiy raqobatning boshqa nohalol usullari bilan kurashish.
  
• 
  Jahon bozor kon’yunkturasidagi tebranishlarning milliy iqtisodiyotga ta’sirini kamaytirish. Bu omil xomashyo va tabiiy resurslar eksport qiluvchi mamlakatlar uchun dolzarb hisoblanadi.
  
• 
  Byudjetning daromad qismini ko’paytirish - o’tish davri iqtisodiyotli va rivojlangan mamlakatlarda davlat byudjeti ko’pincha protektsionistik siyosatning tarkibiy unsurlari bo’lgan bojxona bojlari va boshqa egri soliqlar hisobiga amalga oshiriladi.
  

SHunday qilib, protektsionizm tashqi savdo operatsiyalariga turli-tuman cheklashlarni joriy etuvchi davlatga vaqtinchalik, taktik yutuq keltirsa-da, strategik, uzoq muddatli rejada istiqbolsiz siyosat hisoblanadi. Bu siyosat XX asr tajribasidan ma’lumki, hayot darajasining va aholi turmush farovonligining pasayishiga olib keladi. SHunday bo’lsa-da, iqtisodiy erkinlashtirish kursini saqlagan holda protektsionizmning ayrim unsurlaridan oqilona foydalanish ma’lum vaqt oralig’ida milliy iqtisodiyotni rivojlantirishda ijobiy ta’sir ko’rsatishi mumkin.