Tayanch tushunchalar

Zamonaviy didaktikada ta’lim metodlari tasnifiga turlicha 
yondashuvlar. Didaktik tadqiqotlar ko‘rsatadiki, ta’lim metodlari 
nomenklaturasi (nomlanishi) va tasnifi ulami ishlab chiqishda
94

---

tanlangan yondashuvga bog'liq holda juda xilma-xil ekanligi bilan 
xarakterli. Ulardan eng muhimlariga to‘xtalamiz.
Ta’lim metodlari tasnifi:
An’anaviy (manbasiga ko‘ra) ta’lim metodlari (E.I.Golant, 
N.M.Verzilin va bosh.)
Og‘zaki
Ko‘rgazmali
Amaliy
Kitob
bilan
ishlash
Video-
metod
Hikoya
Suhbat
Tushuntirish
M a’ruza
Munozara
Illyustratsiya
Demonstratsiya
Mashq 
Amaliy 
Laboratoriya 
Didaktik 
о ‘yin
0 ‘qish 
0 ‘rganish 
Reja tuzish 
Konspekt 
qilish
Ko‘rish,
0 ‘rganish,
Nazorat
qilish
Q‘quvchilarning bilish faoliyati tavsifiga ko‘ra ta’lim 
metodlari tasnifi (I.Ya.Lerner va M.N.Skatkin).
Ta’lim
metodining
nomlanishi
0 ‘qituvchi faoliyati
0 ‘quvchi faoliyati
Axboriy-
retseptiv
0 ‘quv axborotini 
uzatish, 
o‘rganilayotgan 
obyekt bilan o‘quvchi 
harakatini tashkil etish
Bilimlami idrok etish, 
anglash va yodda 
saqlash
Reproduktiv
Bilimlar hamda aqliy 
va faoliyat usullarini 
hosil qilishga doir 
topshiriqlami tuzish 
va taqdim etish
Namuna asosida 
bilimlami hamda aqliy 
va faoliyat usullarini 
egallash
Muammoli 
bayon etish
Muammoni qo‘yish va 
uni hal etish usullarini 
ochib berish
Topshiriqni idrok etish 
va uni qismlarga 
ajratish. Topshiriq 
qismlarini mustaqil hal 
etish va o‘z-o‘zini 
nazorat qilish
Evristik
Muammoni qo‘yish va
Qo‘yilgan vazifa bilan
95

---

(qisman-izlanish)
uni hal etishga doir 
qadamlar ketma- 
ketligim rejalatirish.
0 ‘quvchilar 
faoliyatini boshqarish
bog‘liqlikda 
muammoni hal etish 
yo'llarini mustaqil 
izlash va 
o'qituvchining qisman 
ко‘magi yordamida 
muammoni hal etish
T adqiqotchilikka 
doir
Mustaqil hal etishga 
doir muammoli 
vazifalami 
shakllantirish. 
Muammoni hal etilish 
jarayonini nazorat 
qilish
Muammoni mustaqil 
hal etish
Asosiy didaktik maqsadlariga ko‘ra ta’lim metodlari tasnifi
(M.A.Danilov va B.P.Esipov):
• 
Yangi bilimlarni egailash metodlari;
• 
Ko'nikma va malakalarni shakllantirish metodlari;
• 
Bilimlarni amaliyotda qo‘Hash metodlari. 
Ta’Iimning binar metodlari (M.I.Maxmutov).
0 ‘rgatish metodlari
0 ‘rganish metodlari
Axboriy-ma ’ lumotli
Ijro etish (bajarish)
Tushuntirishli
Reproduktiv
Ко ‘ rgazmal i -amali у
Ijodiy-amaliy
T ushuntiri shli-undovchi
Qisman izlanishli
Undovchi
Izlanishli
Yaxlit 
yondashuv 
bo‘yicha 
ta’lim 
metodlari 
tasnifi 
(Yu.K.Babanskiy):
• Bilim, ko‘nikma va malakalarni mustahkamlash va nazorat 
qilish metodlari.
• G‘quv-bilish faoliyatini tashkil etish va amalga oshirish 
metodlari.
• 0 ‘quv-bilish faoliyatini motivatsiyalash va rag'batlantirish 
metodlari.
96

---

• 
O'quv-bilish faoliyatini nazorat va o‘z-o‘zini nazorat qilish 
metodlari.
Interfaol metodlar va grafik organayzerlar.
О ‘ rganilayotganlar ini 
o‘zlashtirishga da5vat 
qilish metodlari
Yangi materialni 
anglash metodlari
0 ‘ r ganilganlarini 
fikrlashga imkon 
beruvchi metodlar
Erkin yozish.
Klaster.
Aqliy hujum. 
B-B-B chizmasi. 
Chalkashtirilgan 
mantiqiy zanjirlar 
ketma-ketl igi. 
Semantik xususiyatlar 
tahlili.
Semantik xususiyatlar 
tahlili.
B-B-B chizmasi. 
0 ‘qitish bo'yicha 
qo'llanma. 
Bir-biriga o‘rgatish. 
Bir-biridan so‘rash. 
Ikki qismli kundaliklar.
Eng asosiy 
tushunchalar, 
takrorlash. 
T-chizma. 
Kontseptual jadval. 
Venn diagrammasi.
Nilufar guli. 
Besh minutlik esse. 
0 ‘n miimtlik esse.
Ta’lim metodlarming mohiyati va mazmuni.
Hikoya -
0‘qituvchi tomonidan mavzuga oid dalil, hodisa va 
voqealaming yaxlit yoki qismlarga bo‘lib, tasviriy vositalar 
yordamida obrazli tasvirlash yo‘li bilan ixcham, qisqa va izchil 
bayon qilinishi. Metodning samarasi ko‘p jihatdan o'qituvchining 
nutq mahorati, so‘zlami o‘z o‘mida, ifodali bayon qiiishi, 
shuningdek, 
0‘quvchilaming yoshi, rivojlanish darajasini inobatga 
olgan holda yondashuviga bog‘liq. Shu bois hikoya mazmuni 
o‘quvchilaming mavjud bilimlariga tayanishi, ulami kengaytirishga 
xizmat qiiishi zarur. Hikoyaning axborotlar bilan boyitilishi 
maqsadga muvofiqdir.
Hikoya qilinayotgan materialni saralash maxsus reja asosida 
amalga oshiriladi. O'qituvchi har bir darsda uning maqsadini aniq 
belgilab oladi, undagi asosiy tushunchalarga alohida urg'u berishga 
e ’tibomi qaratadi.
Suhbat - savol va javob shaklidagi dialogik ta’lim metodi 
bo'lib, u fanga qadimdan m a’lum, hatto undan o 'z faoliyatida Suqrot 
ham mohirona foydalangan. Suhbat ta’lim jarayonida ko‘p 
fimksiyalar (aqliy fikrlash, hozirjavoblik, muloqot madaniyati va 
boshqa 
sifatlami 
shakllantiradi)ni bajaradi, 
ammo 
asosiysi 
o ‘quvchida taollikni yuzaga keltiradi. Suhbat o ‘qituvchi fikriga mos

---

harakat qilish, natijada yangi bilimlarni bosqichma-bosqich 
egallashga imkon beradi.
Suhbat - faoliyatni endigina boshlagan o‘qituvchi uchun 
murakkab ta’lim metodi 
hisoblanadi, 
binobarin, 
savollami 
tayyorlash, ulaming ketma-ketligini ta’minlash ko‘p vaqt talab etadi, 
uni tashkil etishda esa barcha o‘quvchilaming diqqatini jalb etish 
talab qilinadi. 0 ‘qituvchi oddiy savollar berishi, o‘quvchilarga ular 
yuzasidan batafsil o‘ylash uchun vaqt ajratishi, o ‘quvchilaming 
javoblarmi esa diqqat bilan tinglashi, zarur o‘rinlarda ulami 
sharhlashi lozim. Shu bois suhbatda bilish deduktiv yoki induktiv 
yo‘l bilan amalga oshadi. Deduktiv suhbat o‘quvchilarga oldindan 
ma’lum bo‘lgan qoidalar, tushunchalar, hodisalar, jarayonlar asosida 
tashkil etilib, o‘quvchilar tahlil yordamida xususiy xulosalarga 
keladilar. 
Suhbatning 
induktiv 
shaklida 
alohida 
dalillar, 
tushunchalaming tahlil asosida umumiy xulosaga kelinadi.
Suhbat ko‘proq o ‘quvchilami yangi bilimlar bilan tanishtirish, 
bilimlarni tizimlashtirish va mustahkamlash, nazoratni tashkil etish 
hamda o ‘zlashtirilgan bilimlarni tashxislashda ijobiy natijalami 
beradi. Suhbat turli ko'rinishlarda, ya’ni, kirish, yakuniy, individual 
va guruhli suhbattarzida tashkil etiladi.
Tushuntirish 
о‘quv 
materiali 
mazmunini 
isbot, 
tahlil, 
umumlashma, taqqoslash asosida bayon qilishdir. Bu metod 
hikoyaga nisbatan birmuncha keng qo‘llaniladi. Undan odatda, 
nazariy material lar hamda murakkab masalalarni o‘rganishda 
foydalaniladi. Tushuntirish jarayonida o ‘quv materialining bir qadar 
qiyin unsurlari ko‘zga tashlanadi va shu asosda materialning 
mohiyati ochib beriladi. Tushuntirish samarasi ko‘p hollarda 
o‘qituvchining ko‘rgazmali vositalardan oqilona foydalanishiga 
bog‘liq bo‘ladi.
Ma’ruza - yirik hajmdagi o ‘quv materialini og‘zaki bayon 
qilish metodi sanalib, uning o‘ziga xos xususiyatlari quyidagilardan 
iborat: qat’iy mantiqiy ketma-ketlik, uzatilayotgan axborotlaming 
ko‘pligi, bilimlar bayonining tizimliligi. Maktab m a’razasi 
mazmunini murakab tizimlar, hodisalar, obyektlar, jarayonlar, 
ulaming sababli-oqibatli bog‘lanishlari, qonun va qoidalar tashkil 
etadi. Shu bois ma’ruza maktab sharoitida yuqori sinflardagina

---

qo‘llaniladi. Chunki u butun dars jarayonini qamrab olishi mumkin. 
Ma’ruza metodi tushuntirish va suhbatning asta-sekin kengayib 
borishidan vujudga keladi va bir vaqida o'quvchilarni qisqacha 
yozib olish (konspektlash)ga o'rgata boradi.
Ta’lim sifati va samaradorligini ta’minlashda ko‘rgazmali