TƏBİƏt elmləRİ VƏ Tİbb seriyasi series of natural sciences and mediCİNE

Nəticə 
Aparılmış 
helmintoloji 
tədqiqatlar 
nəticəsində 
Şərur 
rayonundakı 
fərdi 
və 
fermer 
təsərrüfatlarındakı  qoyunlarda  anoplosefalyatların  6  növünün  parazitlik  etdiyi  müəyyən  edilmişdir. 
Ümumiyyətlə,  gövşəyən  heyvanlarda  anoplosefalyatların    10  növünün  parazitlik  etdiyi  haqqında 
məlumatlar  mövcuddur   [6].  
Helmintoloji 
araşdırmaların  nəticələri 
göstərmişdir  ki,  Şərur  rayonundakı  heyvandarlıq 
təsərrüfatlarında  anoplosefalyatoz  invaziyalarının  səviyyəsi  yüksəkdir.    Beləki,  128  baş  qoyunun  nazik 
bağırsaqlarında  aparılmış  helmintoloji  yarma  müayinələrinin  nəticələrinə  görə    57  bağırsaq 
nümunəsində  (44,5%)    anoplosefalyatlar  aşkar  edilmişdir.  Heyvanların  bağırsaqlarında    müxtəlif  inkişaf 
mərhələlərində  olan      6  anoplosefalyat
  növü  aşkar  edilmişdir.    Müayinə  edilən  bağırsaq 
nümunələrinin  26-da    (45,5%  ) 
anoplosefalyatların    M.expansa  növünə  rast  gəlinmişdir.      Bu  da 
xırdabuynuzlu  heyvanlarda  daha  çox  anoplosefalyatların  bu  növünün  parazitlik  etdiyinə  dəlalət  edir.  
Müayinələrin  gedişində    11  nüsxə  A.centripunctata  (19,3%),  7  nüsxə    M.alba  (12,4%),  5  nüsxə  Th.giardi 
(8,8%)    3  nüsxə  M.benedeni  (5,2%),və  3  nüsxə    isə  St.globipunctata  (5,2%)  sestodları  müşahidə 
edilmişdir. 

- 158 - 
 Heyvanların  biohelmintlər  olan  anoplosefalyatlarla  intensiv  yoluxmasının  əsas  səbəbi,  bu 
helmintlərin  aralıq  sahibləri  -  müxtəlif  torpaq  onurğasızlarının  Şərur  rayonunun  otlaqlarında    geniş 
yayılmasıdır. 
ƏDƏBİYYAT 
1.
 
Məmmədov  E.N.  Xırdabuynuzlu  heyvanların  anoplosefalyatozlarının    epizootoloji  xüsusiyyətləri 
//  Naxçıvan  Dövlət  Universitetinin    Elmi  əsərləri.  Təbiət  elmləri  və  tibb  seriyası.    Naxçıvan,  
2010,  № 1, s.117-120. 
2.
 
Məmmədov 
E.N. 
Naxçıvan 
MR-in 
Arazboyu 
düzənlik 
ərazilərində 
gövşəyənlərin 
anoplosefalyatoz  törədicilərinin  aralıq  sahiblərinin    yayılması  /  Araz  çayı  hövzəsi  I  Beynəlxalq 
parazitar  xəstəliklər   simpoziumunun  materialları.  Naxçıvan,  2011  (19-21  mart),  s. 70-74.   
3.
 
 Memmedov  E.  Nahçivan  Özerk  Cumhuriyetinde  ruminatlarda  Anoplocephalidae                  türlerinin 
yayğınlığı  //  Kafkas  Üniversitesi  Veteriner  fakültesi  dergisi.  Kars,  Türkiye,  2011,  cilt  17,  sayı    4,  
s. 581-584. 
4.
 
Котельников  Г.А. Диагностика  гельминтозов  овец. Москва,1974,  ст.183-232. 
5.
 
Котельников  Г.А. Гельминтологическая  исследования  животных   
и  окружающей  среды. Москва:  Колос,1984,  208  с. 
6.
 
Кузнецов  М.И. Анорлоцефалятозы   жвачных  животных.  Москва:   Колос,  1972,  199  с. 
7.
 
 
ABSTRACT 
                                                                                                     Etibar  Mammadov 
Prevalence of Anoplocephalidae species in sheep slaughtered  
 in  slaughterhouse of Sharur  district 
Per  2012-2014  in  Sharur  district  of  Nakhchivan  АР  with  a  method  helminthological  dissection  of 
thin  intestines  of  sheep  were  studied  the  species  structure  of  agents  of  Anoplocephalidae.  128 
intestines  of  sheep  were  observed.    By  results  of  dissection  intestines  were  found  5  species  of 
Anoplocephalidae:  Moniezia  expansa,  M.benedeni,  M.  alba,  Avitellina    centripunctata,  Thysaniezia 
giardi  and Stilesia  globupunctata. 
  
It  is  established  that  from  128  intestines  of  sheep  were  found    57  cestodes  from  which    26 
samples (45.6 %) were M. expansa, 3 samples (5.2 %) were  M. benedeni,  7 samples          (12.4 %) 
were  M.alba,  11  samples  (19.3%)    were  A.  centripunctata,  5  samples  (8.8%)  were  Th.giardi  and  3 
samples  (5.2  %)  were  St.  globupunctata.  Moniezia  expansa  in  sheep  was  determined  as  dominant 
species. 
РЕЗЮМЕ 
                                                                                              Этибар Мамедов 
Распространение видов аноплоцефалят у овец  зарезанными                                                        
в  убойных пунктах Шарурского района 
В  2012-2014  гг.    в    убойных  пунктах  Шарурского  района  Нахчыванской  АР  методом 
послеубойного  гельминтологического  вскрытия    тонкого  кишечника  мелкого  рогатого    скота 
изучали  видовой  состав  аноплоцефалят.  Исследовано  128  кишечников  овец  разного  возраста.  По 
результатам    вскрытия  кишечника    обнаружены  36  видов    цестод:  Moniezia  expansa, M.benedeni, 
M. alba, Avitellina   centripunctata,  Thysaniezia  giardi  и Stilesia  globupunctata.   
Установлено  что,  из  128  кишечников  овец  обнаружены  57  экз.  цестод,  из  которых    26  экз.  
(45,6%)  были M. expansa, 3 экз. (5,2%)- M. benedeni, 7 экз.  (12,4%)  M. alba, 11 экз. (19,23%)- A. 
centripunctata, 5 экз.  (8,8%)   и   Th.giardi 3 экз. (5,2%)- St. globupunctata. Moniezia expansa   была 
определена  как доминирующих  видов   который  паразитирует  у овец. 
 
 
NDU-nun  Elmi  Şurasının  28  aprel  2015-ci  il  tarixli  qərarı  ilə  çapa  tövsiyə 
olunmuşdur  (protokol  № 09) 
 
 
 

- 159 - 
НАХЧЫВАН  ДЮВЛЯТ   УНИВЕРСИТ ЕТ И.  ЕЛМИ  ЯСЯРЛЯР,  2015,  № 3 (68) 
 
NAKHCHIVAN ST AT E UNIVERSIT Y
.
  С ЖЫЕНТЫФЫЖ  WО РКС ,  2015,  № 3 (68) 
 
НАХЧЫВАНСКИЙ  ГОСУДАРСТ ВЕННЫЙ  УНИВЕРСИТ ЕТ .  НАУЧНЫЕ  ТРУДЫ,  2015,  № 3 (68) 
                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                           
 
                                                                                                    QADİR FƏRHADOV                                                
                                                                  Naxçıvan Elmi Tədqiqat Baytarlıq Mərkəzi 
                                                                                   E-mail: Qadir_ [e-mail]                           
UOT:619:616.995.121 
                           
MƏDƏ-BAĞIRSAQ HELMİNTLƏRİNİN (B. TRİGONOCEFALİUM  ,HAEMONCHUS 
CONTORTUS,  TRİCHOSTRONGYLUS  , NEMATODİRUS) PARAZİT  - SAHİB  
MÜNASİBƏTLƏRİ 
 
 
Açar  Sözlər:  Mədə-Bagirsaq,  Helmint, Sahib, Qoyun, Parazit  
 
Keywords:  Gastrointestinal, helmint, With Sheep, parasite   
 
          Giriş:  İribuynuzlu  heyvanlarda  helmintlər  ilə  parazit  sahib  münasibətləri  əsasən  onların 
orqanizmdə  yaşama  müddətindən  asılılığı    əsas  götürülür.  Hemonxus,  Nematodirus,  Bunostom, 
trichostrongylus  nematodirus    spathiger  helmintləri  axırıncı  sahibin  orqanizmində  ,  5-  6  aya  qədər  , 
H.contortus,  Trichostrongylus  axei  8  aya  qədər  B.trigonosefalum  12-  14  aya  qədər  yaşama 
qabiliyyətinə  malikdirlər.  Onların  sahib  orqanizmində  uzun  müddət  yaşaması  helmintlərin  assosia-
siyası  zamanı  (  bir  çox  helmintlərin  birgə  halda  olduğu  vaxt  )  daha  da  uzanır.  Yoluxmuş  hey-
vanlarda  orqanizmin  vəziyyətindən,  xəstəliyin  mərhələsindən  və  intensivliyindən      asılı  olaraq  qan-
da  eritrositlərin,  hemoqlobinin,  kasi,  fosforun  miqdarı    aşağı  düşür.  Qara  ciyərin  qlyükogen  əmələ 
gətirməsi  prosesi  zəifləyir  və  nəticədə  A  və  B12  vitaminlərinin  istehsalı  aşağı  düşür  ki  ,orqanizmin 
müdafiə  mexanizmi  zəiflədiyindən  xəstəliyin  ağırlaşması  baş  verir  (M.A.Borisov2009,Əsədov  S.M-
1960.,Петров. Ю.Ф-.2005., (Р.С. Кармалиев, 2004, 2005))
 
(Р.С. Кармалиев, 2004, 2005)  
          MATERİAL  VƏ  METOD:  Naxçıvan  MR  –in  Babək  rayonunun    Böyükdüz  və  Cəhri   
kəndlərində  fassilioza  təbii  yoluxmuş  10  baş  qaramal  və  25  baş  qoyunların  üzərində  təcrübələr 
aparılaraq  qanın  hemotoloji  göstəriciləri  laboratoriyada  müayinədən  keçirilmişdir.  1-2  yaşlarında 
cavan  danalar  iki  dəfə  dəqiq  koproskopiki  müayinələrdən  sonra  qarışıq  invaziyalara  yoluxmuş  3  baş 
danalar  seçilərək  3  baş  digər  danalarla  müqayisə  edildi.Təcrübə  üçün  seçilmiş  3  baş  danalardan 
klinik  əlamətlər  müayinə  edilərkən  1  dəqiqədə  nəbzin  miqdarı  17  ,  tənəffüsün  sayı  7  olmuş,  görünən 
selikli  qişalar  solğunlaşmış,  təngənəfəslik,  xarici  mühitə  qarşı  reaksiyanın  azalması,  iştahdan  qalma, 
qara  ciyərdə  ağrıların  olması,  nəcisin  durulaşması,  zəiflik,  tarla  düşərgəsində  tez-  tez  yatması  və 
sağlam  heyvanlarla  müqayisədə  xəstə  heyvanlarda  diri  çəkinin  10-  15  kq  aşağı  düşməsi  müşahidə 
olundu. 
İşin    gedişi:  Müəyyən  olunmuşdur  ki  ,  fassilioz  zamanı  heyvanlarda  qanın  hemotoloji  göstəriciləri 
xəstəliyin  gedişindən  asılı  olaraq  dəyişir.  Qanda  hemoqlobinin  miqdarı  aşağı  düşərək  qaramalda  5.9 
+  0.2  %  ,  qoyunlarda  6.9  +  2.1%  hemoqlobin  olmaqla  normadan  aşağı  düşür  .  Həmçinin  iribuynuzlu 
mallarda  eritrositlərin  miqdarı  (4.8+0.1)  X  10
12
  ,qoyunlarda  (5.8+0.14)  x  10
12 
hemoqlobin  və 
eritrositlər  azalırsa,  leykositlərin  miqdarı  əksinə  (  12.7+0.2  )x10
9
  ,  qoyunlarda  (  14.8+0.3)  x10
9
artır. 
Təcrübələr  zamanı  qanın  leykositar  formulasında  iribuynuzlu  mallarda  eozinofillərin  miqdarı  4.6 
dəfə  ,  qoyunlarda  isə  3.1  dəfə    artır  .  Fassilioz  zamanı  qanın  biokimyəvi  göstəriciləri  iribuynuzlu 
mallarda  biluribinin  səviyyəsi  0.6-0.8  mq/%  ,  Sidik  cövhəri  isə  24.8  –  27.6  mq  /%  miqdarında  dəyi-
şir.  Qanda  bilurubinin  səviyyəsinin  artması  təsdiq  edir  ki  ,  qaraciyərin  parenximasında  zədələnmə 
gedir  və  hemoqlobinin  parçalanması  müşahidə  olunur.  Qaraciyərin  destruktiv  proseslərin  pozulması 
nəticəsində  zülal  mübadiləsinin  pozğunluğu  meydana  çıxır  .  Trematodlar  öd  çıxarıcı  axarlarda 
yerləşdiyi  zaman  onun  toxumasına  təsir  edərək  onun  keçiricilik  mənfəzini  daraldır  və  ya  tıxıyaraq 
öd  axınının  qarşısını  kəsir    və  nəticədə  öd  yolları  və  axarlarında  iltihab  prosesləri  əmələ  gəlir    və  öd 
kisəsinin  divarları  və  axarları  qalınlaşır.  Eyni  zamanda  iribuynuzlu  heyvanlarda  kalsium  elemen-
tinin  miqdarı  da  aşağı  düşür.  Fassilioz  zamanı  göstərilənlərlə  yanaşı  digər  orqan  və  sistemlərdə  də 

- 160 - 
pozğunluq  baş  verir,  fassiliozun  orqanizmə  ağır  patoloji  prosesləri  inkişaf  edərək  ürək,  qan  damar 
sisteminin  fəaliyyəti  də  pozulur  .Nəticədə  orqanizmin  maddələr  mübadiləsinin  iştirakını  tən-
zimləyən  eritrosit,  hemoqlobin  ,  kalsium  və  fosforun  miqdarı  aşağı  düşür.  Qaraciyərdə  proses  get-
diyindən  A,  B12  vitaminlərinin  əmələ  gəlməsi  zəifləyir.  Bütün  bunlar  hamısı  orqanizmin  müdafiə 
qabiliyyətini  zəiflədərək  immunitetin  pozulmasına  yol  açır  və  xəstəlik  ağır  forma  alır.  Orqanizmin 
müdafiə-baryer  xüsusiyyətləri  zəiflədiyindən  qaraciyər  böyüyərək  bərkiyib  və  kərpici  rəngə 
boyanır.  Qaraciyərin  parenximasını  kəsərkən  fassiliozun  sarı,  yaşılı  rəngə  çalan  preimaginal  forması 
müşahidə  olundu.  Döş  qəfəsinə  yaxın  nahiyyədə  boğazın  alt  tərəfində  maddələr  mübadiləsi 
pozğunluğundan  filtrat  yığışaraq  şişlərin  əmələ  gəlməsinə  və  iltihab  proseslərinin  yaranmasına 
səbəb  olur.  Müqayisə  olaraq  fassiliozla  yanaşı  həmin  ərazidə  5-6  aylıq    buzovların    mədə 
bağırsağında  digər    helmintlərin  görünməsi  sağlam  danalarla  müqayisədə  xəstə  buzovlarda 
orqanizmin  zəifləməsi,  fosforun  azalması  D  vitamininin  çatışmamazlıgı  müəyyən  olundu. 
Tərəfimizdən  müəyyən  olundu  ki,  istər  sestodoz,  trematodoz,  nematodozlar  zamanı  qanda 
elektrolitlərin  tərkibi  dəyişdiyindən  və  mikro  və  makro  elementlərin  assimilyasiya  və  disimilyasiya 
prosesləri  zəiflədiyindən  heyvanın  bütün  qidalanma  prosesi  zəifləyir  və  orqanizm  tədricən  məhv 
olmağa  doğru  yönəlir  . 
      Helmintozlar  zamanı  bir  çox  helmint  növlərinin  birgə  iştirak  etdiyi  müddətdə  digər  patogenetik  
hallarından  başqa, helmintlər  qanın  morfoloji  göstəricilərinə  də təsir  etmiş  olur  . (Cədvəl  1və2) 
           
 1-2  yaşa  qədər  iribuynuzlu  heyvanlarda  helmintlərin  qarışıq  halda  kəskin  yoluxması  zamanı  qanın 
morfoloji  göstəriciləri(Nematodirus  , xabertus  , Hemonxus  , Trixostrongilus) 
                                                     Cədvəl  1 
 
Cədvəl  2-  dən  görünür  ki,  15-  ci  gün  hemoqlobinin  miqdarı  3.1q/%,  30-  cu  günü  3.4q/%,  50-  ci 
günü  4.2q/%    və  eritrositlər  də  uyğun  olaraq  3.3q/%,  1012/l,  3.5  1012/l,  3.9  1012/l.  Nəzarət 
qrupunda  olan  heyvanlara  görə  bu göstəricilər  sağlam  heyvanlardan  aşağı  olmuşdur.   
 
 Cədvəl  2. 
 1,  2  yaşa  qədər  qarışıq  invaziya  ilə  yoluxmuş  cavan  iri  buynuzlu  heyvanlarda  leykositar  formulanın 
göstəriciləri. 
Qanın 
göstəriciləri 
№ 
      
Sağlam         
hey-lar 
                         Müayinə  günləri  (M+m) 
             Yoluxmanın  günləri 
Müalicədən  sonra 
 
15 gün 
30 gün 
50 gün 
30 gün 
60 gün 
Neytrofillər: 
cavan 
1-3 
0.1 
1 
1.6 
1.7 
0.7 
0.6 
Qanın 
göstəri
ciləri 
№ 
Nəzarət 
Qrupu 
heyvan 
                       Müayinə  günləri 
  Yoluxmanın  günləri 
 Müalicədən  sonra 
15-ci gün 
30-cu gün 
50-ci gün 
30-cu gün 
60-cı gün 
Hemoq
lobin 
q/% 
1-3 
5.4+0.1 
4.3+0.2 
3.7+0.2 
3.7+0.1 
4.3+0.1 
4.9+0.1 
1-3 
5.3+0.2 
4.2+0.2 
3.6+0.1 
3.5+0.2 
4.3+0.3 
4.9+0.2 
1-3 
5.0+0.3 
4.1+0.5 
3.8+0.2 
3.3+0.1 
4.2+0.1 
4.7+0.3 
 
Eritrosi
t 1012/l 
1-3 
5.0+013 
4.3+0.21 
3.8+0.32 
3.9+0.21 
4.5+0.20 
5.3+0.23 
1-3 
5.2+0.24 
3.8+0.37 
4.1+0.23 
4.3+0.13 
4.3+0.11 
5.4+0.12 
1-3 
5.5+0.23 
3.6+0.27 
4.2+0.21 
3.9+0.31 
4.5+0.33 
5.2+0.27 
 
Leykos
it  109/l   
1-3 
5.2+0.1 
5.7+0.1 
6.8+0.1 
7.5+0.1 
6.9+0.1 
6.0+0.1 
1-3 
5.2+0.2 
5.5+0.2 
7.0+0.1 
7.7+0.3 
6.8+0.1 
5.9+0.2 
1-3 
5.4+0.1 
5.5+0.3 
7.0+0.2 
7.7+0.2 
6.6+0.3 
5.6+0.1 

- 161 - 
Çöpvari 
Nüvəsi 
seqmentfari 
1-3 
23.1+0.1 
28.6+0.1 
30.3+0.2 
31+0.3 
26+0.1 
27+0.2 
1-3 
28.9+0.2 
36.1+0.2 
35.6+0.1 
36.2+0.2 
25.6+0.2 
20.0+0.1 
Bazofil 
1-3 
2.6+0.2 
5.0+0.3 
5.6+0.1 
5.8+0.3 
4.3+0.2 
4.8+0.1 
Eozinofil 
1-3 
3.5+0.1 
4.86+0.1 
4.93+0.2 
4+0.2 
4.7+0.1 
5.5+0.2 
Monosit 
1-3 
2.2+0.2 
2.93+0.2 
3+0.1 
3.3+0.3 
2.2+0.2 
3.1+0.1 
Limfosit 
3-1 
40.19+1 
36.40+0.1 
18.1+0.2 
17.3+0.1 
33.3+0.3 
32.7+0.1 
 
 
 
   
 
 
 
 
 
         Göstərilənlər  sübut  edir  ki,  eritrosit,  hemoqlobin,  leykositlərin  qarışıq  külli  miqdarda  helmintlərlə 
yoluxma  zamanı  15,  30,  50-  ci  günlərdə  patoloji  proseslərə  doğru  istiqamətə  yönəlir.  Vəziyyət 
orqanizmin  müdafiə  qabiliyyətinin  helmintlərə  qarşı  səfərbərlik  etməsi  müşahidə  olunub.  Nəticədə 
yerlərdə  patoloji  proseslərin  əmələ gəlməsi  ocaq halında  müşahidə  olunub. 
         Neytrofillərdə  isə  yoluxmanın  15,  30  və  50-  ci    günü  31.1%      52.1  %  miqdarın  artması  müşahidə 
olunur.   Çöpvari  neytrofillər  isə əksinə  azalmağa  başlayır. 
         Göstərilən  heyvanlar  albenlə  və  albendazolla  müalicədən  sonra  30  və  60-  cı  gündən  sonra  qanın 
göstəriciləri  təcrübə  qrupunda  olan  malların  qanın  göstəricilərinə  uyğunluğu  yaxınlaşmır  və  xəstəlik 
keçirən  heyvanlarda  qan göstəricilərin  bərpası  sağlamlarda  olduğu  kimi  alınmır  və fərqli  olur.   
         Göstərilənlər  sübut  edir  ki,  eritrosit,  hemoqlobin,  leykositlərin  qarışıq  külli  miqdarda  helmaziya 
zamanıintlərlə  yoluxma  zamanı  15,  30,  50-  ci  günlərdə  patoloji  proseslərə  doğru  istiqamətə  yönəlir. 
Vəziyyət  orqanizmin  müdafiə  qabiliyyətinin  helmintlərə  qarşı  səfərbərlik  etməsi  müşahidə  olunub. 
Nəticədə yerlərdə  patoloji  proseslərin  əmələ  gəlməsi  ocaq halında  müşahidə  olunub. 
Neytrofillərdə  isə yoluxmanın  15,  30 və 50-  ci  günü  31.1%   52.1  % miqdarın  artması  müşahidə  olunur. 
Çöpvari  neytrofillər  isə əksinə  azalmağa  başlayır. 
 
ƏDƏBİYYAT 
1.
 
Асадов  С.  М.    Гельминтофауна  жвачных  животных  СССР  и  ее  эколого  –  географический 
анализ.  – Изд. АН Азерб. ССР. Баку. 1960.  511с. 
2.
 
Кармалиев  P.C.  Гельминтозы  животных  Западного  Казахстана.  /  //  Ветеринария.  -  2006.  - 
№1. - С. 36-38.   
3.
 
Муромцев  А.  Б.  Основные  гельминтозы  жвачных  в  Калининградской  области 
(эпизоотология,  патогенез,  лечебно-профилактические  мероприятия)  Автореферат  диссертации 
на соискание  ученой  степени  доктора  ветеринарных  наук  Санкт-Петербург,  2009 
 
ABSTRACT 
 
                 Gastrointestinal 
helminths 
(B. 
Trigonocefalium, 
Haemonchus 
Contortus,                                            
Trichostrongylus, Nematodirus)  - Parasite Relationships  
 
Anthelmintic  treatment  of  animals  during  the  invasion  of  the  mixture  after  30  and  60  days  later, 
blood  parameters  of  the  experimental  group  to  the  adaptation  of  the  economic  costs  of  goods  and 
disease of the blood,  the blood  of animals  and different  data recovery  is not as  
 
NDU-nun  Elmi  Şurasının  28  aprel  2015-ci  il  tarixli  qərarı  ilə  çapa  tövsiyə 
olunmuşdur  (protokol  № 09) 
         Məqaləni  çapa təqdim  etdi:  Tibb üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Malikəjdər 
İbrahimov 

- 162 - 
 
НАХЧЫВАН  ДЮВЛЯТ   УНИВЕРСИТ ЕТ И.  ЕЛМИ  ЯСЯРЛЯР,  2015,  № 3 (68) 
 
NAKHCHIVAN ST AT E UNIVERSIT Y
.
  С ЖЫЕНТЫФЫЖ  WО РКС ,  2015,  № 3 (68) 
 
НАХЧЫВАНСКИЙ  ГОСУДАРСТ ВЕННЫЙ  УНИВЕРСИТ ЕТ .  НАУЧНЫЕ  ТРУДЫ,  2015,  № 3 (68) 
 
                               FEZİ   İBADOV                                                                                        
[e-mail]  
MİRMAHMUD SEYİDLİ 
[e-mail] 
Naxçıvan  Dövlət  Universiteti             
UOT:  619 
 
BAYTARLIQ   TƏBABƏTİNDƏ  HƏZM  SİSTEMİ   XƏSTƏLİKLƏRİNDƏ    İŞLƏDİLƏN  
DƏRMAN  BİTKİLƏRİ 
 
 
Açar   sözlər: dərman bitkiləri, qlikozidlər,tanidlər,  efir yağları, karotin. 
Key  words:  medicinal herbs,glucosides,tanidy,essential  volatile oil, carotene. 
Kлючевые  слова:    лекарственные    растения,  глюкозиды,  таниды, эфирные  масла,           
каротин                                       
                                                                                                                                                                                                  
 
Əhalinin    davamlı    artması  və    qidalanma    tələbatı,  heyvandarlıq  məhsullarının  istehsalının 
daimi  artmasını  tələb  edir.  Bu  inkişafın  əsas  şərtlərindən  biri  baytarlıq  elminin  nailiyyətlərinin 
istehsalata    yeridilməsidir.  Heyvandarlığın  və    baytarlığın  əsas  məsələlərindən  biri  –  sağlam    nəslin       
böyüdülməsi,  onun  xəstəlik  və  tələfatdan   qorunmasıdır. 
Kənd    təsərrüfatı    heyvanlarının  daxili  yoluxmayan  xəstəliklərindən  tələfatı    iqtisadi  ziyan     
vurur.  Cavan  heyvanların  ölüm  nisbəti  75  –  80  %    yaşlı  heyvanlardan  çox  olur,  bu  isə 
diaqnostikanın,  müalicənin  və bu  xəstəliklərin  profilaktikasının  böyük   əhəmiyyətindən  xəbər  verir.   
Hələ    qədim    zamanlardan  bitkiləri  heyvanların  əksər    xəstəliklərin  müalicəsində    istifadə      
edirdilər.  Dərman  bitkiləri  digər    maddələrdən    sərfəli  dərəcədə    fərqlənirlər  və    həmçinin  əks  təsir    
göstərmirlər.  Belə  təsirə    malik  olan  dərman    bitkilərindən  xalq  təbabətində    və    baytarlıqda    həzm      
sisteminin  orqanlarının  müalicəsində  istifadə    edilir.  Zədələnmiş  orqan  və  toxumalarda  özünübər-    
pa    proseslərində  farmakoloji  tənzimləmə  zamanı  təbii  preparatlara  olan  maraq,  onların  lazımi  də-    
rəcədə  effektivliyi  və  orqanizmə  kompleks  təsir  ilə  izah  olunur.  Bitki  vasitələri  orqanizmin  özünü   
bərpa    proseslərinə  stimuledici  təsir  göstərərək    xəstə    heyvanların  orqanlarındakı    pozğunluqları        
normaya  gətirir  [3, s. 168 – 169].  
Dərman  bitkilərinin  müalicəvi  təsiri  haqqında  qədim  yunan  filosoflarının,  ərəb  mənbələri  -  
nin,  eləcə  də    Çin  və  Misirdə    tapılmış  əlyazmaların  nüsxələrində  rast  gəlinir.  Qalen  400  -  ə    yaxın   
bitkinin    xüsusiyyətlərini  öyrənərək  onun    tərkibindəki  bioaktiv  maddələri  almışdır.  Bitki  mənşəli    
bioaktiv    maddələrin  orqanizmə  təsir    xüsusiyyəti  kimyəvi  mənşəlilərdən  fərqli  olur.  Ona  görə  də     
bitki    hüceyrələri  insan  və    heyvan  hüceyrələrinə  daha    uyğun  olduğundan    orqanizm    tərəfindən       
asan    mənimsənilir,  tez  təsir    göstərir  və  az    kumulyativ  təsirə  malik  olur.  Bitkiləri  müxtəlif    xəstə-         
liklərin  müalicəsində  xüsusi  dərman  formaları  şəklində  istifadə    edirlər.  Bitkinin  tərkibindəki  alka   
loidlər    hüceyrə    daxilinə  nüfuz    etməklə  hüceyrə  qılafını  asanlıqla  keçməklə    tez    müalicəvi  təsir       
göstərir.                                                                                                                                                         
 
Qədim    Azərbaycanda    ev  heyvanlarının  otlarla  müalicəsi  özünəməxsusluğu  ilə  fərqlənir-  
di.  Azərbaycan    otlaqları    müəyyən  xüsusiyyətlərə    malik  dərman  bitkiləri  ilə  fərqlənir.  Qeyd  edək    
ölkəmizin  florasında  300  –  dən    çox    dərman    bitkisi  məlumdur.  Ərazidə  bitən  bir  sıra  bitkilər  mədə 
-  bağırsaq  sisteminin  xəstəliklərinin  əksəriyyətinə  müalicəvi  təsir  göstərir.  Bu    bitkilərin  yığımları 
və  spirtdə  olan  cövhərləri,  həmçinin  dəmləmələri  büzüşdürücü,  ishal  əleyhinə  təsirə  malikdirlər, 
yeni  doğulmuş  və  yaşlı  iri  və    xırda  buynuzlu  kənd    təsərrüfatı    heyvanlarının  müalicəsində       
istifadə    olunurlar.  Dərman  bitkiləri  bağırsağın  təbii  mikroflorasına  təsir    göstərmirlər,  əksinə  fay  -     

- 163 - 
dalı    süd  –  turşusu   
bakteriyalarının  artmasına  səbəb  olurlar.  Bu  zaman  bağırsaqda    həzm  prosesi  və  
qida   maddələrinin   mənimsənilməsi  artır [3,  s 172  – 173].