TƏBİƏTDƏN İSTİfadəNİN İQTİsadi VƏ ekoloji problemləRİ
Əhalinin təbii artımı, iqtisadi fəal əhali, inkişaf və problemlər
Yüklə 1,07 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 3. Təbii sosial-ekoloji problemlər və onlarla mübarizə formaları
- IV F Ə S İ L AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASINDA TƏBİƏTDƏN İSTİFADƏNİN ƏSAS İSTİQAMƏTLƏRİ
|
2. Əhalinin təbii artımı, iqtisadi fəal əhali, inkişaf və problemlər Planetimizdə əhalinin artımı, təzələnməsi, hərəkəti və s. problemləri həmişə diqqət mərkəzində olmuş və bu sahə ilə məşğul olan demoqrafiya elmi sürətlə inkişaf edərək müstəqil elm sahəsinə çevrilmişdir. Bu gün planetimizin mənimsənilməsi, təbii şəraitin formalaşması, inkişafı əhalinin inkişafı, artımı və sair xüsusiyyətləri ilə çox əlaqəlidir. Əhalinin artımı barədə istər dünya, istərsə də respublikamızın qabaqcıl alimlərinin fikirləri müxtəlif olsa da onların gəldiyi qənaət odur ki, əhali təzələnməsi, yəni doğum bir-biri ilə əlaqəli şəkildə üç mühüm amillə bağlıdır: -birincisi təbii – bioloji amildir, belə ki, ayrı-ayrı regionlarda, ölkələrdə təbii şəraitin müxtəlifliyi (isti və soyuq iqlim) cinsi yetginliyə təsir edir: -ikincisi demoqrafik amildir, əsasən də kişi və qadınların sayının bərabərliyi, yaxud da birinin digərindən çoxluğu, həmçinin də əhalinin yaş strukturunun da böyük rolu danılmazdır. Təbii ki, o regionda ki, gənclərin sayı üstünlük təşkil edir, orada artım da yüksək olur: - 59 - -üçüncüsü sosial – iqtisadi, mədəni və psixoloji amildir. Hər bir ölkənin, regionun sosial-iqtisadi inkişafı əhalinin təzələnməsində mühüm rol oynayır. Bunu bu gün regionların inkişafı ilə əlaqələndirmək daha düzgün olardı. Belə ki, yüksək sosial- iqtisadi inkişaf səviyyəsinə çatmış Qərbi və Şərqi Avropa, Şimali Amerika regionlarında, əhalinin həyat səviyyəsinin yüksək olduğu ölkələrdə doğumun səviyyəsi heç də qənaətbəxş deyildir. Belə ölkələrdə əgər qadın yüksək təhsil ala bilirsə, onun işlə təmin olunma ehtimalı da yüksək olur və yüksək maaş alır, övladını bahalı və yüksək keyfiyyətli məktəblərdə oxuda bilirsə, ona baha başa gələn övlad böyüdürsə, deməli çox uşağı olmağa o qədər də marağı olmur. Bu isə son nəticədə doğumun və təbii artımın aşağı düşməsinə təsir edir. Sosial – iqtisadi amillər içərisində ölkənin demoqrafik siyasətinin, urbanizasiya səviyyəsinin də təsiri böyükdür. Kənd yaşayış məntəqələrində təsərrüfatın çoxcəhətliliyi, valideynlərə uşaq köməkliyi (odun tədarükü, meyvə-tərəvəz toplanması, müxtəlif məişət xidmətləri və s.) doğumun yüksək olmasına təsir etdiyi halda şəhər yaşayış məntəqələrində isə əksinə, uşağa çəkilən xərclərin artması, valideynlərin əmək fəaliyyətinə intensiv qoşulması, təhsil almaq və təsərrüfatın mürəkkəb və gəlirli sahələrinə meyl etmək doğuma mane olur. Eyni zamanda son illər sürətlə artan boşanmalar, ailə vəziyyəti, nigah problemləri də doğumun azalmasına təsir edir. Bir çox hallarda doğumun artmasına gec evlənmələrin də mənfi təsiri vardır. Son zamanlar alimləri daha çox narahat edən amillər içərisində regional və məhəlli milli münaqişələr, dini-etnik qarşıdurmalarla yanaşı ekoloji tarazlığın pozulması ilə yaranan problemlərdir. Elm və texnikanın sürətli inkişafı, atmosferə və geosferin müxtəlif təbəqələrinə zərərli və zəhərli, çirkli maddələrin təsiri nəticəsində iqlim dəyişiklikləri, havanın, suyun, torpağın, bitki və heyvanlar aləminin korlanması, təbii kataklizmlər insanların ölüm hallarını artırmış, təbii fəlakətlərin sayı artmışdır. Təbiətlə cəmiyyət arasında münasibətlərin formalaşması, təbiətdən səmərəli istifadə olunması sözsüz ki, təbii artımın xarakterindən müəyyən qədər asılıdır. Təbii artım doğumla ölümün nisbətidir. Bu nisbət regionlarda olduqca - 60 - müxtəlifdir. Asiya, Afrika və Latın Amerikası ölkələrində təbii artım yüksək, Şm.Amerika, Avropa, Avstraliya və Okeaniyada nisbətən aşağıdır. Bu müxtəliflik regionlarda cəmiyyətin formalaşması, cəmiyyətlə təbiətin münasibəti və təbiətdən istifadənin xarakteri ilə müəyyənləşir. Belə ki, regionlarda və bütövlükdə dünyada cəmiyyətin varlığı üç mühüm mərhələni əhatə etmişdir – iqtisadi mənimsəmə, aqrar və sənaye iqtisadiyyatı mərhələləri ki, bunların da hər birində özünəməxsus təbii artımın tipi formalaşmışdır: qədim, ənənəvi və müasir. Təbii ki, müasir dövrün formalaşması uzun tarixi prosesin nəticəsidir, amma elmin, texnikanın inkişafı cəmiyyətin formalaşması ilə nəticələnmiş, sabit təbii artım prosesi yaranmışdır. Ayrı-ayrı dövrlərdə təbii artımın müxtəlifliyi bunu bir daha sübut edir. Məsələn, insanın yarandığı gündən 1820-ci ilədək dünya əhalisinin sayı cəmi 1 mlrd. nəfər idisə, növbəti milyardların yaranması üçün müvafiq olaraq 107, 33, 14, 13, 12 il sərf olunmuşdur. Dünya üzrə təbii artımın yüksələn xətt üzrə getməsində regionlar arasında böyük fərq yaranmışdır. Alimlər bunu əsasən iki amillə izah edirlər. Birincisi, inkişaf etməkdə olan ölkələrin əksəriyyəti siyasi müstəqillik əldə etdikdən sonra elmin, xüsusilə də, tibb elminin nailiyyətlərindən səmərəli istifadə etməklə uşaq ölümünün qarşısını müəyyən qədər almış, iqtisadi cəhətdən inkişaf etdikcə əhalinin həyat səviyyəsini artırmış, erkən ölümü azaltmış, yuxarı yaş həddini artırmaqla təbii artımı yüksəltməyə nail olmuşlar. Ikincisi, ölümün azalması ilə yanaşı olaraq hələ də əksər inkişaf etməkdə olan ölkələrdə ənənəvi təbii artım prosesi davam etməkdədir. Əgər dünyada hər il orta hesabla 145 mln. uşaq dünyaya gəlirsə, bunun 125 mln. inkişaf etməkdə olan ölkələrin payına düşür. Təbii artımın üstün olduğu ölkə və regionlarda əmək ehtiyatları artıqlığı yaranmaqda və işsizliyin üstün olması nəzərə çarpır. Əmək resursları dedikdə əmək qabiliyyətli insanlar nəzərdə tutulur. İşləməyən təqaüdçülər və uşaqlar istisna olmaqla bütün əmək qabiliyyətli insanlar (işləyən təqaüdçülər və işləyən 16 yaşınadək uşaqlar da daxil olmaqla) bura daxildir. Əgər 1990-cı ildə dünya üzrə əmək resursları 3.2 mlrd. nəfər idisə, bunun da 2.4 mlrd. nəfəri iqtisadi fəal əhali - 61 - idi. İqtisadi fəal əhali işlə təmin olunmuş, yəni işləyən əmək resurslarına deyilir. Bu kateqoriya insanların getdikcə artımı müşahidə edilir, belə ki, 1995-ci ildə onların sayı 2.7 mlrd. nəfər, 2000-ci ildə 3 mlrd. nəfəri ötüb keçmişdir. Analizlər göstərir ki, inkişaf etmiş ölkələrdə iqtisadi fəal əhalinin sayı əmək resurslarının azalmasına baxmayaraq artmaqdadır. Bu ilk növbədə onunla izah edilir ki, bu tip ölkələrdə təbii artımın azalması, yaşlı nəslin çoxalması, təqaüdçülərin və 16 yaşadək uşaqların işləməsidir. Digər tərəfdən ayrı-ayrı regionlarda və ölkələrdə əmək resursları arasında da fərqli cəhətlər vardır. Bu ilk növbədə əmək məşğulluğu ilə əlaqədardır. Bir sıra inkişaf etməkdə olan ölkələrdə, məsələn, Çin, Braziliya, Hindistan, İndoneziya, Banqladeşdə mütləq məşğulluq üstünlük təşkil edir. İnkişaf etmiş ölkələrdən daha çox fərqlənəni ABŞ, Yaponiya, Almaniya, B.Britaniya və Rusiyadır. Ümumi əhalinin sayına nisbətdə iqtisadi fəal əhalinin sayı inkişaf etməkdə olan ölkələrdə az olması eyni zamanda əhalinin yaş-cins tərkibindən də asılıdır. Məsələn, Yaxın və Orta Şərq ölkələrində, habelə ərəb ölkələrinin əksəriyyətində qadınların ictimai istehsala zəif cəlb edilməsi ilə də bağlıdır. Əksinə, ictimai fəal əhalinin üstün olduğu inkişaf etmiş ölkələrdə və Çində qadınlar ümumi iqtisadi fəal əhalinin 50-55%-ni təşkil edirlər. Bütün bu göstəricilərə baxmayaraq inkişaf etmiş ölkələrdə, xüsusilə də, Almaniya və İtaliyada təbii artımın zəifliyi, yaşlı əhalinin üstünlüyü tədricən iqtisadi fəal əhalinin qıtlığına səbəb olur ki, bu da yaxın gələcəkdə işləyən əhalinin yuxarı yaş həddinin artmasına gətirib çıxaracaqdır. Bu ölkələrdə, bütövlükdə inkişaf etmiş ölkələrdə əhalinin yaşlanması, orta yaş həddinin yüksəlməsi sosial şəraitin yaxşılaşması, uzunömürlülüyün üstün olması nəzərə daha çox çarpır. Alimlərin qənaətinə görə insan həyatı 110-140 il müəyyən edilmişdir. Tək-tək hallarda daha yüksək hədd də ola bilər. Belə uzunömürlülük bioloji sosial-iqtisadi, genetik və digər amillərlə izah olunur və heç nə ümumi xarakterik hal deyildir. Qədim dövrlərdə orta yaş həddi 25- 30 il, sonralar 35-40 il olmuşdur. XX əsrin ortalarından sonra elmin sürətli inkişafı uşaq ölümünün qarşısını almış, insanların sosial-iqtisadi durumu yaxşılaşmış, orta yaş həddi də artmağa başlamışdır. Hesablamalar göstərir ki, 2006-cı ildən sonra ən az orta yaş həddi Afrikada 53 yaş, ən çox isə Şimali Amerikada 78 yaş olmuşdur. 2005- - 62 - ci ilin məlumatına əsasən ən çox orta yaş həddinə malik 10 ölkə və ən aşağı yaş həddinə malik 10 ölkə aşağıdakı kimidir: Cədvəl 1.8 ¹ Ölkələr Orta yaş həddi Ölkələr Orta yaş həddi 1 Yaponiya 82 Botsvana 35 2 Isveç 81 Lesoto 35 3 Islandiya 81 Zimbabve 36 4 Isveçrə 81 Zambiya 38 5 Ispaniya 81 Mərkəzi Afrika Respub. 39 6 Cənubi Koreya 81 Anqola 41 7 Avstraliya 81 Malavi 41 8 Fransa 80 Syerra-Leone 41 9 İtaliya 80 Liberiya 42 10 Norveç 80 Mozambik 42 Asiya, Afrika və Latın Amerikasının iri dövlətlərində orta ömür həddinin artım tempi inkişaf etmiş ölkələrdən daha çox fərqlənir. Məsələn, 1960-cı ildən 2006-cı ilə kimi bu ölkələrdə əhalinin orta yaş həddinin müqayisəli inkişafı aşağıdakı kimidir: Çin 40-dan 72-dək, Hindistan 43-dən 64-dək, İndoneziya 41-dən 68-dək, Nigeriya 39-dan 48-dək, Misir 46-dan 71-dək, Braziliya 37-dən 71-dək, Meksika 57-dən 75- dək. Məhsuldar qüvvələrin inkişafı ilk növbədə əmək resurslarının ixtisaslaşmasından asılıdır. Bu ixtisaslaşma isə əhalinin savadlanmağınan, əmək vərdişlərindən, istehsala cəlb olunma səviyyəsindən və digər amillərdən asılıdır. Bu xüsusiyyətlərin cəmləşməsi sosial-iqtisadi inkişafın təməlini qoyur, istehsal münasibətlərini rentabelləşdirir, istehsalın ərazi təşkilini və inkişafını stimullaşdırır. Əmək resurslarının yüksək səviyyədə ixtisaslaşması daha çox ETİ-nin müasir dövrü üçün daha xarakterik hal olmuşdur. Müasirləşən və sürətlə inkişaf edən cəmiyyət yaratdığı texnologiyanı qabaqlayır, daha yaxşısını yaratmağa meyillənir. XX əsrin sonlarından başlayan sürətli ixtisaslaşma əsasən əmək resurslarında ciddi rəqabətlilik - 63 - yaratmışdır. Müasir dövrdə yüksək ixtisaslı əmək resursları üç əsas mərhələdən keçməlidir: ilk növbədə əhalinin ümumi orta təhsilə malik olması, ikincisi, xüsusi peşə hazırlığına, magistratura təhsili alması, üçüncüsü, aldığı biliyi və peşəni əmək fəaliyyətinə bacarıqla tətbiq etməli, təhsilini daim təkmilləşdirməlidir. Dünyanın qabaqcıl ölkələrində ümumi orta təhsil, pilləli təhsil geniş tətbiq edilir, əmək resurslarının tərkibi 80-90% orta və peşə təhsilinə, 50-55%-i isə natamam ali və ali təhsillidir. Respublikamızda da pilləli təhsil sistemi tətbiq olunur – bakalavr, magistr və doktorantura sistemi yaradılmış, müasir tipli peşə məktəbləri fəaliyyətə başlamışdır ki, bu da yaxın gələcəkdə ölkənin yüksək ixtisaslı kadrlara olan ehtiyacını ödəyə biləcəkdir. 3. Təbii sosial-ekoloji problemlər və onlarla mübarizə formaları Dünya əhalisinin artım dinamikası göstərir ki, onun sayı artdıqca təbii mühit daha sürətlə dəyişir, insanların bir çox regionlarda həyat səviyyəsi aşağı düşür, təbii katavlizmlər özünü göstərməkdə davam edir. Regionlar sürətlə inkişaf etdikcə, elm- texnika insanların həyatına daha çox daxil olursa, təbiətdən çox da istifadə edilir, insanın təbiətə təsiri də artır. Əgər XX əsrin sonlarına yaxın əhali üçün həlli müşkül ola biləcək problem sürətlə silahlanma və müharibə təhlükəsi idisə, indi bəşər cəmiyyəti qlobal ekoloji problemlərdən daha çox ehtiyat etməyə başlamış, il-ildən vəziyyətin daha kritik həddə yaxınlaşdığını hiss edirlər. Təbii mühitin sürətlə dəyişməsi, biosferdə baş verən dəyişikliklər olduqca təhlükəli sosial həddə çatır, elmin-texnikanın böyük imkanları, ətraf mühitin davam gətirə bilmək imkanları, təsərrüfata cəlb olunan resursların istifadəsi yükünün artmasının dözüm həddi nəzərə alınmamışdır. Ayrı-ayrı ölkə alimlərinin həyəcan təbili ciddi təzadlardan xəbər verir. ABŞ-ın ümumdünya müşahidə institutunun illik hesabatında ekoloji situasiyanın qorxunc həddə çatdığı bildirilir. Buna bir çox ölkə alimlərinin əsərlərində, beynəlxalq simpoziumun materiallarında da rast gəlmək mümkündür. Bu gün istər ölkəmizin, istərsə də, əksər dünya ölkə alimlərinin gəldiyi nəticə ondan ibarətdir ki, müasir insan sivilizasiyası üçün xarakterik cəhət qlobal ekoloji krizisin artmasıdır. Bunu onlar - 64 - insanlarla təbiət arasındakı münasibətlərlə, xüsusilə də məhsuldar qüvvələrin inkişafı ilə istehsal münasibətləri arasındakı, həmçinin də biosferdə gedən proseslərin uyğunsuzluğu ilə izah edirlər. Son illərin hadisələri göstərir ki, təkcə insanların təbiətə təsiri yox, eyni zamanda insanlar tərəfindən çox dəyişdirilmiş təbiətin insanlara olan təsiri qlobal ekoloji krizisin başlanğıcından xəbər verir. Əgər nəzərə alsaq ki, bu problemin əsas yaradıcısı insandır, deməli o, eyni zamanda onun qarşısını ala biləcək bir qüvvədir. Ekoloji situasiyanın dəyişməsi, krizis həddinə çatması və qarşısının alınması bütün dövrlərdə baş vermişdir. Alimlər belə hesab edir ki, ilkin neolitdə, hələ insanların yığıcılıq və ibtidai sənətkarlıq dövründə krizis halı olmuşdur. Son buzlaşma dövründə ov məhsullarının kəskin azalması, iri gövdəli heyvanların, xüsusilə də mamontların məhv olması ikinci belə krizisdən xəbər vermişdir. Sonralar torpaqların şoranlaşması, meşələrin kütləvi şəkildə yaranması və məhvi, böyük coğrafi kəşflər zamanı daha da bu proseslərin sürətlənməsi olmuş, lakin tədricən belə krizislər aradan qaldırılmış, təbii mühit bərpa olunmuşdur. Düzdür, o dövrlərin krizisi regional xarakter almış, bütün bəşəriyyəti əhatə etməmişdir, hər halda inkişaf edən cəmiyyət belə hallara qarşı ciddi mübarizə aparmışlar. Müasir dövrün ekoloji krizisi qlobal xarakter daşıyır, əvvəlkilərə nisbətən daha qorxuludur. Bu problemin yaranması XX əsrin əvvəllərinə aid olsa da, əsrin sonunda artıq qorxulu xarakter almışdır. Bu qloballaşmanı iki əsas səbəblərə bölmək düzgün olardı: a) təbiətdən istifadənin düzgün aparılmaması hesabına yaranan təbii mühit pozulması; b) insan fəaliyyəti nəticəsində ətraf mühitin çirklənməsi nəticəsindəki pozulmalar. Təbiətdən istifadənin düzgün həyata keçirilməməsi barədə əvvəlki fəsillərdə söhbət açmışdıq, lakin bir daha qeyd edək ki, təbii resurslardan rasional istifadə etməmək təbiətdəki tarazlığın pozulmasına gətirib çıxarır. Yəni tükənən və tükənməyən resursların varlığı şübhə altına alına bilir. Burada xüsusilə nəzərə çarpanı mineral resursların bəzilərinin müəyyən regionlarda tükənməsi, yerüstü sərvətlərin korlanması və bərpa olunma çətinliyi və ya baha başa gəlməsi, səhralaşma, bataqlıqlaşma, duzlaşma, meşəsizləşmə və sairə. - 65 - Ekoloji sistemin ikinci pozulma səbəbi insanın istehsal və qeyri-istehsal fəaliyyətinin nəticəsidir. Bu fəaliyyət nəticəsində təbiətə təsir o həddə çatıb ki, müasir sivilizasiyanın mövcud olduğu təhlükə altındadır. Təbii mühitə antropogen təsir onun bütün fəaliyyətinin kompleks şəkildə canlı aləm üçün təhlükəli olan müxtəlif maddələrin cəmləşməsidir. Bu komponentlərin müəyyən miqdarda cəmləşməsi insan cəmiyyətinin fəaliyyətini məhdudlaşdırır. Bütövlükdə, antropogen çirklənməni miqdar və keyfiyyət kateqoriyasına ayırmaqla təhlil edək. Miqdar aspektində çirklənmədə ətraf təbii mühitə təbiətdə mövcudluğundan daha çox maddə və ya elementlərin daxil olması başa düşülməlidir. Məsələn, müxtəlif filizlərin və ya filiz birləşmələrinin həddən artıq istehsalı ətraf mühitin normadan dəfələrlə çoxalıb, ətraf mühiti metallaşdırması, yaxud, insan fəaliyyəti nəticəsində atmosferə karbon və digər birləşmələrin atılması istixana effektinin və qlobal istiləşmənin yaranmasına səbəb olur ki, bu da bəşər cəmiyyəti üçün olduqca təhlükəlidir. Bu gün dünyanın ayrı-ayrı regionlarında leysan yağışların, quraqlığın, torpaq sürüşmələrinin, havanın orta temperaturundakı fərqli artımların hansı fəsadları yaratması aydın şəkildə özünü büruzə verir. Insan cəmiyyəti üçün daha təhlükəli çirklənmə aspekti keyfiyyət çirklənməsidir ki, bu zaman ətraf mühitə təbiətdə mövcud olmayan maddələrin daxil olmasıdır. Üzvi sintez nəticəsində müxtəif maddələr və kimyəvi elementlər daha mühüm rol oynayır. Bu maddələrin sayı artıq yüz mini keçmişdir, 5000 çoxu isə kütləvi şəkildə istehsal olunur. Son illər alimləri daha çox narahat edən və tamamilə insan fəaliyyətinin nəticəsi olan xlorftor birləşmələridir ki, məişətdə soyuducu, kondensioner kimi cihazlardan istifadə etməklə ətraf mühitə bu qazlar atılır. Bu xlorlu birləşmələrin ozon qatına təsiri hələ XX əsrin 70-ci illərində məlum idi və elə də qorxulu həddə çatmamışdır. Lakin sonradan istehsalın sürətli inkişafı bu qazların həcmini artırmış, ozon qatı sürətlə deqradasiyaya uğramağa başladı. Ozon qatının yer səthində mühüm əhəmiyyəti məlumur. Onun son 25-30 ildə havaya atılan freon qazı hesabına atmosferdə onun miqdarı 2-5% azalmışdır. Bu ilk baxışda çox az görünür, lakin nəzərə almaq lazımdır ki, ozon qatının 1% azalması ultra bənövşəyi - 66 - şüaların həcmini 2% artırır. Artıq şimal yarımkürəsində ozon qatının həcmi 3% azalmışdır ki, bu da qış dövrünün soyuq hava şəraitində freon qazının təsiri ilə 5%- dək azalma müşahidə edilir. ABŞ və Avropa alimlərinin apardığı tədqiqatlar zamanı məlum olmuşdur ki, şimal yarımkürəsində ozon “dəliyinin” shəsi 2 mln. kvadrat kilometrə çatmışdır və bu olduqca təhlükəli vəziyyətin yaranmasından xəbər verir. Bu artımı onunla izah etmək olar ki, freon qazının 31%-ni ABŞ, 30%-ni Qərbi Avropa, 12%-ni Yaponiya, 10%-ni MDB ölkələri istehsal edir. Bir cəhəti də nəzərə almaq lazımdır ki, planetimizin ayrı-ayrı regionlarında vaxtaşırı “ozon dəliyi” yaranır ki, bu ozon qatının daha sürətlə parçalanmasına şərait yaradır. Təbii mühitin çirklənməsində radioaktiv şüaların təsiri danılmazdır. Radiaktiv çirklənmə daha çox nüvə silahlarının sınaqdan keçirilməsi və AES-də baş verən qəzalar zamanı daha çox müşahidə edilir. Son vaxtlar AES-lərdə baş verən texniki nasazlıq, qəzalar, Yaponiyada yeraltı təkan və sunami nəticəsində baş verən hadisə nəinki təbiətə, həm də iqtisadiyyata ciddi zərbələrdir. Təbiətdə baş verən təhlükəli, dağıdıcı və bədbəxtlik gətirən hadisələr təbii və təbii-antropogen xarakterli olub, əsasən lokal, regional və qlobal xarakter ala bilir. Bir çox qərb alimlərinin məlumatlarına əsasən təkcə 1965-1992-ci illərdə təbii hadisələrlə dünyada ölənlərin sayı 3.6 mln. nəfər olmuş, 3 mlrd. nəfərdən çoxu isə zərər çəkmişdir, 2005-ci ildə dünya üzrə 220 mlrd. ABŞ dolları həcmində ziyan dəymişdir. Bu təbii hadisələr içərisində ən tez-tez baş verəni daşqınlar, zəlzələlər, quraqlıqlar və tropik qasırğalardır. 2002-ci ildə daşqınlar 17 mln. əhalini evsiz-eşiksiz qoymuş, 80-dən çox ölkənin 3 min nəfəri həlak olmuşdur. Zəlzələlər hər il 10 minlərlə insanı məhv edir, 500 mlrd. dollardan çox zərər yetirir. Sunamilər sahilyanı ölkələrdə daha böyük xətalar törədir. 2004-cü ildə Hind okeanında baş vermiş sunami Sumatra, həmçinin Cənub-Şərqi və Cənubi Asiyada 220 min nəfər həlak olmuş, 2011-ci il Yaponiyada isə minlərlə insan həyatını itirmiş, ölkə iqtisadiyyatına külli miqdarda ziyan dəymişdir. Dəniz qasırğaları sahilyanı ölkələri, xüsusilə də ABŞ- dövlətini ciddi sınaqdan keçirir. Belə ki, 2005-ci ildə “Katrina” qasırğası Yeni Orlean şəhərini dağıtmış, 100 mlrd. dollardan çox zərər yetirmiş, Meksika körfəzində - 67 - minlərlə neft kəmərlərini, platformaları dağıtmışdır. Təbii El-Ninio cərəyanı nəinki sahilyanı ölkələrə ciddi ziyan vurur, hətta havanın temperaturunu dəyişir, okean canlılarının həyatını təhlükə altına qoyur. Son 150 ildə bu cərəyan 20 dəfədən çox, XX əsrin ikinci yarısından sonra 9 dəfə ciddi xətalar törətmişdir. Onun yaratdığı quraqlıq və tropik leysanlar Mərkəzi Amerikanın kofe plantasiyalarına, xüsusilə də Kolumbiya, Braziliya, İndoneziya plantasiyalarına ciddi ziyan vurmuş, dünya bazarında kofenin qiyməti qalxmış, Kot-d`İvuarda kakao, Hindistan və Keniyada çay, Vest-Hind ölkələrində şəkər qamışı yığımına ciddi ziyan vurmuşdur. Amazoniyada, cənubi Meksikada, ABŞ-ın Texas, Florida ştatlarında, İndoneziyada böyük meşə yanğınları törənmişdir. Sosial, sosial-iqtisadi obyektlərdə baş verən hadisələr, yəni təbii-antropogen hadisələr də əhaliyə, onun təsərrüfat fəaliyyətinə, bütövlükdə isə dünya iqtisadiyyatına ciddi zərər yetirir. Texnogen qəzalar və katastrofik bədbəxt hadisələr əsasən aşağıdakı kimi qruplaşdırılır: 1) nəqliyyatda; 2) zərərli kimyəvi maddələrin tullantıları; 3) radioaktiv maddələrin tullantıları; 4) zəhərli döyüş sursatları tullantıları; 5) elektroenergetika sistemlərində; 6) kommunal-yaşayış sistemlərində; 7) təmizləyici qurğularda; 8) bəndlərdə; 9) partlayış və yanğınlarda baş verən hadisələr. Bunlardan əlavə sərnişin daşınmaları, neft, qaz kəmərlərində, şaxtalarda və digər texniki qurğularda ciddi fəsadlar ekoloji gərginliyin artmasında, cəmiyyətə dəyən ziyanlarda özünü son vaxtlar daha çox göstərməkdədir. Müasir dövrdə dünyada, ayrı-ayrı regionlarda baş verən təbii və antropogen dağıdıcı hadisələrlə mübarizə aparmaq nəinki ayrı-ayrı fərdlərin, müəssisələrin, şəhər, dövlət və regionların, bütövlükdə bəşər cəmiyyətinin ən ümdə məsələsi olmalıdır. Buna nail olmaq üçün birgə müşahidələr aparılmalı, proqnozlar verilməli və birgə mübarizə tədbirləri hazırlanmalıdır. Bu tədbirlər sisteminin əsasını ekoloji siyasətin dəqiq yerinə yetirilməsi təşkil etməlidir. Belə olan halda dəyəcək ziyanı azaltmaq, ölüm hallarının qabağını nisbətən almaq, vurulan ziyanı birgə həll etmək mümkündür. Ekoloji siyasətin əsas istiqamətlərini aşağıdakı kimi təsbir edirlər: 1) ictimai istehsalda təbii resurslardan istifadənin optimallaşdırılması; - 68 - 2) təbii mühiti insan fəaliyyətinin neqativ nəticələrindən qorumaq; 3) əhalinin ekoloji təhlükəsizliyi. Bu siyasi istiqamətlərin həyata keçirilməsi, sözsüz ki, hər bir ölkədə əhalinin dünyagörüşündən, sosial-iqtisadi inkişaf səviyyəsindən və bu inkişafı təmin edən şəraitdən çox şey asılıdır. Ərazi baxımından ekoloji siyasəti milli və qlobal xarakterli hesab etmək olar. Qlobal ekoloji siyasətin formalaşması üçün bir neçə mərhələni keçmək lazım gəlmişdir. Belə ki, BMT 1972, 1992 və 2002-ci illərdə üç mühüm beynəlxalq konfrans keçirilmişdir. 1972-ci ildə Stokholmda keçirilən birinci beynəlxalq konfrans çox əhəmiyyətli olmuş, bir neçə beynəlxalq təbii-ekoloji mühafizə təşkilatlarının yaranmasının əsasını qoymuşdur. Məhz bu konfransdan sonra bir neçə ətraf mühitin mühafizəsi üçün iri proqramların həyata keçirilməsinə başlanılmışdır. Bunlardan “İnsan və biosfer”, “Beynəlxalq iqlim proqramı”, “Beynəlxalq geosfer-biosfer proqramı” xüsusi fəallığı ilə seçilmiş, ətraf mühitin vəziyyətinə dair müntəzəm hesabatlar tərtib etmişdir. 1980-ci ildə YUNEP-in nəzdində “Ətraf mühitin mühafizəsinin ümumdünya strategiyası” adlı sənəd qəbul edildi ki, 1982-ci ildə buna əsasən BMT-ni Baş Assambleyası “Ümumdünya təbiəti mühafizə partiyası”nın yaradılmasını elan etdi. Son illərdə təbii mühitin mühafizəsi sahəsində bir çox ölkələr arasında razılaşma protokolları imzalanmış, atmosferin birgə mühafizəsi üçün beynəlxalq qeyri-hökumət təşkilatları yaranmışdır. 1987-ci ildə Monreal protokoluna əsasən dünya üzrə freon qazının azaldılması, yaxın gələcəkdə isə tam ləğv edilməsi nəzərdə tutulmuşdur. 1997-ci ildə Kioto protokolu müasir dövrün ən iri ekoloji sənədi sayılır. Bu protokola əsasən əksər dünya ölkələrini zəhərli qazların atmosferə buraxılmasını qadağan edir ki, bu da iqlimin istiləşməsinin qarşısını almaqla uğurlu addım sayılır. BMT-nin ikinci iki konfransı 1992-ci ildə Rio-de-Janeyroda keçirilmişdir. Bu konfransda 179 ölkədən 114 dövlət və hökümət rəhbərləri, 1600-dən çox qeyri- hökumət təşkilatı iştirak etmişdir. Bu konfransda beş əsas sənəd qəbul olunmuşdur. Birincisi, “ətraf mühit və inkişaf” adlanır. Bu sənəddə deyilir ki, 1972-ci il Stokholm - 69 - konfransının deklarasiyası təsdiq edilir, dövlətlərarası müasir sazişləri bəyənir, inkişaf üçün yeni-yeni səviyyələrin yaranmasını və inkişaf etdirilməsini dəstəkləyir. Bütün dövlətlərə davamlı inkişaf üzrə öz milli strategiyasını hazırlayıb qəbul etmək tövsiyyə olunmuşdur. İkincisi Strategiya, gələcək nəsillərin səadəti üçün ətraf mühitin və resurs bazasının qorunması ilə yanaşı, sosial yonümlü iqtisadi inkişafın təmin edilməsinə istiqamətləndirilməlidir. Strategiya hökumət, ictimaiyyət və işgüzar dairələr daxil olmaqla əhalinin geniş iştirakı ilə işlənib hazırlanmışdır. Üçüncüsü, meşələrə münasibətin olduqca vacibliyi qeyd olunur, bu münasibət ekoloji tarazlığın qorunub saxlanmasında, enerjiyə, müxtəlif növ xammala, istehlak mallarına, kənd təsərrüfatının inkişafına diqqətin yetirilməsinin vacibliyini qəbul edir. Burada meşələrin qırılması, səhralaşma, qiymətli oduncaqların beynəlxalq səviyyədə ticarətə qarşı birgə mübarizənin vacibliyini təsbit edir. Dördüncüsü, biomüxtəliflik konvensiyadır ki, təbii və süni şəraitdə bioresurslardan səmərəli istifadə etməyi, növ tərkibinin təbiətdə müxtəlifliyinin qorunub saxlanmasına yönələn tədbirlərin genişləndirilməsi tövsiyyə olunur. Beşincisi, iqlim dəyişikliyi konvensiyasıdır. Burada geniş ictimaiyyətin və dövlətlərin birgə səmərəli əməkdaşlığının artırılması, inkişaf etmiş və inkişaf etməkdə olan ölkələr qarşısında ayrı-ayrılıqda tələblərin qoyulması nəzərdə tutulmuşdur. Təbii ki, bu tədbirlərin həyata keçirilməsi özünün müsbət nəticələrini vermişdir. Lakin təbii mühitin tam qorunması sahəsində gözlənilən ciddi və əsaslı dönüş olmamışdır. Ona görə də BMT-nin 1997-ci il XIX sessiyasında Rio-de-Janeyro konfransından sonrakı dövr müzakirə edilərək qərara alınmışdır ki, bütün üzv dövlət öz səylərini davam etdirsinlər. 2002-ci ildə BMT Yoxanesburqda növbəti beynəlxalq konfrans keçirərək “Siyasi deklarasiya” və “Hərəkat planını” qəbul etdi. Konfransda keçən 30 il ərzində təbii mühitin getdikcə daha da pozulmalarının davam etdiyini qeyd edib ölkələri səfərbərliyə çağırdı. Təbii ki, hər bir ölkədə təbiətə, təbii mühitin qorunmasına və davamlı inkişafa dair milli proqramların qəbul edilməsi və yerinə yetirilməsi vəziyyəti eyni deyildir. Bu sahədə inkişaf etmiş ölkələrdə aparılan iş nisbətən - 70 - məqsədəuyğundur. Yüksək inkişaf etmiş Şimal ölkələrində təbiətin qorunması və davamlı inkişaf barədə qanunlara ciddi əməletmə vardır. Yeni sənayeləşmiş bir sıra ölkələrdə də ciddi irəliləyişlər vardır. 1990-cı illərdən sonra ciddi dönüşə malik ölkələrə Sinqapur, İrlandiya, Y.Zelandiya, Portuqaliya, Norveç, Malayziya, İsveç, Finlandiya, Çin, həmçinin Fransa, B.Britaniya, İsveçrə, İspaniya və Yaponiya daxildirlər. Ətraf mühitin getdikcə daha çox antropogen təsirlə pozulması şəraitində müəyyən ərazilərin qorunması, onların qoruq, yasaq və ya milli parklara çevrilməsi aktuallaşır. 1992-ci ildə Rio-de-Janeyroda keçirilən “Ətraf mühitin mühafizəsi xartiyasında” belə ərazilərin yaradılması ideyası önə çəkilmişdir. Burada yer səthinin təbii komponentlərinin, suyun, torpağın, meşənin, çəmənliyin və onun üzərindəki hava məkanının təsərrüfatdan azad edilməsi, mövcud təbii kompleksin elm, təbii mühafizə, rekreasiya, mədəni, estetik, sağlamlıq məqsədilə dövlət orqanları tərəfindən himayə edilməsi nəzərdə tutulur. Dövlət tərəfindən qorunan belə ərazilər, xüsusilə iri ərazilər daha çox ABŞ, Avstraliya, Kanada, Almaniya, Çin, İndoneziya, Braziliya, CAR, İspaniya, İsveç, Rusiya, B.Britaniya kimi ölkələrindədir. Bir çox ölkələrdə xüsusi qorunan ərazilər ölkə ərazisinə nisbətinə görə fərqlənir. Məsələn, inkişaf etməkdə olan Ekvadorda bu ölkə ərazisinin 45%-ni, Venesuelada 36%-ni, Danimarkada 32, Norveçdə 31, Avstraliyada 28, Almaniyada 27, Dominikan Respublikasında 25, Y.Zellandiyada isə 24%-ni təşkil edir. Ölkəmizdə də bu sahədə ciddi addımlar atılır. - 71 - IV F Ə S İ L AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASINDA TƏBİƏTDƏN İSTİFADƏNİN ƏSAS İSTİQAMƏTLƏRİ Respublikamızın olduqca əlverişli iqtisadi – coğrafi, təbii-ekoloji mövqeyi, zəngin təbiəti, müxtəlif və çoxcəhətli təsərrüfat sahələrini yaratmaq və inkişaf etdirmək imkanları vardır. Ölkə ərazisinin geoloji quruluşu, süxurların yatım müxtəlifliyi, endogen və ekzogen proseslərin davamlılığı yeraltı və yerüstü təbii sərvətlərin müxtəlifliyini formalaşdırmışdır. Bu rəngarənglik müxtəlif təsərrüfat sahələrinin inkişaf etdirilməsini şərtləndirir. Müasir ərazi-istehsal kompleksləri yerli təbii şərait və resurslarla sıx əlaqəli şəkildə formalaşmış və inkişaf etmişdir. İndiki şəraitdə cəmiyyətin maddi - texniki bazasının yaradılması vəzifəsinin müvəffəqiyyətlə həll edilməsi bilavasitə ölkəmizdə və onun ayrı-ayrı regionlarında təbii şəraitin, təbii resursların və ətraf mühitin ətraflı öyrənilməsi, onların düzgün qiymətləndirilməsindən asılıdır. Bunun üçün respublikanın təbii resurs potensialından səmərəli istifadə olunması və onun hər bir elementinin mühafizə edilməsi çox vacibdir. Ölkəmizdə təbii sərvətlərdən səmərəli istifadə etməklə davamlı sosial-iqtisadi inkişafa nail olmaq üçün 2001-ci ildə “Ekoloji cəhətdən dayanıqlı sosial-iqtisadi inkişafa dair Milli proqram” qəbul edilmişdir. Bu proqrama əsasən təbii resurslardan səmərəli istifadə etməklə ətraf mühitin mühafizə istiqamətləri aşağıdakı kimi müəyyənləşdirilmişdir: -su ehtiyatlarının səmərəli istifadə edilməsi və həyata keçirilməsi, bu ehtiyatlardan səmərli istifadənin stimullaşdırılması, içməli suyun keyfiyyətinin yaxşılaşdırılması və müvafiq standartlara uyğunlaşdırılması, su ekosistemlərinin fəaliyyətini tənzimləyən müvafiq qanunların təkmilləşdirilməsi, transsərhəd çayların çirklənmədən mühafizəsi və onların hövzəsində yerləşən dövlətlər tərəfindən su ehtiyatlarından səmərəli istifadə edilməsi məqsədilə regional və beynəlxalq əməkdaşlığın genişləndirilməsi; - 72 - -sənaye müəssisələrindəki qaz-toz tutucu qurğuların əsaslı təmir edilməsi və ya yeniləri ilə əvəz edilməsi, nəqliyyatda qurğuşunsuz benzindən istifadə olunması, tələblərə cavab verməyən köhnə nəqliyyat vasitələrinin istismarının qadağan edilməsi, ekoloji təmiz sərnişin nəqliyyat növlərinin tətbiqi, şəhər daxilində piyada zonalarının genişləndirilməsi, şəhər yaşıllıqlarının artırılması yolu ilə atmosfer havasının keyfiyyətinin yaxşılaşdırılması, kənd təsərrüfatına yararlı torpaq ehtiyatlarının mühafizə edilməsi və münbitliyin artırılması məqsədilə milli fəaliyyət planının hazırlanması, eroziya və şoranlaşma proseslərinin qarşısının alınması üçün müvafiq tədbirlərin həyata keçirilməsi, neftlə çirklənmiş torpaqlarda rekultivasiya işlərinin davam etdirilməsi, mövcud drenaj-kollektor və suvarma şəbəkələrinin yararlı vəziyyətə gətirilməsi, meliorativ işlərin düzgün aparılmaması nəticəsində əmələ gəlmiş süni gölməçə və bataqlıqların qurudulması yolu ilə torpaq sahələrinin münbitləşdirilməsi: - meşələrdə qanunsuz ağac tədarükü ilə əlaqədar fəaliyyətin qadağan edilməsi, bərpa olunan ehtiyatlardan (meyvə, dərman və digər bitkilər) səmərəli istifadəsinin təşkili, rekreasiya əhəmiyyətli meşə sahələrinin müəyyən edilməsi, onlara yol verilən təzyiq həcminin müəyyənləşdirilməsi və bunun əsasında turizm və rekreasiya potensialının təyin edilməsi, təsərrüfat əhəmiyyətli yeni meşə - bağların layihələşdirilməsi və salınması, meşələrin müxtəlif xəstəliklərdən və zərərvericilərdən qorunması üçün müvafiq tədbirlərin mütəmadi olaraq həyata keçirilməsi, meşə ərazilərində yerləşən yaşayış məntəqələrində yaşayan əhalinin məşğulluq probleminin həlli və təbii meşə ehtiyatları ilə əlaqədar olmayan məşğulluq sahələrinin yaradılması, inşaat və mebel sənayesi üçün yararlı oduncaq istehsal etmək üçün müvafiq keyfiyyətə malik olan və tez böyüyən ağacların becərilməsi, meşələrdə yanğın hadisələrinin qabağının alınması məqsədilə xüsusiləşdirilmiş operativ kimyəvi – yanğınsöndürmə stansiyasının yaradılması; - Xəzər dənizində nərəkimilərin ehtiyatlarının qiymətləndirilməsi, balıq ehtiyatlarının artırılmasının idarə edilməsi (bu ehtiyatların istismarı sahəsində beynəlxalq əməkdaşlıq), daxili su hövzələrində balıq ehtiyatlarının çoxladılması və - 73 - yetişdirilməsi, təhlükəli sənaye tullantılarının yerləşdirilməsi üçün yeni poliqonların yaradılması, məişət tullantılarının çeşidlənməsi və təkrar emalının təşkili məqsədilə mütərəqqi təcrübənin istifadə olunması, tullantılardan bioqazın alınması üçün müvafiq üsulların tətbiq edilməsi; - istilik elektrik stansiyalarında yüksək effektli texnologiyaların tətbiqi və enerji sistemi strukturunun optimallaşdırılması, kiçik hidroenergetika obyektləri sxeminin yaradılması və tətbiqi, istehsalat və qeyri – istehsalat sahələrində enerjiyə qənaət edən müasir texnologiyaların istifadəsinin stimullaşdırılması, məişətdə enerji qoruyucu vasitələrin istifadəsinin geniş tətbiqinə yönəldilmiş milli və regional proqramların hazırlanması və həyata keçirilməsi, günəş və külək enerjisinin istifadəsinə dair milli fəaliyyət planının hazırlanması, külək enerjisinin istifadə edilməsi və müvafiq qurğuların quraşdırılması, fərdi və bələdiyyə obyektlərində bioqazın istehsalı və istifadəsi və s. Proqramın əsas məqsədi regionlarda mövcud potensialdan səmərəli istifadə etməklə istehsal müəssisələrinin fəaliyyətinin genişləndirilməsi, ixrac yönümlü məhsul istehsalının stimullaşdırılması, yerli sahibkarlığın inkişafı yolu ilə əhalinin həyat səviyyəsinin yaxşılaşdırılması, məşğulluğun artırılması və ölkə iqtisadiyyatının davamlı inkişafının təmin edilməsidir. Yüklə 1,07 Mb. Dostları ilə paylaş:
|