TƏBİƏTDƏN İSTİfadəNİN İQTİsadi VƏ ekoloji problemləRİ

Ölkə 
Ehtiyat mlrd. t. 
Filizdə dəmirin orta həcmi, % 
Rusiya 
33.2 
36 
Braziliya 
21.0 
58 
Avstraliya İttifaqı 
18.0 
62 
Ukrayna 
15.4 
35 
Çin 
15.0 
33 
ABŞ 
6.9 
26 
Hindistan 
6.6 
61 
Qazaxıstan 
4.2 
35 
İsveç 
3.5 
53 
Kuba 
2.6 
42 
 
Dəmir  filizinin  istehsalı  ilk  növbədə  ona  olan  tələbatla  bağlıdır,  onun  iqtisadi 
və  ekoloji  səmərəliliyi  bu  gün  həlledicidir.  Belə  ki,  əgər  XX  əsrin  50-60-cı  illərində 
dəmir  filizinin  əsas  istehsalçıları  ABŞ,  Kanada,  SSRİ,  Qərbi  Avropa  ölkələri  idisə, 
sonradan bu “çirkli” sahə kimi inkişaf etməkdə olan ölkələrə miqrasiya etmişdir. Bu 
gün  dünyanın  inkişaf  etmiş  ölkələri  öz  ərazilərindəki  istehsalı  dayandırmış,  ABŞ, 
Kanada  sabitləşdirmiş,  gətirilmə  xammala  üstünlük  vermişlər.  Ona  görə  də  hal-
hazırda  dəmir  filizinin  əsas  istehsalçıları  Avstraliya,  Braziliya,  Hindistan  və 
Venesueladır.  Dəmir  filizinin  əsas  ixracatçıları  Avstraliya,  Braziliya,  Hindistan, 
Ukrayna,  Kanada,  CAR,  İsveç,  idxalçıları  isə  Çin,  Yaponiya,  Koreya  Respublikası, 
Almaniya, Fransa, B.Britaniya, İtaliya, ABŞ kimi ölkələrdir. 
XX  əsrin  70-80-ci  illərinə  kimi  qara  metallurgiyanın  inkişafı  ölkənin  iqtisadi 
qüdrətindən xəbər verirdi. Lakin ETİ inkişafı müasir dövrdə bu sahəni bir növ “xəstə” 
sahəyə çevirmişdir. Bu ilk növbədə yeni texnoloji irəliləmələr, yeni material istehsalı, 

 
- 36 - 
rəqabətdə  üstünlük  təşkil  edən  alüminium,  plastmass  və  digər  konstruksiya 
materiallarından istifadə imkanlarının artması ilə izah edilir. Nə qədər köhnə, ekoloji 
cəhətdən  istehsalı  əlverişsiz  olsa  da  polad  istehsalı  müasir  dövrdə  daha  çox  inkişaf 
etmiş, istehsal həcmi 420 mln. tonu keçmişdir. Qeyd etdiyimiz kimi bunun bir neçə 
səbəbi  vardır.  Ilk  növbədə  bu  sahə  “çirkli”  sahə  kimi  olduğu  üçün  inkişaf  etmiş 
ölkələrdən  inkişaf  etməkdə  olan  ölkələrə  miqrasiya  etmişdir.  Digər  tərəfdən  dəmir 
filizinin  ehtiyatı  zəngin  olan  ölkələrdə  onun  emal  sənayesi  yaradılmışdır.  Bu  gün 
Asiya,  Afrika  və  Latın  Amerikasında  iqtisadi  cəhətdən  sürətlə  inkişaf  edən  yeni 
sənayeləşmiş ölkələr formalaşmışdır. Eyni zamanda ekoloji vəziyyətin gərgin olduğu 
Qərb  ölkələri  metallurgiyanın  həmin  region  ölkələrinə  köçürmələri,  ucuz  xammal 
əldə etmək istəyi bu inkişafa təkan vermişdir.  
Hal-hazırda  polad  istehsalına  görə  fərqlənən  ölkələrə  daxildir  –  Çin  (420 
mln.t), Yaponiya (116 mln.t), ABŞ (98 mln.t), Rusiya (71 mln.t), Cənubi Koreya (48 
mln.t),  Almaniya  (47  mln.t),  Hindistan  (44  mln.t),  Ukrayna  (41  mln.t),  İtaliya  (32 
mln.t), Braziliya (31 mln.t).  Təbii ki, dünyanın 90 ölkəsində polad istehsal olunursa, 
bu onluq ölkələri dəyişkəndir.  
Yer qabığında ən  geniş  yayılmış metal alüminiumdur. XIX  əsrin əvvəllərində 
Fransanın  cənub-şərqində  Boks  adlanan  ərazidə  alüminium  xammalı  istehsal 
olunmağa başlamış və xammal da boksit adlanmışdır. Düzdür ilkin vaxtlarda  ondan 
qismən az istifadə olunurdusa, sonralar istehsalçıların sayı artaraq 30-a çatmışdır. Bu 
metalın  istehsalı  və  emalı  digər  metallara  nisbətən  daha  çox  yerdəyişmələrə  məruz 
qalmışdır. Belə ki, ilkin dövrlərdə, yəni XX əsrin əvvəllərində əsas istehsalçılar Qərbi 
Avropa  və  Şimali  Amerika  ölkələri  idisə,  artıq  XX  əsrin  ortalarında  Şərqi  Avropa, 
SSRİ,  Latın  Amerikası  xüsusi  ilə  fərqlənmişdi.  Latın  Amerikasında  Yamayka, 
Surinam, Qayana kimi ölkələrdə onun istehsalı daha sürətli olmuşdur. Əsrin 80-90-cı 
illərində  Afrikanın  Qvineya  dövlətlərində  Avstraliyada  və  paralel  olaraq  Latın 
Amerikasında istehsal həcmi sürətlə artmağa başlamışdır. 2000-ci ildən sonra boksit 
istehsalında 10 aşağıdakı dövlət liderlik səviyyəsinə çatmışdır: Avstraliya (61 mln.t), 
Braziliya  (21  mln.t),  Çin  (20  mln.t),  Qvineya  (18  mln.t),  Yamayka  (15  mln.t), 

 
- 37 - 
Hindistan  (15  mln.t),  Rusiya  (6  mln.t),  Surinam  (5  mln.t),  Venesuela  (4mln.t), 
Yunanıstan (3 mln.t). 
Aparılan  tədqiqatlar  göstərir  ki,  son  illər  Asiya,  Afrika  və  Latın  Amerikası 
ölkələrində məhsulun istehsal həcmi getdikcə artmaqda, ABŞ, Qərbi və Şərqi Avropa 
ölkələrində  isə  azalma  və  dayanmalar  davam  etməkdədir.  Bunun  səbəbini  boksitin 
tərkibinin  ağır  əlvan  metallara  nisbətən  çox  olması  (50%)  ilə  izah  edirlər,  dəmir 
filizindən fərqlənmir, nəqliyyat əhəmiyyəti yüksəkdir. Ona görə inkişaf etmiş ölkələr 
bu filizin idxalının ucuz başa gəlməsinə üstünlük verirlər. 
Yer  qabığı,  onun  quru  hissəsi  təbii  sərvətlərlə  zəngin  olsa  da,  mineralların 
tərkibində  kimyəvi  elementlərin  müxtəlifliyi  də  çoxdur.  Buna  görə  bu  gün  cəmiyyət 
qarşısında  duran  ən  vacib  məsələ  mövcud  tərkibdən  kompleks  şəkildə  istifadə 
etməkdir.  Sənaye  əhəmiyyətli  xammaldan  istifadə  zamanı  qənaətcilliyə,  tullantısız 
texnoloji  proseslərə  üstünlüyün  verilməsi  önə  çəkilməli,  nadir  elementlərdən 
istifadəni  artırmaqla  davamlılığı  artırmaq,  enerjidaşıyıcılarından  yanacaq  kimi  az, 
kimya  xammalı  kimi  daha  çox  istifadəyə  üstünlük  verilməlidir.  Müasir  dövrdə 
geoloji,  geokimyəvi  tamlıq  təşkil  edən  regionların  resurslarından  kompleks  istifadə 
etmək  böyük  əhəmiyyət  kəsb  edir.  Təsərrüfatların  ərazi  təşkilini  təkmilləşdirmək 
üçün ərazinin relyef xüsusiyyətlərini nəzərə almaq çox vacibdir.  
 
2.  İqlim və rekreasiya resursları və onlardan istifadənin  
iqtisadi – ekoloji xüsusiyyətləri. 
İqlim  resursları  tükənməyən  təbii  resurslar  qrupuna  daxil  olub,  insanın 
təsərrüfat  fəaliyyətinin  tərkib  hissəsi  kimi  çirkləndirilə  və  ya  saflaşdırıla  bilir.  Iqlim 
cəmiyyətin formalaşdığı tarixi dövrlərdə həmişə dəyişkən olmuşdur. Bu dəyişkənliyə 
baxmayaraq  insanlar  daim  təsərrüfat  sahələrini  təkmilləşdirmiş,  məhsuldar  qüvvələr 
daim  inkişaf  etmişdir.  Düzdür  insanlar  qədim  buzlaşmanı  görmüş,  ondan  sonrakı 
dövrlərdə  də  iqlimdə  baş  verən  dəyişikliklərin  şahidi  olmuşlar  və  dəyişmələr 
təsərrüfatın  müxtəlif  sahələrinə  təsir  etmişdir.  Belə  ki,  buzlaşmadan sonra  baş  verən 
istiləşmə  nəticəsində  okean  və  dənizlərdə  buzların  əriməsi,  suyun  temperaturunun 

 
- 38 - 
artması,  xüsusilə  də  Şimal  Buzlu  okeanında  buzların  əriməsi  dəniz  nəqliyyatının 
inkişafına  müsbət  təsir  etmiş,  istilik  sevən  balıqların  daha  yüksək  enliklərində 
artmasına,  bu  isə  balıqçılığın,  balıq  ətindən  istifadənin  miqyasının  genişlənməsinə 
şərait  yaratmışdır.  Yağıntıların  miqdarının  dəyişməsi,  quraqlığın  baş  verməsi,  bir 
sözlə  iqlim  fərqləri  qlobal  və  ya  lokal  şəkildə  də  özünü  göstərir.  Yağıntıların 
dəyişməsi  çaylarda  su  rejiminə,  bu  isə  su  elektrik  stansiyalarının  işinə,  suvarma 
sisteminə  təsir  edir.  İqlim  fərqləri  təsərrüfata,  xüsusilə  də  nəqliyyata  və  kənd 
təsərrüfatına daha çox təsir edir.  
 
İqlim  şəraitinin  müxtəlifliyi  özünü  kənd  təsərrüfatında  daha  qabarıq  göstərir. 
Burada  istiliklə  rütubətin  əlaqələnməsindən  çox  şey  asılıdır.  Kənd  təsərrüfatı 
bitkilərinin  fəal  temperatur  cəmindən  asılılığı,  vegetasiyası  üçün  orta  illik 
temperaturunun  və  yağıntıların  miqdarı  mühüm  rol  oynayır.  Bu  təbii  bitkilərin 
inkişafına  və  onların  vasitəsilə  torpaq  əmələ  gəlməyə  təsir  edir,  insanlar  tərəfindən 
mədəni  bitkilərin  becərilməsinə,  əkinçilik  məhsullarının  kimyəvi  tərkibinə  böyük 
təsir göstərir. 
 
Iqlim  tiplərinin  bitkilərin  inkişafına  təsiri  məsələləri  Y.Q.Sauşkin  tərəfindən 
geniş  təhlil  edilmiş  (...  213-320),  kənd  təsərrüfatı  bitkilərinin  proporsiyaları 
verilmişdir.  O,  qeyd  etmişdir  ki,  bu  proporsiyalar  ölkələrin  iqtisadi  inkişaf 
xüsusiyyətləri  ilə  müəyyən  edilir.  Yer  kürəsində  ən  iri  enerji  mənbəyi  günəş 
enerjisidir.  Elmi  ədəbiyyatlarda  bu  enerjinin  miqdarı  1.7
·10
13
  kvt-a  bərabər  tutulur. 
Günəşin  bu  tükənməyən  enerjisindən  istifadə  bütün  canlılar,  xüsusən  də  kənd 
təsərrüfatının  inkişafını  təmin  edən  bitki  və  heyvanlar  üçün  əvəzedilməzdir. 
Bitkiçiliyin  inkişafında  iqlim  resurslarından  istifadə,  xüsusilə  də  aqloiqlim 
resurslarından  istifadə  mühüm  əhəmiyyət  kəsb  edir.  Aqroiqlim  resursları  dedikdə 
bitkilərin  inkişafını  təmin  edən  amillərə  hava,  işıq,  istilik,  rütubət  və  qidalanma 
maddələri nəzərdə tutulur. 
 
Hava  atmosferdə  olan  qazların  qarışığıdır  və  bunun  78%-i  azotun,  21%-i  – 
oksigenin payına düşür. Canlılar üçün vacib olanı azot, oksigen və karbon qazlarıdır 

 
- 39 - 
ki, bunlar tükənməyən resurslara aiddir. Lakin son  illər ərzində  elmi ədəbiyyatlarda 
bu barədə olan problemlər geniş müzakirələrə səbəb olmuşdur. Təbii ki, elm, texnika 
inkişaf  etdikcə  havaya  zəhərli  qazların    tullantısı  da  artmaqdadır.  Insanlar  daha  çox 
avtomobildən,  təyyarədən  istifadə  etdikcə  onu  çirkləndirir,  oksigenin  miqdarını 
azaldır.  Görkəmli  alim-iqlimşünas  F.F.Davitayanın  hesablamalarına  görə  ildə  1% 
istifadənin azalması ümumi oksigen ehtiyatının üçdə iki hissəsi 700 il, 5%-lə itkisi isə 
180 ilə itə bilər. Bir sıra alimlər isə atmosferdə oksigenin azlığının insan üçün o qədər 
də qorxulu olmaması fikrindədirlər. 
 
Yer  kürəsində  bütün  fiziki-coğrafi  proseslərin  əsasını  işıq  enerjisi  təşkil  edir. 
Günəş  radiasiyası  bitkilərdə  aqroiqlim  resursunun  əsasını  təşkil  edən  fotosintez 
prosesini  yaradır.  Bu  da  həm  bitkinin  inkişafını  həm  də  havada  qaz  mübadiləsini 
fəallaşdırır.  Yer  kürəsində  bir  çox  bitkilər,  xüsusən  də  kənd  təsərrüfatı  bitkiləri 
işıqlanma  müddətinə  iuyğunlaşmışlar.  Alimlər  kənd  təsərrüfatı  bitkilərini  günün 
uzunluğu  baxımından  üç  kateqoriyaya  bölürlər.  Qısa  günsevər  bitkilərə  pambıq, 
qarğıdalı, uzun günsevər bitkilərə buğda, arpa, darı və günün uzunluğundan asılı olan 
bitkilərdən günəbaxanı göstərmək olar.  
 
Bütün  bitkilər  vegetasiya  dövründə  müəyən  qədər  istilik  alır.  Bu  müddət 
ərzində aldığı temperaturların cəminə fəal temperatur cəmi deyilir ki, elmi əbədiyyata 
XX  əsrin  30-cu  illərində  məşhur  rus  aqroiqlimşünası  Q.T.Selyaninov  gətirmişdir. 
Həmçinin bitkilərin  vegetasiyasında temperaturla  yanaşı  rütubətin də rolu böyükdür. 
O,  həm  fotosintez  prosesində,  həm  də  bitki  orqanizmində  qida  maddələrinin 
daşınmasında  fəal  iştirak  edir.  Bütövlükdə  kənd  təsərrüfatı  məhsullarının  inkişafı 
aqroiqlim  resurslarından  asılıdır.  Aqroiqlim  resursları  dedikdə  iqlimin  kənd 
təsərrüfatı istehsalını təmin edən xüsusiyyətləri, imkanları başa düşülür. Aydındır ki, 
hər bir bitki müxtəlif vegetasiya dövrünə malikdir, bu vaxt müəyyən miqdar istilik və 
rütubət  tələb  edir.  Odur  ki,  aqroiqlim  resursları  bir  sıra  göstəriciləri  özündə 
birləşdirir. 
Aqroiqlim 
resurslarının 
coğrafi 
öyrənilməsində 
aqroiqlim 
rayonlaşdırılmasını  V.P.Maksakovski  aşağıdakı  kimi  təklif  etmişdir.  Bu  bölgünün 
əsasını bitkilərin istiliksevməsi təşkil edir: 

 
- 40 - 
1) qısa vegetasiya dövrü ilə xarakterizə olunan soyuq qurşaq, burada fəal temperatur 
cəmi 1000
0
S-dən az, açıq qruntda əkinçilik mümkün deyildir; 
2)  fəal  temperatur  cəmi  şimalda  1000
0
S-dən  çox,  cənubda  2000
0
S-dək  olan  sərin 
qurşaq, istilik sevməyən bəzi bitkilərin əkilməsi mümkündür.  
3)  fəal  temperatur  cəmi  2000-4000
0
S  arasında  olan  mülayim  qurşaq,  bitkilərin 
vegetasiya dövrü 60 gündən 200 günədəkdir və bu enlikdə kütləvi əkinçiliyin həyata 
keçirilməsi mümkündür.  
4) fəal temperatur cəmi 4000-8000
0
S arasında olan isti qurşaq, istilik sevər subtropik 
bitkiçiliyin həyata keçirilməsi mümkündür. 
5)  fəal  temperatur  cəmi  8000-10000
0
S arasında olan isti qurşaq, il ərzində tropik və 
ekvatorial bitkiçiliyin inkişafı mümkündür.  
 
İnsanların fiziki və əqli yorğunluğunu aradan qaldırmaq, onun sağlamlığını və 
işgörmə  qabiliyyətini  bərpa  etmək  üçün  istifadə  olunan  resurslara  rekreasiya 
resursları  deyilir.  Latınca  recreation  –  bərpa  mənasını  verir.  Rekreasiya  resurslarına 
bol günəş şüası, günəşli günlərin çoxluğu, qumlu sahil, müalicəvi termal sular, gözəl 
landşaft,  xizəksürmə  üçün  qar  örtüyünə  malik  əlverişli  relyef  və  sairə  aiddir. 
Antropogen  obyektlər,  yəni  muzeylər,  tarixi  abidələr,  parklar,  sanatoriyalar,  idman 
meydançaları,  estetik  cəhətdən  insanları  cəlb  edən  bütün  vasitələr  rekreasiya 
resurslarıdır. Bu gün dünya əhalisinin böyük bir hissəsi bu resurslardan istifadə edir. 
Təbii  ki,  dünyanın  aparıcı  ölkələri  bu  resurslardan  istifadə  etməklə  daha  çox  gəlir 
əldə etməyə çalışır. Belə ölkələrdən ABŞ, Kanada, Fransa, AFR, İtaliya, Yunanıstan, 
Türkiyə,  İsrail,  İspaniya,  Portuqaliya,  İngiltərə  və  başqalarını  qeyd  etmək  olar. 
Insanların orqanizminə təsirinə görə təbii rekreasiya resurslarını şərti olaraq üç növə 
bölmək  olar.  1-iqlim  şəraitinin  üstünlüyü  ilə  bağlı  tibbi-bioloji  resurslar;  2-  təbii 
landşaftların,  onun  ayrı-ayrı  komponentlərinin  insanın  psixo-estetik  resurslar;  3  – 
insan fəaliyyətinin nəticəsi kimi antropogen resurslar. 
 
Istər  iqlim,  istərsə  də  rekreasiya  resursları  istifadə  olunursa,  qorunur  və  təbliğ 
edilirsə,  o  insan  cəmiyyətinə  daha  yararlıdır  və  daha  cəlbedicidir.  Ona  görə  də  bu 

 
- 41 - 
resurslardan  maksimum  və  qənaətlə  istifadə  etmək,  onu  gələcək  nəslə  ötürmək 
olduqca vacibdir. 
 
3.  Su resursları, onun iqtisadi – coğrafi  
qiymətləndirilməsi və mühafizəsi 
 
 
Planetimizin su təbəqəsində suyun ümumi həcmi 1390 mln. km
3
-dır,  yəni orta 
hesabla adambaşına 210 mln. m
3
 su düşür. Bu suların 361 mln. km
2
 dünya okeanında, 
20  mln.  km
2
  buzlaq,  bataqlıq,  çay,  su  anbarlarındadır.  Əgər  onların  coğrafi 
yayılmasına  diqqət  yetirsək  –  hidrosferdə  olan  suyun  96.4%  dünya  okeanında, 
3.54%-i  quru  sularında,  qalanı  isə  havada  buxar  şəklindədir.  Təbii  ki,  insanlar  üçün 
ən  əhəmiyyət  kəsb  edəni  sudan  istifadə  problemidir.  Dünya  okeanı,  onun  tərkib 
hissələri  olan  dənizlər  tarixən  insanlar  üçün  həyat  əhəmiyyətli  olmuş,  böyük  coğrafi 
kəşflərin həyata keçirilməsində, ölkələrarası iqtisadi – siyasi əlaqələrin yaranmasında, 
dənizin  ərzaq  məhsullarından  istifadə  edilməsində,  son  illərdə  qabarma-çəkilmə 
dalğalarından  enerji  istehsalında,  suyunun  rekreasiya  resursu  kimi  istifadəsində 
mühüm rol oynamışdır. Bir sıra arid iqlimli ölkələrdə dəniz suyunu şirinləşdirməklə 
istifadə olunması həyata keçirilir. 
 
Dünya okeanı zəngin mineral resurslara malikdir. Bu resurslar əsasən suda həll 
olunmuş  və  okean  altında  yerləşən  litosfer  qatındadır.  Bir  çox  alimlər  bu  mineral 
resursları  üç  qrupa  ayırırlar:  a)  maye,  qaz  və  həll  olunmuş  tərkibdə;  b)  bərk,  lakin 
səpinti  halında;  c)  bərk,  litosfer  qatının  tərkibində  olanlar.  Birinci  qrupa  daxil  olan 
minerallara  neft,  təbii  qaz,  müxtəlif  növ  duz,  kükürd  və  digərləri,  ikinci  qrupa 
metallogen  qırıntılar,  lil  və  digər  birləşmələr  formasında,  üçüncü  qrupa  isə  mədən 
üsulu ilə çıxarılan metallar, kömür və s. metal birləşmələri daxildir.  
 
L.A.Zenkeviçin hesablamalarına görə 1 km
3
  dəniz  suyunda  37.5  mln.  t.  və  ya 
1.2  mlrd.  dollar  qiyməti  olan  xörək  duzu,  maqnezium,  kalium,  kalsium,  brom,  yod, 
ftor, manqan, kükürd və s. vardır.  

 
- 42 - 
 
Dünya  okeanının  ümumi  sahəsinin  8.6%-ni  təşkil  edən  onun  şelf  hissəsi 
mineral  resurslarla,  xüsusilə  də  karbohidrogenlərlə  zəngindir.  Hələ  XX  əsrin  80-ci 
illərində  dünya  okeanının  şelfində  330  hövzədə  perspektivli  neft  və  qaz  ehtiyatları 
aşkar edilmişdir. Müxtəlif mənbələrdə onun ehtiyatı müxtəlif rəqəmlərlə təsbit edilir. 
Məsələn, neftin ümumi ehtiyatı 80-150 mlrd. t, təbii qazın ehtiyatı isə 40-150 trln. m
3
 
həcmində olduğu bildirilir və bunun da təxminən üçdə iki hissəsi Atlantik Okeanının 
akvatoriyasına  aid  edilir.  Burada  Şimal  dənizi,  Qvineya,  Karib  körfəzləri,  Kanada, 
ABŞ, Braziliya sahilləri, Aralıq dənizi, Sakit okeanın hövzəsində, xüsusilə də Şimali 
və  Cənubi  Amerika,  Asiya  və  Avstraliya  sahilləri,  Hind  okeanında  İran  körfəzi, 
Hindistan, İndoneziya, Avstraliya sahilləri, Şimal Buzlu okeanında Alyaska, Kanada, 
Rusiya sahilləri, Xəzər dənizi ehtiyatlarına görə xüsusi fərqlənən ərazilərdir. Aparılan 
tədqiqat  işləri  göstərir  ki,  neft  və  təbii  qazın  çox  hissəsi  okeanın  materik  yamacında 
və okean çökəkliklərindədir.  
 
Dünya okeanı resurslarından neft və təbii qazla yanaşı səpinti halında və qazma 
üsulu ilə çıxarıla bilən bərk halda olan mineral resursların da ehtiyatı çoxdur.  
 
Səpinti halında minerallardan ən geniş yayılmışı qurğuşundur. Onun ehtiyatları 
daha  çox  Malayziya,  İndoneziya,  Tailand  sahillərində  təxminən  sahildən  10-15  km 
məsafədə  35  m  dərinliyədək,  dəmir  tərkibli  minerallara  Yaponiya,  Kanada,  Yeni 
Zellandiya,  qızıl  tərkibli  qumlar  ABŞ,  Kanada,  boksit  isə  Avstraliya  sahillərində 
nisbətən  üstünlük  təşkil  edir.  Ağır  minerallardan  ilmenit,  sirkon,  rutil,  monasit 
Avstraliya,  ilmenit,  monasit,  sirkan  Hindistan,  Şri-Lanka,  ilmenit,  monasit  ABŞ, 
monasit  Braziliya,  almaz  Namibiya  və  Anqola  sahillərində  daha  çox  rast  gəlinir. 
Fosforitlərin  böyük  ehtiyatları  ABŞ-ın  qərb  və  şərq  sahillərində,  Afrikanın  Atlantik 
okeanı  sahillərində,  Cənubi  Amerikanın  Sakit  okean  sahillərində,  son  illər  isə 
okeanların materik yamaclarında vulkanik qalxma ərazilərində aşkar edilmişdir. 
 
Okean və dənizlərin qabarma enerjisindən istifadə etmək olduqca sərfəlidir. Bu 
sahədə Rusiya, Fransa, Kanada enerji istehsalında xeyli təcrübə əldə etmişlər. Dünya 
okeanı  qədimdən  insanların  həyatında  mühüm  rol  oynamışdır.  Onun  dənizləri, 
körfəzləri, boğrazları, kanalları qədim dövrdən gəmiçilik sahəsi olmuşdur. Bu gün də 

 
- 43 - 
dənizlə  yük  və  sərnişin  daşınması  prioritet  sahələrdəndir.  Daşınan  yüklər  içərisində 
neft  və  təbii  qazın  xüsusi  çəkisi  daha  böyükdür.  Dənizlə  yüklərin  daşınmasının 
inkişaf dinamikasını müəyyənləşdirən əsas amil məhsul istehsalı ilə istehlakı ölkələri 
arasında məsafə fərqlərinin böyük olmasıdır. Belə ki, B.Britaniya və Yaponiya xarici 
ticarətinin 98%-i, ABŞ-ın isə 90%-i, dünya ölkələri arasında iqtisadi əlaqələrin 80%-i 
dəniz nəqliyyatının payına düşür. 
 
Okeanlar  arasında  yükdaşımalar,  bütövlükdə  ticarət  əlaqələrində  Atlantik 
okeanının  xüsusi  çəkisi  daha  böyükdür.  Belə  ki,  iqtisadi  əlaqələrin  beşdə  üçü  onun 
payına düşür. Bunu  onun  ətrafında  yerləşən ölkələrin təbii şəraiti, ehtiyatları, tarixi, 
iqtisadi  və  mədəni  əlaqələrinin  bolluğu  ilə  əlaqələndirmək,  eyni  zamanda  sahil 
xətlərinin  girintili-çıxıntılı  olması,  gəmiçilik  üçün  daha  əlverişli  olması  ilə 
əlaqələndirmək  olar.  Ikinci  yerdə  Sakit  okean  durur.  Onun  əlaqələri  artırmaq  üçün 
potensialı daha böyükdür. Burada əhalisinin ümumi sayı 3 mlrd. nəfərdən çox 30 ölkə 
yerləşir,  okean  sahilində  iri  limanlar  mövcuddur.  Hind  okeanı  ümumi  yük 
daşınmasına  görə  üçüncü  yerdə  dursa  da  nəhəng  neft-qaz  ehtiyatlarına  malik  İran 
körfəzi  ölkələrinin  məhsullarının  ixrac  həcminə  görə  müqayisə  edilməzdir.  Şimal 
Buzlu  okeanının  iştirakı  nisbətən  azdır,  burada  naviqasiya  dövründə  xarici  iqtisadi 
əlaqələri  həyata  keçirmək  nisbətən  əlverişlidir.  Təbiətdə  quru  suları  əsasən 
Antarktida, Qrenlandiya, Arktika, yüksək dağ zirvələri və yeraltında toplanmış sular 
şəklindədir.  Bunlar  ümumi  hidrosfer  çəkisinin  cəmi  6%-ni  təşkil  edir. Lakin  heç  də 
bunun hamısı istifadə oluna bilən şirin su ehtiyatı deyildir. Alimlərin hesablamalarına 
görə  təbiətdə  istifadə  oluna  biləcək  şirin  su  resursları  ümumi  hidrosfer  çəkisinin 
2.5%-ni əhatə edir. Burada istifadə oluna biləcək şirin axan çayların payına düşür ki, 
onun  da  həcmi  2.1  min  kub  kilometrdir.  Hesablamalara  görə  çaylarda  şərti  olaraq 
rütubət  dövriyyəsi  16  sutkadır  və  il  ərzində  çay  suyu  23  dəfə  öz  suyunu  bərpa  edə 
bilir,  ona  görə  də  ildə  çayın  su  sərfi  48  min  kub  kilometrə  bərabər  olur.  Yadda 
saxlamaq  lazımdır  ki,  çaylara  15  dəfədən  çox  çirkab  suları  axıdılır  və  o  da  işi  bir 
qədər mürəkkəbləşdirir. 

 
- 44 - 
 
Regionlar  üzrə  çaylarda  şirin  su  sərfinin  təmin  olunması  olduqca  qeyri-
bərabərdir.  Belə  ki,  xarici  Asiyada onun  həcmi  3.1  min  m
3
,  xarici  Avropada  4.1min 
m
3
, Afrikada 5.7 min m
3
, Şimali Amerikada 15 min m
3
, MDB məkanında 15 min m
3
, 
Cənubi Amerikada 32 min m
3
, Avstraliya və Okeaniyada 83 min m
3
, dünya üzrə isə 8 
min m
3
-dir. 
 
Çayların  tam  su  sərfi  bir  qədər  fərqlidir.  Məsələn,  Asiyada  bu  rəqəm  11  min 
km
3
,  Cənubi  Amerikada  10.5,  Şimali  Amerikada  7,  MDB  məkanında  5.3,  Afrikada 
4.2, Avstraliya və Okeaniyada 1.6, Avropada 1.4 min km
3
-dir. Bu onunla izah olunur 
ki,  həmin  regionların  su  ehtiyatı  bol  sulu  çayların  hesabınadır.  Məsələn,  Braziliya, 
Rusiya,  Kanada,  Çin,  İndoneziya,  ABŞ,  Banqladeş,  Hindistan,  Venesuela,  Myanma 
kimi ölkələrdə belə çaylar kifayət qədərdir. Lakin bildiyimiz kimi, şirin su ehtiyatının 
çox  olması  heç  də  tam    təmin  olunmanı  göstərmir,  çünki  təmin  olunma  ya  hər 
adambaşına  düşən  suyun  miqdarı  ilə,  ya  dahər  km
2
-ə  düşən  miqdarla 
müəyyənləşdirilir.  Biz  yuxarıda  bunu  göstərmişdik,  belə  ki,  ən  çox  təmin  olunma 
quru  və  isti  Avstraliya  və  Okeaniyaya,  ən  az  xarici  Asiyaya  şamil  edilmişdir. 
Ölkələrin  su  ehtiyatlarına  baxsaq,  bunu  bir  daha  göstərə  bilərik.  Şirin  su  ilə  ən  çox 
təmin  olunmuş  ölkələrə  Surinam,  Konqo  Demokratik  Respublikası,  Qayana,  Papua-
Yeni  Qvineya,  Qabon,  Kanada,  ən  az  isə  Misir,  Burundi,  Əlcəzair,  Tunis,  İsrail, 
Yəmən, İordaniya, S.Ərəbistanı, Liviya və Küveyti göstərmək olar.  
 
İlbəil  sudan  istifadənin  həcmi  də  artmaqdadır.  Burada  da  müəyyən  fərqli 
cəhətlər  vardır.  Belə  ki,  şirin  su  ehtiyatının  70%-i  kənd  təsərrüfatında,  20%  - 
sənayedə, 10%-i məişətdə istifadə olunur. Kənd təsərrüfatında çox istifadə olunur və 
əksəriyyəti də bərpa olunmadan itkiyə gedir, sənaye və məişətdə istifadəni bərpa edib 
təkrar istifadə mümkündür. İsti ölkələrdə, suvarma əkinçiliyinin üstünlük təşkil etdiyi 
ölkələrdə  həmişə  içməli  suya  da  ehtiyac  çoxdur  və  burada  qıtlıq  hiss  edilir.  Bu 
baxımdan  Respublikamızda  da  içməli  su  qıtlığı  mövcuddur.  Bunun  qarşısını  almaq 
üçün  ölkəmizdə  bir  sıra  tədbirlər  həyata  keçirilir.  Məsələn,  suvarma  sistemləri 
yenidən  qurulur,  yeni  su  anbarları  yaradılır,  məişətdə  istifadəni  artırmaq  məqsədilə 
Oğuz-Qəbələ-Bakı  su  kəməri  istifadəyə  verilmişdir.  Bu  kəmər  vasitəsilə  Oğuz  və 

 
- 45 - 
Qəbələdən  yeraltı  suların  istifadəsi  müəyyən  qədər  qıtlığın  aradan  qaldırılmasına 
xidmət edir. Çaylar nəinki içməli su mənbəyidir, o həmçinin çox fəal bir nəqliyyat – 
naviqasiya sistemidir. İri çaylar yük və sərnişin daşımada, bir sıra ölkələrdə isə meşə 
materialları  (oduncaq)  daşınmasında  geniş  istifadə  olunur.  Təsadüfi  deyildir  ki, 
çayları  təbiət  tərəfindən  istiqaməti  müəyyən  edilmiş  mühüm  nəqliyyat  arteriyası 
adlandırmamışlar. Bu gün dünyanın bir çox ölkələri ucuz çay nəqliyyatından istifadə 
etməklə  ağac,  neft,  filiz,  duz,  taxıl,  maşın  və  avadanlıqların  daşınmasında  istifadə 
edir.  Gəmiçilik  üçün  əlverişli  olmayan  bir  çox  çaylardan  meşə  materialları  axıtmaq 
üçün istifadə edilir.      
 
Çaylar  böyük  enerji  mənbəyidir.  Çayların  hidroenerji  potensialını  üç 
kateqoriyaya  ayırırlar:  nəzəri,  texniki,  iqtisadi.  Nəzəri  potensiala  dünya  çaylarının 
ümumi  su  sərfi  aid  edilir.  Bu  il  ərzində  48  min  km
3
-dir.  Əgər  qurunun  orta 
hündürlüyünü  nəzərə  alsaq  ki,  800  m-dir,  onda  çayların  nəzəri  olaraq  hidroenerji 
potensialını  1000  mln.  kvt  miqdarındadır.  Bu  da  il  ərzində  35  trln.  kvt/saat  enerji 
istehsalı  deməkdir.  Texniki  potensial  nəzəri  potensialın  bir  hissəsi  olub,  illik  və 
mövsümi  su  sərfinin  hesabına  SES-nin  quraşdırıla  bilməsini  göstərir.  Dünya  üzrə 
texniki hidropotensial 15 trln/saat həcminə qiymətləndirilir. 
 
Iqtisadi  potensial  texniki  potensialın  müəyyən  vaxt  ərzində  müvafiq  ərazinin 
hidroenerji  potensialından    istifadənin  iqtisadi  cəhətdən  əlverişli  olmasını  müəyyən 
etməyə  imkan  verir.  Onun  göstəricisi  texniki  potensialdan  azdır,  təxminən  8-10  trln. 
kvt/il,  yəni  gücü  2340  mln.  kvt-dır.  Nəzəri  potensiala  görə  regionların  imkanları 
belədir: Asiya (42%), Afrika (21%), Şimali Amerika (12%), Cənubi Amerika (13%), 
Avropa (9%), Avstraliya və Okeaniya (3%). Müəyyən edilmişdir ki, dünya çaylarının 
su  sərfinin  təxminən  yarısı  hövzəsinin  sahəsi  qurunun  40%-ni  örtən  50  iri  çayın 
payına düşür. Bu çaylardan 15-nin orta su sərfi 10 min m
3
/saniyədir. Su sərfi heç də 
hidropotensial  demək  deyildir.  Elə  çaylar  vardır  ki,  su  sərfi  çox  böyük,  amma 
hidropotensialı azdır. Məsələn, Amazon çayı Konqoya nisbətən 5 dəfə çox su axıdır, 
amma Konqonun hidroenerji potensialı ondan çoxdur. 
 

 
- 46 - 
Dünya üzrə iqtisadi hidropotensial iş və ondan istifadə 
Cədvəl 1.6 
Regionlar 
İqtisadi hidropotensial 
Bütün potensiala 
nisbətdə istifadə %-lə 
mlrd. kvt/saat 
%-lə 
MDB 
1100 
11.2 
20 
Avropa 
710 
7.3 
70 
Asiya 
3670 
27.3 
14 
Afrika 
1600 
16.4 
3 
Şm.Amerika 
1600 
16.4 
38 
Latın Amerikası 
1900 
19.4 
16 
Avstraliya 
və 
Okeaniya 
200 
2.0 
18