Teleradioeshittirishda uzatish va qabul qilish qurilmalari

 
AV rejim
oraliq holatni egallaydi (1.14- rasm). Bu rejimda kesish burchagi 
dastlabki IN ishchi nuqtani 
I
ko
osoyishtalik toki yordamida noldan uzatish 
xarakteristikasining chiziqli oralig‘i boshlanishiga surish hisobiga birmuncha katta 
bo‘ladi. 
1.14- rasm. AV ish rejimi 

---

24
C ish rejimi. 
Bunda 
i
k
tok kirish signali davrining yarmidan kam vaqt 
oralig‘i davomida, 
θ<π/
2da oqib o‘tadi. Osoyishtalik toki nolga teng bo‘ladi. Bu 
rejim yuklamasi tebranish konturi bo‘lgan tanlovchan kuchaytirgichlarda 
ishlatiladi. 
D rejimi. 
Bu kalit rejimi bo‘lib, bunda tranzistor faqat ikki holatda to‘liq 
ochiq (to‘yinish rejimi) yoki to‘liq yopiq (kesish rejimi) bo‘lishi mumkin (1.15- 
rasm).
1.15- rasm. D ish rejimidagi chiqish xarakteristikasi 
D rejimning afzalligi yuqori foydali ish koeffitsientidan, kamchiligi esa 
kuchaytirish sxemasining murakkabligidan iborat. 
 
1.4. D sinfdagi kuchaytirgichlarning o‘ziga xos xususiyatlari 
So‘nggi yillarda D sinfdagi kuchaytirgichlar keng qo‘llanilmoqda. Ular yana 
impulsli kuchaytirgichlar deyiladi. Bunday kuchaytirgichda ovoz signali keng 
impulsli modulyatsiyalash (KIM) natijasida turli kengliklardagi impulslar ketma-
ketligiga o‘zgartiriladi. Impulslarning takrorlanish chastotasi odatda 300-500 kGs 
chegaralarda olinadi, bu butun audio diapazon uchun optimal hisoblanadi. Agar 

---

25
kuchaytirgich sabvufer kuchaytirgichi va faqat 100-200 Gs gacha diapazonni 
kuchaytirishi kerak bo‘lsa, u holda qayta ulanish chastotasini 50-100 kGs gacha 
kamaytirish mumkin. 
Ilgari impulsli kuchaytirgichlar faqat o‘zining yuqori foydali ish koeffitsienti 
(odatda 90% dan yuqori) tufayli qiziqtirgan va faqat quvvatli elektr dvigatellarni 
boshqarish uchun qo‘llangan. Bu yuqori chastotalarda ishlay oladigan yuqori 
chastotali quvvatli qayta ulash elementlarining yo‘qligiga to‘g‘ridan-to‘g‘ri bog‘liq 
bo‘lgan, buning natijasida yuqori nochiziqli buzilishlarni oldini olib bo‘lmagan. 
Lekin hozirda ko‘plab elektron komponentlar ishlab chiqaruvchi kompaniyalarda 1 
MGs va undan yuqori chastotalarda ishlay oladigan 
D
sinfdagi kuchaytirgichlarni 
qurish uchun maxsuslashtirilgan elementlar chiqarilmoqda.
Bipolyar tranzistorlarda yig‘ilgan chiqish kaskadlarining ishlash prinsipini 
ko‘rib chiqamiz. 
Bipolyar tranzistorlarda yig‘ilgan 
AV
sinfdagi kuchaytirgichning chiqish 
kaskadi past foydali ish koeffitsientiga ega, shuning uchun chiqish tranzistorlari 
o‘zgaruvchan qarshilikka o‘xshash o‘z aktiv qarshiligini o‘zgartiradi va bu bilan 
chiqish tokini boshqaradi. 
AV
sinfdagi kuchaytirgichda ta’minot kuchlanishiga 
teng bo‘lgan chiqish kuchlanishi amplitudasining o‘zgarishini olish mumkin emas, 
chunki hatto to‘liq ochiq holatda bipolyar tranzistor kollektori va emitteri orasidagi 
U
KE
 
kuchlanish taxminan 1-2 V ga teng bo‘ladi. 
Impulsli kuchaytirgichlarda kuch elementi quvvatli maydoniy tranzistorlar 
hisoblanadi, ularda faqat ikkita – ochiq va yopiq holatlar bo‘lishi mumkin.
Zamonaviy maydoniy tranzistorlar ochiq kanalining qarshiligi juda kichik (odatda 
o‘nlab mOm) bo‘ladi, demak, bu elementlardagi kuchlanishning tushishi ham 
sezilarsiz bo‘ladi. Meandr chiqish filtridan o‘tish bilan ovoz chastotasi 
o‘zgaruvchan tokiga o‘zgaradi, uning ossillogrammasi 1.16-rasmda tasvirlangan. 

---

26
1.16- rasm. Signalni o‘zgartirish ossillogrammasi 
Bu bilan tushuntiriladiki, impulsli kuchaytirgichning ajralmas qismi 
hisoblanadigan chiqish drosseli o‘zgaruvchan sig‘imli signal uchun o‘z reaktiv 
qarshiligini o‘zgartiradi. Ovoz signali boshqaradigan sig‘im bilan birga yuklama 
orqali oqib o‘tadigan tok ham o‘zgaradi. 
Yo‘qotishlarni sezilarli qismi maydoniy tranzistorlarning qayta ulanishi 
momentida frontlarda bo‘lib o‘tadi, shuning uchun o‘zgartirish chastotasini 
kamaytirish bilan vaqt birligi ichidagi frontlar sonini kamaytirish va buning 
natijasida foydali ish koeffitsientini biroz oshirish mumkin. Aynan shu sababga 
ko‘ra, 
D
sinfdagi sabvufer kuchaytirgichlarda o‘zgartirish chastotasi 50 kGs gacha 
kamaytiriladi. 
Yuqorida aytilganidek, zamonaviy maydoniy tranzistorlar yuqori tezlikda 
qayta ulana oladi, bu bilan ishlab chiquvchiga o‘zgartirish chastotasini sezilarli 
oshirishga va demak, chiqish drosselining o‘lchamlarini kamaytirishga imkon 
beradi. Natijada cho‘lg‘amning o‘zgarmas tok bo‘yicha qarshiligi (
R
dc
) ham ancha 
kichik bo‘ladi, demak, cho‘lg‘am simining qizishi ancha kamayadi. 
D
sinfdagi kuchaytirgichlar uchta turga bo‘linadi: 
1)
Tashqi arrasimon kuchlanish generatorili kuchaytirgich (1.17- rasm); 

---

27
1.17- rasm. Tashqi arrasimon kuchlanish generatorili kuchaytirgich 
2)
Avtogeneratsiyali kuchaytirgich (1.18- rasm). 
1.18- rasm. Avtogeneratsiyali kuchaytirgich 
3)
Teskari aloqa signali chiqish filtridan keyin olinadigan kuchaytirgich 
(1.19- rasm). 
Tashqi arrasimon kuchlanish generatorili kuchaytirgichlar аvtogeneratsiyali 
turdagi kuchaytirgichlarga qaraganda tayyorlashda va yig‘ishda eng oddiy bosma 
plata topologiyasi va komponentlarga kam talablarga ega. Aynan bu 
kuchaytirgichlar hozirgi vaqtda ham avtomobillar akustik tizimlari tarkibiga 
kiradigan sabvufer kuchaytirgichlari, ham keng polosali professional estrada 
kuchaytirgichlarining turkum modellari orasida eng keng tarqalgani hisoblanadi. 

---

28
1.19- rasm. Teskari aloqa signali chiqish filtridan keyin olinadigan kuchaytirgich 
Avtogeneratsiyali turdagi kuchaytirgichlar avtogeneratorlar kabi ishlaydi, 
ularda tebranish jarayoni musbat teskari aloqadan foydalanish hisobiga bo‘lib 
o‘tadi va saqlanadi. Bu turdagi kuchaytirgichlar bosma plata topologiyasiga 
yuqoriroq talablar bilan ajralib turadi, lekin bu masalaga sinchiklab yondashishda 
bu turdagi kuchaytirgichlar ovozni qayta eshittirish sifati boshqalarda sezilarli 
yaxshi bo‘ladi. 
O‘z 
navbatida
аvtogeneratsiyali 
turdagi 
kuchaytirgichlar 
ikkita 
nimguruhlarga bo‘linadi, ularda teskari aloqa chiqish filtrigacha va undan keyin 
tashkil etiladi. Teskari aloqa chiqish filtrigacha amalga oshiriladigan sxemalarda u 
faqat quvvatli komparatorning nochiziqliligini tuzatadi, chiqish filtri esa 
nazoratdan tashqarida bo‘ladi. Bunday kuchaytirgichlar tekis ACHXga ega 
bo‘lmaydi va ularda chiqish impedansi chastotaning ortishi bilan kuchli ortadi. 
Teskari aloqa faqat chiqish filtridan olinadigan kuchaytirgichlar bu barcha 
kamchiliklardan holi, ularda manfiy teskari aloqa filtrdan keyin amalga oshiriladi 
va barcha nochiziqliliklarni tuzatish mumkin, tebranish jarayoni esa ma’lum 
chastotada fazaning surilishi 180 graduslarni tashkil etishi hisobiga boshlanadi, 
ya’ni bu chastotada teskari aloqa musbat bo‘lib qoladi va kuchaytirgich generator 
sifatida ishlaydi. 

---

29
Faza komparatorining o‘zida, chiqish filtrida va maxsus fazani suruvchi 
RC
-
zanjirda bo‘lib o‘tadigan signalning kechikishi tufayli suriladi. 
1.20- rasmda keltirilgan teskari aloqasiz kuchaytirgichning umumiy tuzilish 
sxemasini ko‘rib chiqamiz. 
Raqamlashtirilgan signal audio protsessorga beriladi, u o‘z navbatida, 
kenglik-impulsli modulyatsiyalash (
PWM - Pulse Width Modulation
) yordamida 
yarim o‘tkazgichli kalitlarni boshqaradi. Qo‘shimcha aytish mumkinki, SHIM-
signalni, masalan, arrasimon kuchlanishni analog-raqamli o‘zgartirishsiz 
komparator va generator yordamida olish mumkin. Bunday usul 
D
sinfdagi 
kuchaytirgichlarda ham keng qo‘llanadi, lekin raqamli texnikaning rivojlanishi 
tufayli asta-sekin o‘tmishda qolmoqda. Analog-raqamli o‘zgartirish ovozga ishlov 
berish bo‘yicha qo‘shimcha imkoniyatlar – ovoz balandligi va tembrni rostlashdan 
tortib to reverberatsiya, shovqinni so‘ndirish, akustik teskari aloqani so‘ndirish va 
boshqalar kabi raqamli samaralarni amalga oshirishgacha imkoniyatlarni 
ta’minlaydi. 
1.20- rasm. Raqamli kuchaytirgichning tuzilish sxemasi 
 
D
sinfdagi ko‘priksimon kuchaytirgichning to‘liq tuzilish sxemasi 1.21- 
rasmda, uning vaqt diagrammalari esa 1.22- rasmda keltirilgan.