TeleviZİya nəZƏRİYYƏSİNİN Əsaslari
Yüklə 7,01 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
4.5 Televiziyanın yeni nəslə təsir imkanlarının təhlili. Tədris funksiya-
sının yaradıcı problemləri Tədris funksiyasının ictimaisosial əhəmiyyəti hər bir televiziya nın ona yanaşma və bu məqsədi daşıyan verilişlərin yaranma pro sesini vacib yaradıcı mərhələyə çevirməklə bərabər, mahiyyətdən irəli gələrək məsuliyyətli və əsaslanmış iş müstəvisinə çevirməyi zəruri edir. Tədris verilişlərinin yaradıcı tərəflərini müzakirə edərkən burada ciddi elmikütləvi və tədris metodikasına, proq ramına, həm çinin yaş psixologiyasına, ünsiyyət qaydalarına, ma raqlara, sosial sifarişə; müasir elmi yeniliklərə, məişətdə lazımi sahələr üzrə bilgilərə söykənən mükəmməl dramaturji materialı və bədii cə hətdən rəngarəng, estetik platformaya əsaslanmış, gü nün tə ləbinə uyğun, dinamik görüntü həllini qeyd etmək lazımdır. Televiziyada bir çox hallarda zorakılığı göstərən filmlərə və ya verilişlərə rast gəlmək olur ki, bunun təsiri barədə kifayət qədər ziddiyyətli mübahisələr aparılır. Bir çox ölkələrdə belə filmlərin nümayişi qadağan olunsa da, biz Azərbaycan teleməkanında zora kılıq görüntülərilə zəngin filmlərin tamaşaçısı olmaqdan sığorta lanmamışıq. Xüsusən də, gənclər və uşaqlar arasında belə mövzu lu filmlərin təsiri tədqiqatçılar arasında daimi mübahisəyə səbəb olan mövzulardandır. Zorakılığın göstərilməsi ətrafına iki prinsi pial birbirinə zidd mövqedə duran fikir – zorakılığın mənfi təsir etməsi və onun müsbət tərbiyəvi təsir göstərməsi söylənilir. Hər iki fikir özözlüyündə müəyyən psixoloji vasitələrlə izah olunur. Zorakılığın mənfi təsir göstərdiyi rəyinə gələnlər bunu aşağıdakı səbəblərlə izah edirlər: stimulyasiya – yəni zorakılığın göstəricisi aqressivliyə hazırlığı təlqin edir; öyrəşmə – yəni zorakılığın teztez göstərilməsi ona baxanı cinayətə öyrəşdirir və bu, onun üçün adi həyat normasına çevrilir; imitasiya – bu, daha çox, uşaq və gənc lərin özünü qəhrəmana oxşatmasını nəzərdə tutur; ümumi emo sionallıq – yəni zorakılığın nümayişi ona baxanı qıcıqlandırır və onun hərəkətlərinin nəzarətdən çıxmasına səbəb olur. Zorakılığın efirdə görünməsinin tərbiyəvi əhəmiyyət daşıması isə belə izah olunur: koqnit – yəni dəstək; zorakılıq tamaşaçıda aqressiyaya nəzarət fantaziyasını yaradır; yolverilməzlik – zorakılıq elə aqres siya xofu yaradır ki, bu, aqressiyanın sıfıra enməsinə səbəb olur; katarsis – zorakılıq potensiallarının şüurda yaşanılması yolu ilə aqressivlikdən uzaqlaşma. Bu fikirlərin hər biri (465, səh. 223) özözlüyündə müəyyən təc rübəyə və ya nəzəri araşdırmalara söykənsə də, zorakılığın efirdən görünməsini qeyriməqbul addım kimi dəyərləndirib, ona qarşı çıxa 299 biləcək və əks reaksiyanı təlqin edəcək tədris verilişlərinin, xüsusən də gənc nəslin mənəvi, intellektual tərbiyəsinin əhə miy yətini önə çəkərək, bu cür veriliş və filmlərin yaradıcı cəhətdən mü kəmməl olmasının keyfiyyətcə yüksək olan zorakı filmlərlə rəqabətə girə biləcək səviyyədə olmasını xüsusilə qeyd etməliyik. Zorakı filmlərin kifayət qədər gəlirli olması bu mövzunu Hollivud və bir sıra digər kütləvi film istehsal edən ölkələr üçün sərfəli edib. Film yaradıcıla rı keyfiyyət sıçrayışlarına nail olaraq, hər dəfə daha qüvvətli bədii həllə malik ekran nümunəsinin üzə çıxmasına çalışırlar. Bu, televizi ya sənətkarları qarşısında daha sanballı və müasir gəncliyin baxaca ğı verilişləri ərsəyə gətirmək, yenilikçi axtarışlarla zənginləşdirmək vəzifələrini qoyur. Belə proqramlarda müəllif, rejissor və digər yaradıcı heyət üzvləri üzərlərinə düşən vəzifənin mahiyyətini anlayaraq yara dıcı yenilikçiliyi efirə gətirməklə bərabər, özlərinin vətəndaşlıq, ziyalılıq borclarını düzgün anlamaqla mənəvi tərbiyə və tədris işinə daha diqqətlə yanaşmanı həyata keçirməlidirlər. Efirdən görünən və kadr arxasında qalan hər işçi verilişin sosial yükü nü anlayaraq onun ünvanladığı tamaşaçının marağını, istəyini dəyərləndirməyi bacarmalıdır. Həmçinin tamaşaçının marağını düzgün qiymətləndirib onun zövqünə uyğun verilişin onun ba xacağı və bu bilgiləri qəbul edəcəyi vaxtda göstərilməsini təşkil etmək olduqca vacib məsələ kimi önə çıxır. Burada sosioloq və psixoloqların işə cəlb olunması yolu ilə verilişin ünvanlandığı au ditoriyanın mövzunu qavramaq iqtidarında və imkanında olduğu vaxtı düzgün müəyyən edib, proqram şəbəkəsində onu lazımi sa atda yerləşdirmək vacibdir. Əgər uşaq proqramlarının ən uyğun saatı iş günləri 17.00dan 20.00a qədər hesab olunursa, evdar qa dınlar üçün saat 13.00dan 18.00a, gənclər üçün 21.00dan 03.00a qədər, yaşlı nəsil üçün daha çox gündüz və axşam efiri ən baxılan olur. Lakin təbii ki, saat 01.00da tədris verilişi vermək bir o qədər də effektli olmaz. Buna görə də saatların dəqiq müəyyən olunması vacibdir. Tədris elə bir mühüm prosesdir ki, hər bir insan ömrü boyu on dan bəhrələnərək, yeni biliklərin əldə olunması üçün istifadə edir. Bəzən elə düşünülür ki, televiziya qarşısında oturan şəxsin kitablar dan ayrılması baş verir və bu, insanların maariflənməsinə, xüsusən yeni elmi bilgilərin alınmasına mane olur. Lakin yuxarıda mədəni maariflənmə funksiyası ilə bağlı araşdırmamızda gətirdiyimiz sübutlar, həmçinin “Televiziyanın uşaqları” kitabından gətirilmiş sitata (51, səh. 233) əsaslanıb, evdə olan “mavi qutunun” təsiri 300 ilə insanların kitab oxumaq maraqlarının oyanması faktını qeyd etməliyik. Həmçinin televiziya vasitəsilə elmi məlumatların, kəşf lərin, araşdırmaların yayılması, müxtəlif fənlərin tədrisi və lazım olan bilgilərin aşılanması tədris verilişlərinin əhəmiyyətini, ona olan yaradıcı tələbləri artırmış olur. Teletədrisi tamaşaçının anla dığı və baxmaq istədiyi tərzdə çatdırmaqla televiziyanın ən böyük imkanı – görüntülülükdən məharətlə istifadə edərək əyaniliyi ya ratmağı bacarmaq lazımdır. Məhz görüntünün mükəmməl, ətraflı, bilgilərin vizual ardıcıllıqla göstərilməsi ilə qurulması verilişi ba xımlı edə bilər. Danışılan mövzunun mahiyyətindən asılı olmaya raq, onun görüntüsü dinamik və zövqlə hazırlanmalıdır. Texniki tərəqqi və yeni texnikaların televiziya sistemində tətbiqi kompyu ter qrafikası vasitəsilə əyaniliyin istənilən tərzdə və canlı şəkildə, həmçinin zövqlə çatdırılmasına imkan verir. TriDmax və Maya kompyuter proqramlarının geniş istifadə olunması ilə virtual re allığın yaranması mümkün olur və danışılan hər bir mövzunun mikrobioloji və ya astronomik, tarixi keçmiş və ya gələcək, bitki nin yaranışı və mayalanması, digər indiyədək dərsliklərdə cansız rəsmlərin vasitəsilə aydınlaşan gerçəkliklər hərəkətlə göstərilə və tamaşaçını öz aləminə apara bilər. Kompyuter qrafikasının təkmilləşməsi əyaniliyi daha qabarıq və olduğu kimi, görmək istədiyimiz ölçüdə, tərzdə, rakursda təqdim etmək iqtidarında ol duğundan onun tədris verilişlərinə tətbiqi təsir gücünü artırmış olar. Uşaq verilişlərinin tədrisi prosesində bilavasitə iştirak edən in tellektual oyunların və adi bilgilərin tədrisi ilə məşğul olan verilişlərin rəngarəngliyi, forma əlvanlığı, mövzu tutumu hər bir telekanalın qarşısında mühüm bir vəzifə kimi televiziya işində önə çıxır. Uşaq verilişlərinin əyləncəli tərzdə, rəngarəngliklə, uşaq dilinə və onun dünyasına yaxın tərzdə təqdim olunması; intellektual oyunların dinamik, baxımlı tərzdə qurulması; intim, mətbəx və ya digər mühüm bir həyat sahəsi ilə bağlı məlumatların verilməsi ilə məşğul olan verilişin mükəmməl tərzdə qurulması, bədii cəhətdən baxımlı şəkildə təqdimatı yaradıcı heyətin qar şısında duran başlıca vəzifədir. Burada məzmunun dəqiqliyi, peşəkarlığı və mənbələrə söykənərək təzahür olunması nə qədər həyati əhəmiyyətlidirsə, onun görüntü həlli, bədii tərəfləri, estetik zövqə təsir baxımından yüksək tələblərə cavab verməsi də bir o qədər vacibdir. Azərbaycan televiziyasında tədris verilişlərinin mənzərəsinə nəzər yetirək. Televiziyanın təsir imkanlarının genişlənməsi 301 və texniki nailiyyətlər hesabına müxtəlif mövzulu verilişlərin hazırlanmasına yaranmış münbit şərait mavi ekran vasitəsilə müxtəlif ünvanlı vasitələrə qulluq edən spesifik proqramların yaranmasına imkan verdi. Tədrisin cəmiyyətdəki yeri və yeni nəslin biçimlənməsində əhəmiyyəti audiovizual sənət növü kimi televiziyanın yaradıcı imkanlarından bəhrələnərək, onun kütləviliyindən istifadə edərək tədris verilişlərinə yer verilməsi hər bir ölkənin teleyayım işində vacib mərhələ hesab olunmağa başladı. Dövlət televiziya sistemində olan ölkələrdə bu, birbaşa yerinə yetirilirdisə, digər ölkələrdə ictimai və ya kommersiya ka nallarında bu məqsədə yönələn layihələrin maliyyələşməsi yolu ilə dövlətin iştirakı; özünün əhatəsini artırmaq məqsədi ilə tele universitet, teleməktəb, fiziki çatışmazlıqları olan uşaqlar üçün yardımçı ev məktəbi şəklində tədris müəssisələri və kommersiya qurumları maliyyəçi kimi çıxış etdilər. Özünün məzmun və forma xüsusiyyətlərinə görə konkret zaman və məkan kontekstində ün vanlı tamaşaçı kütləsi üçün nəzərdə tutulan belə verilişlər çoxluq tərəfindən deyil, yalnız bunda maraqlı olan şəxslər tərəfindən ba xıldığına görə reytinq vermədiyindən və üstəlik bir çox ölkələrin qanunvericiliyində uşaq verilişlərində reklamın qadağan olunma sı ilə əlaqədar maliyyələşdirilmənin dövlət tərəfindən və ya spon sorların cəlb olunması hesabına aparılması zərurət kimi meydana çıxır.
Sovet dövləti təhsilə yeni kommunist nəslinin tərbiyəçisi, televi ziyaya mühüm ideoloji təbliğat vasitəsi kimi baxdığından bu iki si lahın öz məqsədləri naminə birləşdirilməsini televiziya qarşısında mühüm vəzifə kimi qoydu. Mərkəzi televiziyanın bazası əsasında 1956cı ildə ikinci, üçüncü və dördüncü kanalların açılması və üçün cü kanalın birbaşa teletədris üçün nəzərdə tutulması məhz yuxa rıda dediyimiz ideoloji yük daşıyan təhsil siyasətinin mavi ekran vasitəsilə də evlərdə yeniyetmələrə, gənclərə çatdırılması məqsədi daşıyırdı. Bu kanal vasitəsilə ədəbiyyat, coğrafiya, tarix, sovet hü ququnun əsasları, fizika dərsləri tədris olunur və əyani vasitələr, həmçinin çəkilmiş filmlər, çarxlarla tədris olunan materialın effek tiv təsiri yaradılırdı. 3cü kanal vasitəsilə həm də qiyabi təhsil alan tələbələr üçün fəlsəfə, elmi kommunizm, Sov. İKP tarixi, riyaziy yat və digər fənlər tədris olunurdu. Həmçinin müxtəlif sahələrin mütəxəssislərinin təkmilləşdirilməsi üçün təsərrüfat, iqtisadiyyat, əməyin təşkili, eləcə də müəllim, həkimlər üçün spesifik verilişlər hazırlanırdı. Xarici dili müstəqil öyrənmək istəyənlər üçün və ayrıca orta məktəb proqramına əlavə olaraq öyrətimi həyata keçirən xarici 302 dil verilişləri – ingilis, alman, ispan, fransız dili dərsləri aparılırdı. Həmçinin kanalın işinə görkəmli alimlərin, ixtiraçıların və sənət adamlarının cəlb olunması ilə müxtəlif sahələr üzrə bilgilər siste minin yeniləşdirilməsi, elmitexniki yeniliklərin istehsalata tətbiqi prosesində televiziya mühüm rol oynayırdı. Şahmat, davranış, este tika, nitq dərsləri də bu sahə ilə maraqlananlar üçün olduqca böyük əhəmiyyət kəsb edən verilişlər kimi Mərkəzi televiziyanın 3cü ka nalında özünə yer almağa başladı. Mərkəzi televiziyanın bu təcrübəsi icbari qaydada yerlərdə də tətbiq olunmağa başladı və Azərbaycan televiziyasında tədris verilişlərinə yer ayrıldı. Burada müxtəlif fənlərlə yanaşı, xarici di lin tədrisi üçün verilişlər ekranda görünməyə başladı. Həmçinin nitq mədəniyyəti, davranış mədəniyyəti və şahmat dərsləri də Azərbaycan tamaşaçısının ixtiyarına verildi. Müstəqillik qazandıqdan sonra Azərbaycan televiziyası və yeni yaranan kommersiya televiziyaları tədris funksiyasına, o cümlədən teledərslərə bir qədər az diqqət ayırmağa başlıdı. Aydın Dadaşo vun “sosial televiziyanın strukturunda tədrisin ekran kommuni kasiyasına qoşulması mühüm yer tutsa da, keçid və müstəqillik dövründə sosial sifarişin olmaması bu prosesi ləngitdi” (23, səh. 144) deməklə ölkəmizin efir məkanında tədris verilişlərinin azlığını sosial sifarişin olmaması ilə izah etməsi, hesab edirik ki, bir qədər səthi yanaşma ilə bağlıdır. Belə ki, məhz müstəqillik qazandıqdan sonra ölkənin təhsil sistemində yeniliklər tətbiq edilməyə, köhnə metodlardan, dərsliklərdən imtina olunmağa başlanıldı. Ölkənin müharibə ilə üzləşməsi, iqtisadi çətinliklər yeni dərslik çapını bir qədər ləngidir, yeni tətbiq olunan test qəbul imtahanları sistemini təbliğ edəcək və abituriyentləri, məktəbliləri buna uyğunlaşdıra caq vəsaitlərin az olduğu vaxtda, məhz dövlət televiziyası bu işi tamlıqla üzərinə götürməli olduğu halda, bunu etməməklə milli təhsil sistemində öz iştirakını heçə endirərək üzərinə düşən mü hüm ictimai vəzifənin icrasından boyun qaçırmış oldu. Burada televiziya rəhbərliyinin səriştəsizliyi və yeni qaydalar sistemində tamaşaçının tələbini duymaq əvəzinə, göstərişlər gözləməsi ilə izah olunan diqqətsizlik böyük rol oynamış oldu. Yuxarıda sada lanan faktları əsas gətirərək, müəllifin sosial sifarişin olmadığı fikri ilə razılaşmayaraq, problemin dövlət televiziyasının istər birinci, istərsə də ikinci kanalının bu işə dövlət təhsil sisteminin maraqları prizmasından baxmaması ilə izah etmək olar. Müəllifin dediyi kimi “...inkişaf etmiş dünya dövlətlərində isə tədris bütünlüklə ekran kommunikasiyasına qoşulmuşdur” (23, 303 səh. 144) və ölkəmizdə də bu tipli verilişlərin yayılmasına ehti yac var. Abituriyentlərin, habelə yuxarı sinif şagirdlərinin test imtahanlarına hazırlığı prosesində repititor xidmətindən istifadə etməsi və sınaq imtahanları vasitəsilə öz bilgilərini sınaması prosesinə televiziya cəsarətlə qoşulmalı, bu işdə özünün imkanla rından, kütləviliyindən istifadə edərək, sınaq imtahanları və ya ha zırlıq aparan verilişlərə yer verməlidir. Azərbaycan dövlət televi ziyası özünün tarixi ənənələrini unudaraq teletədris verilişlərinə, ümumiyyətlə, yer verməyərək, yalnız əyləncəli və intellektual oyunlarla uşaqların və yeniyetmələrin görüşünə gəlməklə özü nün daşımalı olduğu başlıca funksiyanı icra etməmiş olurdu. Uşaq verilişləri və “Gənclik və idman” redaksiyalarının bu istiqamətdə, ümumiyyətlə, heç bir veriliş hazırlamaması ciddi nöqsan kimi or taya çıxırdı. Dövlət televiziyası kimi milli təhsil sistemində mü hüm rol oynamalı olan AzTVnin bu iş metodu qüsurlu və ziyanlı tendensiya kimi təzahür edirdi. Kommersiya kanallarının tədris işinə münasibətinə gəlincə, bu rada da nöqsanlı cəhətlər üzə çıxırdı. ANS, ATV və “Space” ka nallarının efirində tədris verilişlərinə rast gəlmək mümkün deyildi. Bunun da başlıca səbəbi kommersiya strukturlarının, sa hibkarların bu tipli verilişlərə sponsorluq etmək təşəbbüslərinin olmaması və ölkədə fəaliyyətdə olan təhsillə bağlı qeyrihö ku mət təşkilatlarının televiziya tədrisinə düzgün olmayan müna sibətindən irəli gəlirdi. Azərbaycan televiziyaları arasında yalnız “Lider” kanalının efirində test imtahanları ərəfəsində ha zırlıq məqsədi daşıyan silsilə verilişlərin efirə getməsi təqdirəlayiq hadisə kimi dəyərləndirilməlidir. Bu verilişlərin sistematik halda, tədris proqramına uyğun tərzdə təşkil olunması və bədii cəhətdən daha mükəmməl təqdimatla efirə çıxması arzuolunan hal kimi qeyd olunmalıdır. Tədris əhəmiyyəti daşıyan tədris filmlərinin yayımı da olduqca əhəmiyyətli məsələ kimi önə çıxır. “Lider” kanalında “Discovery” saatı, “Uşaq ensiklopediyası”, “Coğrafi aləmə səyahət”, “Heyvan ların qəribə aləmi”, ANSdə və “Space” də silsilə tədris filmləri bu sahədə atılmış addımlar kimi dəyərləndirilməlidir. Lakin kom mersiya kanallarının efirində tədris proqramlarının artırılması mü hüm bir vəzifə kimi öndə durur və bu məsələnin həllində prosesin tənzimlənməsində qeyrihökumət təşkilatları da iştirak etməlidir. Tədris funksiyası ölkənin milli təhsil sisteminin tərkib hissəsi kimi çıxış edərək müasir dünyanın tətbiq etdiyi teletəhsil dən məharətlə istifadə edib, efirdə bu metodun genişlənməsinə doğ 304 ru məqsədyönlü və konseptual əsaslara söykənən, pedaqoji əhə miyyət daşıyaraq elmi yanaşma tərzi ilə müasir televiziya sə nətkarlığının prinsiplərinə uyuşan tərzdə təqdimatına yer ver mə lidir. Bu məsələnin reallaşmasında Azərbaycan Respublikası Təh sil Nazirliyi, pedaqogika ilə bağlı elmitədqiqat institutları və öl kənin tədris müəssisələri iştirak etməlidirlər. Azərbaycan teleməkanında tədris verilişlərindən danışarkən məişət mövzusunda bilgilərin verilməsi ilə, əsasən yaşlı tama şaçıların müəyyən mövzu daxilində biliklər sisteminin tək mil ləşdirilməsinə xidmət edən, bilavasitə öyrədici əhəmiyyət da şıyan mətbəx, intim həyat, kosmetika, dəb, dizayn və digər mövzula rı əhatə edən proqramları da qeyd etmək gərəkdir. Özünün ide ya yükünə görə öyrədici vəzifəni icra edən belə verilişlər mü təxəssislərin iştirakı ilə insanların müəyyən sahələr üzrə dəqiq biliklərlə silahlanmalarına imkan verir. Teleməkanımızda “Kö nüllü aşpazlar”, “Qaynar qazan” (ANS), “Nuş olsun” (“Space”) “Ləziz saat” (ATV), “Nəmnəm” (“Lider”) kimi mətbəx verilişləri xörəklərin hazırlanma texnologiyasının öyrədilməsinə, reseptlərin icra mexanizminin icrasına həsr olunmuş verilişlər kimi nəzərdə tutulsa da, onların bir çoxuna qonaq kimi dəvət olunan populyar adamların xörək hazırlaması başlıca qayədən uzaqlaşmağa gətirib çıxarır və peşəkar məsləhətindən daha çox, diletant fəaliyyətinə bənzədiyindən özünün konseptual mahiyyətini itirmiş olurdu. “Əgər kulinariya verilişlərində məşhur aşpaz geniş kütləyə mə lum olmayan, digər xalqın mətbəxinə aid yeni xörəyin hazırlan ması sirlərini öyrədərkən akademik nəşrlərə istinad edirsə, tədris funksiyası yerinə yetirilir”; əks halda, verilişin daşıdığı əhəmiyyət arxa plana keçir. “Bu verilişlərə müğənnilərin dəvət olunması nə zəri cəhətdən özünü doğrultmur və tədris prosesinə əyləncə funksiyasını da şərik edir” (23, səh. 147) ki, bu da yolverilməzdir. “Qaynar qazan” və “Ləziz saat” da peşəkar aşpazların iştirakının ideyanın konseptual həllinə uyğun olmasını önə çəkərək, burada aparıcı kimi teatr aktrisalarının – Xalq artistləri Gülşən Qurbanova və Firəngiz Mütəllimovanın cəlb olunmasını maraqlı çözüm kimi qeyd etmək istərdik. Hər iki aktrisanın aparıcılığında müəyyən qüsurlar nəzərə çarpsa da, onların sərbəst davranmaları, aktiv müdaxilələri verilişi maraqlı edən cəhətlərdəndir. İstər mətbəx, istərsə də digər tədrisə yönəlmiş verilişlər: “Eybi yox”, “Kişi işi” (ANS), “Usta işi” (“Space”) yaradıcı cəhətdən ma raqlı yanaşmaları ilə seçilsə də, bu sahədə ciddi yeniliklərin
305 tətbiqi, daha baxımlı olması üçün forma axtarışları, estetik həllin cəzbediciliyi ciddi zərurət kimi önə çıxır. Azərbaycan televiziyasında uşaq verilişlərinin təhlili televiziya şünaslığın çözümünü gözləyən problemlərindəndir. Böyüməkdə olan nəslin mənəvi tərbiyəsi və onun cəmiyyətə hazırlanması mək təb pedaqogikası, ailə tərbiyə metodları ilə yanaşı, televiziya nın da üzərinə düşən mühüm bir vəzifədir. Müəyyən zaman daxilində əhatə etdiyi məkanın, bəzənsə peyklə yayımlanması he sabına dünyanın bir çox yerlərində eyni bir informasiyanı yaymaq gücünə malik, insanların məişətinə, davranışına, dünyagörüşlərinə nüfuz edərək şəxsiyyətin biçimlənməsində iştirak edən televiziya yayımı, uşaqların da həyatından izsiz ötüşə bilməz. Televiziya ilk yaradılış tarixindən uşaqları bir auditoriya kimi nəzərə alaraq, onla rın zövqünə, qavrama gücünə uyğun, maraqlandırıcı, həvəsyaradıcı tərzdə bilgilərin verilməsi, tərbiyəvi tövsiyələrin çatdırılması yolu ilə mənəviintellektual formalaşmalarında iştirak edən layihələrlə çıxış etməyə başladı. Burada müxtəlif yaş qrupları, onların istəkləri nəzərə alınaraq əyləncəli, intellektual, tədris və musiqili xarakter da şıyan verilişlər müəlliflərin başlıca ideyasını – cəmiyyətə yeni insan hazırlamaq, onun intellektual qabiliyyətini yüksəltmək, bilgilərini zənginləşdirmək, davranış qaydalarını öyrətmək və bununla da, ümumiləşmiş şəkildə desək, lazımi biliklərlə silahlandırmaq, yəni tədris etmək işi uğurla təcəssüm olunmağa başlayırdı. Televiziyada tədris və ya uşaq verilişlərinin özünün lazımi təsirini verə bilməsi üçün günün marağı, uşaqların dəyişkən zöv qü diqqətlə nəzərə alınmalı və onların məhz istədiyi və ya qav raya biləcəyi tərzdə verilişlərlə onlara təsir etmək imkanı əldə etmək olar. Burada mövzu əlvanlığı özünün ekran təcəssümündə uşaq dünyasına uyğun tərzdə biçimlənmiş forma ilə təqdim olunduqda o, ekran qarşısında maraqla əyləşərək, onun üçün nəzərdə tutulan verilişi izləyə bilər. Belə verilişlərin müsbət təsiri barədə müxtəlif mülahizələr və fərziyyələr irəli sürülsə də, bir şey aydındır ki, onlar televiziyadan maraqlandıqları məlumatı almaqla, sevimli personajları ilə görüşməklə dünyagörüşlərini artırmaq imkanı qazanırlar. “Tədqiqatçıların fikrincə, hər gün televiziya qarşısında orta hesabla bir saat oturan uşaqlar özlə rinin inkişaf səviyyəsinə, maraq dairəsinə görə televizora az ba xan yaşıdlarından üstündürlər” (52, səh. 176) və onların televizor vasitəsilə aldıqları bilgilər tədris prosesində köməkçi vasitə ki mi daha ətraflı məlumata yiyələnmələrinə, həmçinin qavranılan məlumatların yaddaşda daha möhkəm qalmasına imkan verir. 306 Verilən informasiya görüntü ilə müşayiət olunduğundan onun təsir effekti çox olmaqla bərabər, yaddaşa həkk olunaraq, uzun müddət özünə yer almasına imkan verir. Deməli, uşaqlar və ye niyetmələr televizor qarşısında oturmaqla həm asudə vaxtla rını səmərəli keçirərək mədəni səviyyələrini artırmaq, həm də müəyyən sahələr ətrafında biliklər əldə etmək imkanı qazanırlar. Uşaq və yeniyetmələr üçün verilişlər, ilk növbədə, yaş qrupları na görə bölünür və onların qavrama imkanlarına uyğun təqdimat formaları seçilir. Azyaşlı və məktəbəqədər uşaqlar üçün hərflərin, sayların öyrədilməsi, gülməli personajların ifasında nağıl danışıl ması, cizgi filmlərinin nümayişi yolu ilə tədris icra olunur və on lara ümumi məlumatlar verilir. İbtidai və yuxarı sinif şagirdləri üçün məzəli əhvalatlar, mahnılar, ensiklopedik məlumatlar, müəyyən sahələr – din, mədəniyyət, davranış və s. üzrə ətraflı məlumat, tədrislə paralel ədəbi əsərlərin səhnələşdirilməsi, uşaq teatrı, rəqs, heyvanlar aləmi ilə tanışlıq, təhsildə uğurları ilə seçilən yaşıdları ilə tanışlıq, idman yarışları, müxtəlif oyunlar üzərində qurulan verilişlər təqdim olunur. Yeniyetmələr və buraxılış sinif şagirdləri üçün intellektual oyunlar, yaşıdlarının üzləşdiyi sosial, psixoloji problemlər, onların yaradıcı fəaliyyəti ətrafında qurulan və daha çox zərərli vərdişlərin əleyhinə təbliğat aparan, onları əməyə, təhsilə, sənətə yönəldən, mənəvi, mədəni dəyərlərə yaxın laşdıran, humanizm, vətənpərvərlik tərbiyəsini aparan verilişlər təqdim olunur. Dünya televiziya təcrübəsində uşaqlar üçün seri allar, silsilə proqramlar və əyləncəli şoular ən çox yayılmış forma kimi neçəneçə nəslin inkişafında əhəmiyyətli rol oynamışdır: SSRİ dönəmində “Gecəniz xeyrə qalsın, körpələr”, “ABVQDeyka”, “Budilnik”, “Nağılların qonağı, “16ya qədər və ondan yuxarı”; ABŞda “Tilsimli küçə”, İtaliyada “Fantastiko”, əksər ölkələrin televiziyalarında “Telepuziklər” serialları böyük tərbiyəvi və öy rədici gücə malik olan layihələr kimi dəyərləndirilməlidir. Azərbaycan televiziyasında da uşaqlara və yeniyetmələrə ün vanlanan verilişlər təqdim olunurdu: “Piri babanın nağılları”, “Poçtalyon əmi”, “Huşsuz”, “Cırtdan və dostları”, “Fırçam, karan daşım var”. Özünün yaradıcı həllinə və mövzu xüsusiyyətinə görə Mərkəzi kanalların verilişlərindən geri qalan və bir qədər primi tiv tərzdə təqdim olunan bu verilişlər seçim imkanı olmadığından azərbaycandilli auditoriya tərəfindən böyük maraqla qarşılanırdı. Çağdaş teleməkanda uşaq verilişlərinin əhəmiyyəti daha da artmışdır. Belə ki, xarici filmlərin geniş yayımlanması, Rusiya və Türkiyə kanallarının ölkədə yayımı, həmçinin peyk antenaları 307 vasitəsilə bir çox digər kanalları sərbəst izləmək imkanı ölkəmizin yetişməkdə olan nəslinin fərqli dünyagörüş və mədəniyyətlərə uyğunlaşmasına, bununla da milli köklərdən, adətənənələrdən uzaqlaşmasına imkan verə bilər. Deməli, ölkə kanalları uşaq ların zövqünə, dünya teleekranlarında yayımlanan verilişlərin səviyyəsinə uyğun, dinamik, rəngarəng, adətlərimizə, dövlətçilik prinsiplərinə söykənən, milli təhsil sisteminə uyğun tərzdə verilişlər təqdim edərək həm kənar təsirləri zərərsizləşdirməli, həm də azyaşlı tamaşaçıları öz efir saatı ətrafına toplayaraq, on ların intellektual imkanlarının genişlənməsinə çalışmalıdırlar. Uşaq verilişlərinin ölkə telekanallarında təcəssüm mənzərəsinə nəzər yetirərkən, bu sahədə kifayət qədər ciddi problemlərin möv cudluğu göz önünə gəlir. Azərbaycan Respublikası Milli Televizi ya və Radio Şurasının monitorinqinin nəticələrinə əsasən gündəlik efirində ANS uşaqlara 48 dəqiqə, “Space” – 39 dəqiqə, ATV – 37. 5 dəqiqə, “Lider” kanalı isə 19 dəqiqə vaxt ayırır (317). Bu göstəricilər az olsa da, hesab edirik ki, mühüm olanı verilişlərin keyfiyyəti və yaradıcı gücüdür. Bir çox hallarda kanallar uşaq və yeniyetmələr üçün veriliş hazırlayarkən yaş qruplarının tələblərini nəzərə alma yaraq ya qarışıq tərzdə hamısını , yaxud da bir yaş həddini nəzərə almaqla işlərini bitmiş sayırlar. Hər bir televiziya tədris funksiyası nın icrasından irəli gələrək bütün yaş qruplarının psixologiyasını, onlarla efir ünsiyyətinin pedaqoji əsasları nı mükəmməl öyrənib azyaşlılar, məktəblilər və yeniyetmələr üçün ekran nümunələrini təqdim etməlidirlər. Bu məsələ kanalları daha çox narahat etməli və onlar zövqlü proqramların hazırlanmasına çalışmalıdırlar. Azərbaycan Dövlət Televiziyasında başlıca yaradıcı və fəaliyyət siyasəti kimi uşaq verilişləri önə çıxaraq dövlətin təhsil proqramı na və uşaqların mənəvi tərbiyələnmə işinə uyğun tərzdə təqdim olunmalıdır. AzTVnin kəmiyyət etibarı ilə çeşidli proqramla rı ekrana gəlsə də, uşaq və yeniyetmə auditoriyasını cəlb edən verilişlərdən danışmaq, sadəcə, mümkün deyil. “Sehrli güzgü”, “Dərədəntəpədən”, “Pəncərə”, “Çıraq”, “Birimiz, hamımız”, “Şən mozaika”, “Macəra”, “Qlobus”, “Məktəblilərin “Tusi” klu bu” özü nün yeknəsəqliyi, zövqsüz və primitiv təqdimatı ilə seçilir, ta maşaçının marağını cəlb etməkdən xeyli uzaq dururdu. Dövlət Televiziyasında uşaq verilişlərinin bədii cəhətdən sönük və uşaq ların marağına uyğun tərzdə olmadığını vurğulayan Elşad Quliye vin “Tusi”, “Sehrli güzgü” və “Qlobus” verilişlərini tənqid edərək axırıncı barədə dediyi “Bu veriliş keçən əsrin sonundan efirə çıxıb və o vaxtdan indiyədək yeknəsəq, ibrətverici tutumu zərrə qədər 308 də dəyişməyib” (52, səh. 176) fikri uşaq verilişlərində AzTVnin bütün qalan verilişlərdə olduğu kimi basmaqəlibi saxlayaraq illərlə eyni metod, eyni studiya və estetik həll ilə işləmək yolunu seçməsini sübut etmiş olur. Tənqidçi Elnur Aslanbəyli özünün “Onlar uşaq olsalar da…” məqaləsində AzTVnin bu sahədə yarıtmaz fəaliyyətdə olduğu nu deyərək “Macəra” verilişi barədə “sü jetlərin sönük, maraqsız hazırlanması bir yana, uşaqların yaşına və dünyagörüşünə uy ğun gəlməyən lətifələrin onların ifasında səhnələşdirilməsi xeyli yumşaq desək, qeyripeşəkarlıq əlamətidir” (8) tənqidi fikirlərini söyləyir. Hesab edirik ki, müəllif haqlıdır: veriliş hazırlanarkən yaş psixologiyası və pedaqogikası düzgün müəyyənləşdirilməli və tərbiyəvi əhəmiyyət önə çə kilməlidir. Yalnız bəsit gülüş naminə, bəzən uşaq yaşına aid olmayan lətifələrin səhnələşdirilməsi və bu nunla da vaxtilə Moskva kinematoqrafçıları tərəfindən uğurla ha zırlanan “Yeralaş” uşaq satirik jurnalının yersiz təkrarına efir vaxtı vermək ciddi səhv kimi dəyərləndirilməlidir. Məqalə müəllifinin gündəlik axşam efirində (19:40) yer alan 15 də qiqəlik “Sehrli güzgü” verilişinin konsepsiyasının bəlli olmadı ğını önə çəkərək onun “Spokoynıye noçi, malışi!” verilişinin pro fessionallıqdan uzaq təqlidi olduğunu söyləməsi AzTVnin uşaq verilişlərinin uğursuzluğu barədə gerçək mənzərəni gös tərmiş olur. Təəssüflə qeyd etməliyik ki, yeniyetmələrin mənəvi tərbiyə si, onların mədəniintellektual səviyyələrinin yüksəldilməsi və bilavasitə tədrisinə yönələn verilişlərin ümumiyyətlə, AzTV efi rində görünməməsi, bu nəslin nümayəndələrinin diqqətdən kənarda qalması, onların marağına səbəb olacaq intellektual veri liş lərin sönük, ekran estetikası prinsiplərindən uzaq tərzdə, aşağı sə viyyəli rejissor həlli ilə təqdimatı kifayət qədər ciddi və narahatlı a səbəb ola biləcək məsələdir. Kommersiya kanallarının uşaq və yeniyetmə verilişləri barədə danışarkən onu deməliyik ki, fəaliyyət müddətləri az olan kanal larda bu sahədə işlərin tarixi də az olduğundan və təcrübə azlığı uşaq təlimi, onun ənənəvi tərbiyəsinə yönəlmiş fəaliyyət özünün təşəkkül dönəmini yaşamaqdadır. Baxımlılığına görə dövlət ka nalından öndə olan kommersiya televiziyalarının uşaqların daha baxımlı saatlarında onların zövq və maraq dairəsinə daxil ola biləcək, qayəsində mənəvi tərbiyələnməni ehtiva edən, müasir bi çimli verilişlərə yer ayırması olduqca vacib, yeni nəslin formalaş ması işində mühüm məsələdir.
309 ANS kanalının efirində yayımlanan “Bala dili” proqramı ba rədə televiziya tənqidçisi Elşad Quliyev “yaxşı düşünülmüş quruluşu olduğunu, zərif estetik düzümünün tamaşaçını cəlb etdiyini” (52, səh. 178) və apa rıcının saxta danışmadığını söyləsə də bu fikirlə razılaşmaq olmaz. İdeyaməzmun etibarı ilə maraq kəsb etsə də, “Bala dili”nin estetik həllində kifayət qədər aydın nəzərə çarpan qüsurlar onu görünüş etibarı ilə uşaq verilişindən uzaq salmaqla bərabər, aparıcının səmimilikdən uzaq, həmçinin ifadəsiz, quru, orfoepiya qaydalarına, televiziya danışıq prinsipinə zidd şəkildə qurulan nitqi təkcə verilişin bədii gücünü azaltmır, həmçinin uşaqların nitqinin də səhv biçimlənməsinə rəvac vermiş olurdu. Lakin bir mühüm müsbət cəhəti qeyd etmək lazımdır ki, 2003 cü ilin sentyabrından başlayaraq “Bala dili” proqramının vax tının uzadılaraq hər həftənin bazar günü saat 9.00dan 12.00a qədər davam etməsi və fərqli mövzuları əhatə edərək uşaqların dünyagörüşlərinin artırılmasına, müxtəlif sahələrdə – dini, əxlaqi biliklərə olan maraqlarının təmin olunmasına, həmçinin uşaqla rı faydalı işlərlə məşğul olmağa, heyvanlara müsbət münasibət göstərməyə yönəlmiş çağırışları mühüm iş hesab oluna bilər. Ve rilişin dəyişən konseptual həlli daha əhatəli və mənəvi tərbiyə ilə əyləncənin bağlılığı üzərində tamlıqla qurulmaqla, uşaqların ek ran başında toplanmasına imkan yaratmış olur. Verilişin forma həllində uçan kosmik raket və oradan hadisələrə baxış özünün dünyasını yaratmaq istəyən uşaqlar üçün maraqlı ola biləcək bir tapıntıdır və onun bütünlüklə estetik cəhətdən qorunması yüksək qiymətləndirilməlidir. Lakin burada da aparıcının nitq nöqsanla rı, gərginliyi uşaqlarla səmimi ünsiyyətin yaranmasına mane olur, verilişin baxımlılığına xələl yetirirdi. “Lider” kanalının efirində yer alan “Bumeranq” verilişində mü ğən nilərin öz həyatlarını danışmasını və uşaqların onlara sual vermə sini tənqidçi Elşad Quliyev mənfi tendensiya kimi qiymətləndirib, “ulduzların özlərinin intellektual və mədəni infantil vəziyyətindən çıxa bilmədiyini” (52, səh. 179) və uşaqlara həsr olunmuş verilişlərdə yol verilən bu, həmçinin digər diqqətsizliklərin mənəvimədəni, intellektual tərbiyə işinə böyük zərər vurduğunu açıqlayır. “Li der” kanalının “Mən uşaq olsam da…”, “Kim yatmış, kim oyaq?” verilişlərində də müğənnilərin iştirakı, orada səslənən bayağı sual ları, uşaqların öz yaşlarına aid olmayan mahnıları oxumalarına im kan verilməsini antimaarifçilik adlandıran televiziya yazarı Sevda kifayət qədər təhlükəli olan bu fəaliyyəti tənqid edərək “Konsep siyası olmayan belə proqramların maarifçilik yox, antimaarifçilik missiyasını yerinə yetirdiyini” yazır (86). Söylənilən fikir populyar
310 adamların efirdə görünməsi hesabına reytinq yığmaq həvəsi ilə bağ lı kanalların apardıqları işi göstərmiş olur, lakin bu da bir həqiqətdir ki, uşaq verilişlərindən reytinq tələb etmək yox, orada tədris işinin effektivliyini güdmək cəmiyyət qarşısında kanalın daşıdığı başlıca ictimai məsuliyyətidir. Belə verilişlərin maliyyələşdirilməsinin bir çox hallarda kanallar üçün çətin olduğunu nəzərə alıb, yuxarıda dediyimiz kimi sahibkarların maraqlandırılması yolu ilə – onları marketinq fəaliyyəti prizmasından ünvanlı tamaşaçı auditoriya sı arasında təbliğ etməklə maliyyələşməni həyata keçirmək qəbul olunmuş qaydadır. Təəssüflə deyilməlidir ki, bir çox hallarda sponsorların cəlb olun ması və onların verilişdə təbliği işi proqramın konsepsiyasını təşkil edir, ideya yükü, onun təcəssümü ikinci dərəcəli işə çevrilir. “Space” kanalında “Bizim planet”in yeganə məqsədi proqramın sponsoru “Noxodi”ni istedadsız şəkildə təbliğ etməkdən ibarətdir. Əgər belə olmasaydı, 15 dəqiqəlik verilişin yarıdan çoxu sponso run təbliğinə yönəlməzdi. Bu veriliş firmanın öz mallarının satışını təşkil etmək üçün, sadəcə, vasitə rolunu oynayır” fikri (86) kifayət qədər təhlükəli bir məsələ olub, uşaqların həvəsləndirmə yolu ilə alıcılığa sövq edilməsidir ki, bundan mümkün qədər uzaq olmaq gərəkdir. Yaradıcı baxımdan bəsit, baxımsız olan bu veriliş hər gün saat 18.10da yayımlanır və uşaqların mənəvi tərbiyəsində, tədrisin qavranılmasında heç bir faydalı rol oynaya bilmir. Məqalə müəllifi haqlı olaraq verilişdə verilən cizgi filminin dəhşətli olduğunu və aparıcı obrazları Yuni və Cuni robotlarının “əcaib məxluqlardan fərqlənmədiyini” göstərərək, bunu sponsoru pərdələmək naminə istifadə olunan vasitə adlandırır. Bütün bu qabardılan faktlar “Bi zim planet” verilişinin məzmun və formasında təzahür edən ciddi nöqsanları göstərir və hesab edirik ki, “Space” kanalında “Böyüklər bizi görməyəndə”, ATV kanalında “Söyüdlü bağça” verilişləri də daxil olmaqla ölkə teleməkanında uşaq verilişləri yaradıcılığı bit kin vəziyyətdə deyil, bu sahədə ciddi yaradıcı nöqsanlar mövcud dur. Bu hallar kanalların tədris funksiyasını yerinə yetirməsi işini gerilədir, onların uşaq auditoriyasına ünvanlamış verilişlərinin sö nük olması uşaqları tamlıqla ekran qarşısından uzaqlaşdırır. Uşaq verilişlərinin tədris, pedaqoji, sosial və ictimai əhəmiyyətini önə çəkərək və bu cür verilişlərin tədris funksiyasının tərkib hissəsində mühüm olmasını qeyd edərək, kanalların efir vaxtında yer alma sını, zövqlü, bədii cəhətdən əsaslanmış tərzdə, ideyaməzmun baxımından önəm daşıyan, uşaqların intellektual səviyyələrinin artırılmasına yönəlmiş dinamik proqramların olmasını qaçılmaz 311 zərurət hesab edirik. Bu sahədə ölkə teleməkanında olduqca aşa ğı səviyyənin müşahidə olunmasını və tədris prosesində iştirak etməməsini ciddi çatışmazlıq kimi yubanmadan aradan qaldırıl masını vacib sayırıq. Bu işə dövlət qurumları – Azərbaycan Res publikası Milli Televiziya və Radio Şurası, Təhsil Nazirliyi ilə ya naşı, uşaqlar və təhsillə bağlı qeyrihökumət təşkilatları da fəal qoşulmalıdırlar. Yüklə 7,01 Mb. Dostları ilə paylaş:
|