TeleviZİya nəZƏRİYYƏSİNİN Əsaslari
Yüklə 7,01 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
4.6 Teleyayımda manipulyasiya və onun təsir mexanizmləri Televiziyanın getdikcə artan yeri və əhəmiyyəti onu həyatın bir hissəsinə çevirməklə, insan şüurunu, onun hərəkətlərini, icti mai münasibətlər sistemini biçimləndirərək, mövcud olan prin sip lərdən uzaqlaşdırmaq, təyin etdiyi istiqamətə yönləndirmək gücünü qazanmış manipulyasiya vasitəsinə çevirdi. XX əsrdə ar tan informasiya axını və onun törətdiyi “gerçəklik şoku” insanın mövcud görüşlərində, tələbatlarında dəyişikliyin yaranmasına rəvac verdi. Artıq “gerçək şoku”ndan qaçan tamaşaçı onu törədən mənbədən qaçmaq əvəzinə, ondan daha çox əyləncə və gözəl ya lan gözləməyə başladı. Bu isə manipulyasiyanın imkanlarını daha da artıraraq, onu tamlıqla insan həyatına təsir etməyə imkan verən kütləvi silaha çevirə bildi. Televiziya və kütləvi kommunikasiya tədqiqatçılığında bu amil diqqətdən kənarda qala bilməzdi və onun ictimaisosial əhəmiyyətini nəzərə alaraq ətraflı öyrənilməsi qarşıda vəzifə kimi durmağa başladı. Manipulyasiya psixoloji və sosial proses olmaqla hərəkətinin xarakterini açmadan digərlərinə təsir edərək, onları istənilən istiqamətə yönəltməyə hesablanmış hakimiyyət vasitəsidir. Ma nipulyasiya imkanları və texnologiyaları elektron informasiya vasitələrinin yaranışı ilə daha da artaraq, güclü təsir imkanları ilə kütləvi psixoz, qorxu, müəyyən rəyə gəlmək hisslərini yaydığın dan, bu prosesdə televiziyanın rolu, onun ictimai şüurda təsir yeri ciddi araşdırma tələb edən sahədir. Manipulyasiya və onun texnologiyalarının araşdırıcı S. Kara Mur za “Şüurla manipulyasiya” adlı kitabında üç əsas əlaməti göstərərək onun mənəvi, psixoloji, həmçinin ustalıqla gizlədilməsi hesabına məramı bəlli olmayan, xüsusi bilik və savad tələb edən təsir növü olduğunu yazır. Psixoloji təsir növü kimi manipulyasi ya aşkar fəndlərlə deyil, sətiraltı, dolayısı ilə, hər bir detalı ətraflı düşünülmüş şəkildə təqdim olunduqda istənilən nəticə alına bilər. Televiziya manipulyasiyası özünün miqyası, əhatə dairəsi və hədəfinin çoxcəhətli olması ilə seçildiyindən, vasitə kimi ya
312 naşmada daha mükəmməl işləməsi vacibdir. Olduqca müxtəlif janr və növdə olan yayım vahidləri vasitəsilə yeridilən fikir, rəy yalnız cəzbedici biçimdə, düşünülmüş tərzdə təqdim olunduqda istənilən nəticəni vermək qüdrətini qazanmış olur. Manipulyasiya insan hərəkətlərinin proqramlaşdırılması yolu ilə mənəvi aləmə təsir edən hökmranlıq vasitəsi kimi psixoloji struktura yönəlib fikir, inanc və məqsədləri müəyyən istiqamətə gizli şəkildə apararaq, qarşıya qoyulmuş ali məqsədin həyata keçirilməsində güclü silah kimi kommunikasiya vasitələrinin köməyi ilə daha geniş tərzdə istifadə olunur. H. Şiller “Şüur ma nipulyatorları” manipulyasiya amilini tədqiq edərək onun gizli qalmasının uğuru təmin edən əsas cəhət olduğunu göstərir və bu prosesdə hədəfin ətrafda baş verənlərin təbii, qaçılmaz olduğuna inanmasının mühüm şərt olduğunu deyir. H. Frokerin qənaətində manipulyasiyanın yönəldiyi hədəfin ziyanına işlədiyi əsas cəhət kimi qabardılır. Manipulyasiya zamanı açıq mətnin altında giz li informasiya da göndərilir ki, bu, hədəfin şüurunda lazımi ob razların yaranmasına xidmət edir. Mənbəyi bilinməyən bu bilgi hədəfə götürülmüş şəxsin hisslərini, düşüncəsini və davranışını təsir altına alaraq, əsas məqsədə yönəldir. Gizli şəkildə insan şü urunda yerləşdirilən informasiya kütləni müəyyən rəyə gətirmək, təyin olunmuş istiqamətə yönəltmək baxımından kifayət qədər güclü vasitə olduğundan, siyasi dairələr tərəfindən əhalinin siyasi təfəkkürünü biçimləndirmək, daimi nəzarətdə saxlamaq, rəy ya ratmaq baxımından geniş şəkildə istifadə olunmağa başlayaraq yeni bir şəkil almış oldu. Manipulyasiyanın bu imkanları təbliğata və reklama əlverişli imkan yaradan vasitə olduğundan, ünvanlı auditoriya və ictimai rəy (PR) işində əsas vasitə kimi XX əsrin 60cı illərindən başlayaraq televiziya yayımında öz tətbiqini tapdı. Manipulyasiya inandırmadan fərqli olaraq təlqin xarakteri da şıyır və S. KaraMurzanın qeyd etdiyi kimi subyektin şüurun dan yan ötüb psixi sahəyə keçərək şəxsi şüurla bərabər, ümumi şüurun sahəsinə düşüb, passiv qavrama predmeti kimi özünə yer alır. Burada ideya, hiss, emosiya və ya digər psixofiziki ha lın psixi dairəyə daxil olması prosesi baş verdiyindən, onun hədəf tərəfindən qarşısının alınması və qeyriixtiyari təsirə düşmə, açıq duyulmayan simvollarla danışdığından anlaşılmayan axının müqaviməti mümkünsüzdür. Təlqin zamanı insanın inamının birbaşa dəyişməsi deyil, daha mürəkkəb yolla – qiymətləndirmə obyektinin dəyişməsi ilə onun rəyində dəyişikliklər baş verir. Te leviziya təcrübəsində söylənilən informasiya və onun yaratdığı 313 ilkin rəyin şərhçi tərəfindən dəyişdirilməsi, baxış bucağının, yana şım tərzinin başqalaşdırılması və seyrçini qiymət verməyə vadar etmə halları manipulyasiyanın əsas elementi kimi çıxış etdiyindən, analitikşərh proqramlarının televiziyanın sosialpedaqoji funk siyasında yeri ən əsas və önəmli hesab olunur. Bəzən müəyyən dəlil ətrafında verilən şərhin insanların təkcə bu məsələdə deyil, ümumilikdə baxışlar sistemində dəyişmələr yaratmaq gücünə malik olması gerçəklikdir. Bu manipulyasiya dini, irqi ayrıseçkili yin, dözümsüzlüyün aradan qaldırılması kimi müsbət nəticələrlə bərabər, mənfi elementlərin yayılması ilə də seçilir. Manipulya siya qrup və korporativ maraqlara qulluq etdikdə, onun ziyanlı tərəfləri cəmiyyətin həyatında özünü asanlıqla göstərir. Televiziya yayımının əhatəliliyi və ifadə vasitələrinin gücə malik olması təsir imkanlarını daha da çoxaldan amil olduğundan, onun müstəqil ol ması, qrup maraqlarına qulluq etməməsi çağdaş cəmiyyətin infor masiya təhlükəsizliyinin başlıca hədəfi kimi müəyyən edilməlidir. Platon təxəyyülün qavrama prosesində yerini mum plastinka da həkk olunma ilə müqayisə edərək, qalan izin təxəyyül oldu ğunu söyləmişdir. Təxəyyül yaradıcı məntiqə və ənənəyə daha az söykənən, kənar təsirlər nəticəsində asanlıqla dəyişən, müəyyən durumlarda yaranan təəssüratlara uyğun biçimlənən qabiliyyət kimi həm təfəkkür, həm də hiss, obrazlar gücünə malik olduğun dan onun vasitəsilə təfəkkürə, hisslərə təsir etmək olduqca yaxın yoldur. Televiziyanın yaratdığı görk təxəyyül və hisslərə yeriyərək, bu yolla bütünlüklə ictimai şüura təsir etmək imkanı qazanır. Ek randa göstərilən faciə, yaxud dramatik situasiya ona tamaşa edən insanın təxəyyülündə özünü və yaxınını oxşar vəziyyətdə canlan dırır və bu zaman emosional təsir prosesi baş verir, situasiyaya uyğun hisslər meydana çıxır. Faciəni törədən səbəbkarın ekranda göstərilməsi, toplanan bu hisslərin ona qarşı yönəlməsi prosesini həyata keçirmiş olur. Bu zaman mümkün qədər məntiqi düşüncə tərzinin bir kənara qoyularaq, lazımi hissi yaradılmış abhavaya uyğun şəkildə yönəltmək əsas mərhələdir ki, televiziya özünün təbiətinə və imkanlarına görə bunun öhdəsindən asanlıqla gəlir. Kütləvi şüurda təxəyyül bilavasitə imitasiya – özünü başqasının yerində görməklə bağlı olduğundan televiziya malik olduğu vi zual imkanlarından, məhrəm ünsiyyətə girmək qabiliyyətindən bəhrələnib, imitasiyanı asanlaşdırır. Televizorun qarşısında əy ləşən insanın təxəyyülündə imitasiya yolu ilə yaranan rəy və ya nəticə onun sonrakı hərəkət tərzini müəyyən etdiyindən, bu
314 vasitə ilə təsirin özünün gerçək nəticəsini verməsi fikrini cəsarətlə söyləmək olar. Yaddaş və diqqət manipulyasiya prosesində ən vacib element olduğundan – yaddaşda həkk olunan informasiya nın təsir gücü və ekranda baş verənlərə diqqəti cəlb etmək əsas məqsədə nail olmağın yoludur. Televiziya bu imkanlardan bütün mümkün yollarla istifadə edərək həm özünün birbaşa kommer siyayayım maraqlarını ödəmiş, həmçinin manipulyasiya işində vasitə kimi çıxış etmiş olur. Audiovizual informasiyanın yaddaşda qalma ehtimalı böyük olduğu qədər, onu təkrartəkrar göstərmək yolu ilə hər zaman xatırlatmaq imkanı və görüntü, səs fəndləri ilə diqqəti cəlb etmək qabiliyyəti onun birbaşa xidmət etmə məramını dəyişdirərək rəyyaradıcı, təsiredici və manipulyativ vasitə kimi istifadə olunması işinin daha da təkmilləşməsinə gətirib çıxar dı. Nəticədə manipulyasiya ölçüyəgəlməz imkanlar qazanaraq sərhədləri asanlıqla aşmaq gücünü əldə etdi. “Şüur manipulyasi yasının texnoloqları diqqəti cəlb etmək, dəyişdirmək, dağıtmaq, onun davamlı və dözümlü olmasına təsir etmək qüdrətində qıcıq landırıcılara sahibdirlər” (199, səh. 53) və imkanlar audiovizual tərzdə təqdim olunduqda daha qüvvətli, təsirli olur. Diqqətin dö zümlü və davamlı olması hər bir insanın sosialictimai mənşəyi ilə bilavasitə bağlı olduğundan yanaşım tərzinin də bu seqmentlərə hesablanmış şəkildə həyata keçirilməsi mühüm şərtdir. Televiziya bilavasitə informasiya bolluğu, çeşidli yayım vahidləri vasitəsilə hər cür qrupu, seqmenti asanlıqla öz əhatəsinə almaq imkanı na malik olur. Televiziya proqramlaşdırılmasında yaş, cins və məşğulluq maraqlarının dəqiq təyini yolu ilə ünvanlı auditoriya nın diqqətini cəlb edərək yayımı sistemləşdirməklə özünün baş lıca kommersiya marağına qulluq etdiyindən bu, manipulyasiya işinə münbit zəmin və seqmentə uyğun hesablanmış fəaliyyətə imkan yaratmış olur. İnsan yaddaşının imkanları və qavrama, saxlama qabiliyyətindən irəli gələrək ortaya çıxan nəticə – neqa tiv və ya pozitiv rəy yaratmasına baxmayaraq, teztez təkrarlanan ifadə və ya informasiya bilavasitə şüura təsir edərək orada özünə məskən tapır. Məhz bu imkandan şoubiznes, televiziya və reklam işində bəhrələnərək istifadə edirlər. Müəyyən bir informasiya və ya mahnının həddindən artıq dövrlənməsi, reklam və anonsların qısa zaman müddətində teztez göstərilməsi bilavasitə yuxarıda göstərilən xüsusiyyətlə bağlıdır. Lakin burada emosional təsir ami li diqqətdən kənarda qalmamalı, təəssüratın yaddaşa buraxdığı iz unudulmamalıdır. Hisslərə toxunan informasiyanın yaddaşda
315 özünə yer almaq imkanı böyükdür və televiziyanın audio, görün tü silahları emosional təsiri daha da qüvvətləndirə bilir. Təkrar təkrar göstərilən görüntü televizor qarşısında oturan şəxsin “ailə üzvünə” çevrilərək doğmalaşır, yaxud da inandığı obyekt olur. Ta nıdığı insanın ona ötürdüyü informasiyanın yaddaşda qalma im kanı böyük olduğu kimi, televizor vasitəsilə artıq tanış olan mövzu və ya görüntünün təkrarlanmasının yaddaşda iz buraxmaq gücü danılmazdır. Manipulyativ təsir mexanizmlərinə nəzər yetirdikdə auditori yanın daxili dünyasına qoşulma, onunla məhrəm, bərabərhüquq lu ünsiyyətə girmə, inteqrativ xüsusiyyətin olması əsas şərt kimi özü nü büruzə verir. Həmçinin psixi avtomalizmlər – yəni müəyyən situasiyaya və ya informasiyaya qarşı yaranan davranış, vərdişlər, stereotiplər manipulyasiyanın baştutma mexanizminin əsasını təşkil edir. E. Dosenko manipulyatorun təsir enerjisini ünvanlanan hərəkət enerjisinə çevirən başlıca imkan kimi psixi avtomalizmi qeyd edir. Manipulyasiya işində sosial stereotiplər sosialpsixoloji prosesi insanın emosional münasibəti kimi qavrama və düşüncə aləti olduğundan manipulyasiya bundan məharətlə bəhrələnib, öz təsirini həyata keçirir. Qavrama, şüurda informasiya, ideoloji fikirlərin qısaldılmış tərzdə biçimini ehtiva edən stereotipləri tele viziya özü tərəfindən dəyişdirə, yenisini yarada bilir ki, bu da ma nipulyasiya işində münbit qavrama şəraiti yaratmış olur. Çağdaş insanın stereotiplərini televiziyanın doğurduğu fikirlər və rəylər təşkil edir. Televiziya qənaəti çoxsaylı araşdırmalara söykənən gerçəklikdir. Həmçinin bədii stereotiplər estetik cəhətdən cəzbedici təfəkkür basmaqəlibləri kimi manipulyasiya prosesində insanları birləşdirən güclü vasitə olaraq çıxış edir. Bədii stereotiplər, meta fora “assosiativ təfəkkürü işə salaraq intellektual cəhdlərə qənaət etdirir” (199, səh. 254). Televiziya manipulyasiyasının yeni biçim və çeşidlərinin birba şa infoteynmentin gəlişi, kapital və gerçək şouların geniş yayıl ması, həmçinin müxtəlif təbliğata yönəlmiş verilişlərin yeniləşən məzmunu ilə bağlı olaraq daha təsirli olduğunu qeyd etməliyik. İnsanın öz maraqlarına xidmət etməsi üçün gərəkli olan üç başlıca cəhət – indiki durum, arzulanan gələcək və bu gündən gələcəyə keçid yoludur ki, bunlar realistcəsinə dəyərləndirildikdə onun başlıca məqsədinə çatmasını təmin edə bilər. Lakin düşünmək, bu ətrafda əlavə əziyyət çəkmək əvəzinə insanın assosiasiya və analogiyalara müraciət etməsinə zərurət yarandıqda, ona diktə olunan və ya əyani göstərilən hallara müraciət edir. Televiziya 316 nın asan pul qazanmaq, gələcək qurmaq xəyalları, həmçinin ta maşaçını əyləndirmək, həyəcanlandırmaq üsulu ilə birbaşa məğzi müxtəlif yollarla pərdələyərək təlqin edən yayım olduq ca güclü təsir vasitəsidir və bu, manipulyasiya mexanizmindən kənarda qala bilməz. Xəbər və ya analitik proqramlarda, siyasi, ictimai tokşoularda və digər yayımlarda manipulyasiya mexa nizmi düşündürmək, rəy yaratmaq, təxəyyüldə mövcud görkləri canlandırmaq vasitəsi seçildiyi halda, əyləncəli və ya oyun ma rağı üzərində qurulan veriliş, şoularda “balaca adamın” qələbəsi üzərində ictimai dözümlülük təbliğ olunmaqla bərabər, birbaşa ideoloji təsir metodu ustalıqla işlədilir. Praqmatizm, real həyatın şəxsi mənfəəti üzərində qurulması kimi məişətçiliyə yaxınlaş dırmaq yolu ilə siyasi aktivlikdən, dözümsüzlükdən uzaqlaşdır maq məqsədi daşıyan konkret rəyi yaratmağa yönəlmiş oyun lar və gerçək şoular birbaşa siyasi itaətə, gerçək sosial durumla kifayətlənərək ictimai fəallıqdan imtinaya gətirib çıxararaq, ideo loji təbliğat məğzini daşıyır. Oyun və yarışmalarda təlqin olunmalı informasiya ustalıqla pərdələndiyindən, eyni zamanda, kommer siya maraqlarına xidmət etdiyindən sürətlə yayılmış, xüsusən də siyasi, sosial cəhətdən aktiv əhalisi olan dövlətlərin teleməkanını böyük axınla zəbt etmişdir. Y. Dosenko “Manipulyasiya psixologiyası. Fenomen, mexa nizm lər, müdafiə” kitabında insanın üstünlük verdiyi motivləri ida rə etmək üçün mövcud vasitə kimi aktuallaşdırma, sadə şərtilik, rəmzi vasitəli ifadəni göstərir. Aktuallaşdırma özündə mövcud situasiya ətrafında əlavə informasiya və ikinci dərəcəli məsələlərin şişirdilməsini, auditoriyanı münbit psixoloji qavrama halına gətirməni ehtiva edir ki, bu da televiziyanın audiovizual imkanları ilə birbaşa mümkündür. Sadə şərtilik – “motivin oyandırma gücü nü onun əvvəlcə səbəb olmadığı hərəkətə yönəltmə” (199, səh. 57) və şərt vasitəsilə alınan informasiyanın bərpa, təxəyyül, təsəvvür vasitəsilə emosional keçməsi televiziyanın insanın motivasiyalı üstünlüklərini idarə etməsindən istifadəsini asanlaşdırır. A. Mol “Mədəniyyətin sosiodinamikası” kitabında kütləvi in formasiya vasitələrinin bütün mədəniyyəti nəzarətdə saxladığı nı, bir ideyanı dəyərləndirib önə çıxararaq, digərini aşağılamaqla qütbləşmə yaratdığını, onun vasitəsilə ötürülməyən hər hansı olay və faktın cəmiyyətin həyatına, inkişafına təsir etmədiyini qeyd edərək, çağdaş insanın birbaşa kütləvi kommunikasiya vasitələri tərəfindən idarə olunmasını təsdiqləyir. N. Leonov “Xa ricdəki qurumlarda informativanalitik iş” kitabında informasiya və ana litik işi təhlil edərək insan psixikasının təlqinə meyilli olduğu
317 bilinəndən sonra informasiyanın təbliğat və təşviqat biçimində insanları idarə etmək üçün əsas vasitəyə çevrilməsini, öncə in sanları idarə etmə silahı hesab olunan gücü, zoru əvəz etdiyini, hakimiyyətin mühüm aləti olduğunu deyir. Hər bir informasi yanın müəyyən məqsədə, auditoriyaya yönəlməsi inkarı çətin olan gerçəklikdir və bu informasiyanın çatdırılma üsullarının təkmilləşdirilməsi heç də onun başlıca təyinatının dəyişməsi deyil, əksinə, daha da qüvvətlənməsidir. İnformasiya insan psixikasına yönəldiyindən və orada uzun müddətli iz buraxdığından onun təsiri uzunmüddətli, nəticəsi isə əsaslı olur. İnsan informasiyanı alaraq onu qavrayır, analiz edərək yaddaşına daxil edir. Bu yaddaş onun gələcək addımlarını, həyat tərzini, davranışını təyin edərək, onu informasiya ötürənin ən ali məqsədinə doğru aparır. İnformasiyanı qavramaq, qəbul etmək mərhələli şəkildə baş verdiyindən, onun təsir mərhələlərinə bölünməsi də elmi yanaşmanı daha dəqiq edər. İnformasiya kommunikasiyasının başlaması üçün gərəkli şərait, baza faktı ilə ünsiyyət birinci; istehsal – informasiya istehsalçısının məzmun kimi çıxış edən məlumatlara bu və ya digər işarə biçi mi verərək xəbər yaratması ikinci; ötürülmə, yəni informasiyanın verilməsi üçüncü; istehlak – psixoloji mexanizmlərin işə düşməsi ilə informasiyanı qəbuletmə və dəyərlərdə dəyişikliyin başlaması dördüncü; özünü açıq büruzə verməyən, təsir müddəti ölçüsüz olan informasiyadan fərdin istifadə etməsi beşinci mərhələdir. Sonuncu mərhələ qeyriixtiyari qavranılan informasiyanın topla naraq mövcud biliklər sisteminə söykənən təəssüratın yaranması, gələcək informasiya qavranılmasında zəmin olması prosesi baş verdiyindən, sonrakı mərhələnin effektiv, biçimli, fəndlərlə qurul ması vacib hesab olunur. A. Mol informasiyanı semantik və estetik növlərinə bölərək onların təsir dairələrini, gücünü təyin edir. Semantik informasi ya insanları inanclarına və maraqlarına uyğun hərəkət etməklə müəyyən addımlara sövq edir. Estetik informasiya ruhi vəziyyət, reaksiya və emosiya yaradaraq, predmetsiz silah kimi televiziya ya yımında çıxış edir. Estetik informasiya insanların ruhi əhvallarına təsir etməklə, məntiqi düşüncə tərzi əvəzinə emosional təəssüratın diktəsi ilə hərəkət etməyə, fəaliyyətini yönləndirməyə məcbur edir. İnsan estetik informasiyanın təsirindən elə bir vəziyyətə dü şür ki, özünün maraqlarının, inanclarının əleyhinə çıxmaqla yalnız ötürülən məlumatların yönəltdiyi tərzdə düşünərək, qərar verməyə başlayır. Estetik informasiya ünvanlananın ruhi durumu, ümumi 318 əhvalı, yaşantıları ilə uzlaşdıqda, onu tamamladıqda təsir gücü nün daha qüvvətli olması televiziyanın manipulyativ fəaliyyətində əsas fənd kimi işlədilir. Televiziyanın tamaşaçıya əhval diktə et mək gücünə malik olması lazımi abhavanı yaratmaq yolu ilə ek ran qarşısında əyləşəni informasiya qəbul etməyə hazırlayır və manipulyasiya üçün münbit şərait yaradır. Çağdaş həyatda estetik informasiya kütlələrin hərəkətlərini, davranışlarını tənzimləyərək cəmiyyətə ziyan vura biləcək ideoloji təbliğatlara, siyasi inanclara qarşı çıxmağa xidmət etmək yolunu tutmaqla dövlətin informasi ya təhlükəsizliyi siyasətinin tərkib hissəsinə çevrilib. Həmçinin ha kim dairələrin atacaqları addımlara vətəndaşları hazırlamaq, on ların müqavimətini azaltmaqla ilk baxışda daxili inanclarına zidd olan fikirlərin daşıyıcılarına çevirmək istiqamətində estetik infor masiyanın gücündən geniş istifadə olunur. ABŞın Şərq siyasəti və televiziyanın başqa sahədə ardıcıl fəaliyyətini misal çəkməklə es tetik informasiyanın təsir imkanlarından çağdaş siyasi proseslərdə istifadə olunmasını təsdiqləmək olar. Estetik informasiya texniki effektlər vasitəsilə simvolların dərki deyil, təlqini hesabına təsirli olduğundan siyasi həyatda, seçkiqabağı mübarizədə əlverişli vasitə kimi istifadə olunmaqla bərabər, uzunmüddətli siyasi proq ramların vətəndaşlar arasında yayılaraq, tərəfdaş toplaması işində də geniş istifadəsini tapır. Kütləvi kommunikasiyanın sosial hadisə kimi əsas funksiya sı auditoriyaya informasiya vasitəsilə təsir etmək olduğundan, bu məqsədlə müəyyən informasiyanın aktuallaşması, gündəmə gəlməsi üçün geniş təbliğat aparılır. V. Koneskaya “Kommunikasiyanın sosiologiyası” əsərində küt ləvi kommunikasiya vasitələrinin fəaliyyəti üçün başlıca şərtləri müəyyən etmişdir. Onun yanaşmasında ən başlıca şərt kimi audi toriya göstərilir ki, bunun ən əsas şərt olması danılmazdır. Təkcinsli olmayan, anonim, dağınıqfikirli fərdlərin toplusu kimi auditoriya kommunikasiya vasitələri ilə həm daxildə, həm də geniş sosial mühitlə əlaqəni saxlayır. Ötürülən informasiyanın sosial mahiyyəti şərtlərdən biri kimi çıxış edərək, auditoriyanın sosial tələblərinə cavab verir. Sosial tələbatın ödənilməsi ilə bərabər, yuxarıda deyil diyi kimi kütləvi kommunikasiya vasitələri özləri də tələbatı yara daraq, onun ödənilməsinə xidmət edirlər. Əsərdə həmçinin önəmli şərtlərdən biri kimi qiymətləndirmə informasiyası qeyd olunur ki, bu da auditoriyanın etimad mənbəyi kimi qiyməti qəbul edərək nəticə çıxarmağı nəzərdə tutur. Şərh və icmal, həmçinin müəyyən bir informasiya ətrafında qiymətvermə ictimai rəyi biçimləndirən 319 başlıca şərt olaraq göstərilir. Bir çox hallarda kütləvi kommunika siya vasitələrinə olan etimaddan istifadə edərək qiymətləndirməni müəyyən siyasi qrupun maraqları çərçivəsində qurmaqla, ondan təsirli təbliğat vasitəsi kimi istifadə edirlər. Kütləvi kommunikasiyanın vacib şərti kimi özünün texniki vasitələri nin mövcudluğunu qeyd etməklə informasiya ötürülməsi prosesinin davamlı, ardıcıl, geniş (mətbuatda tirajlanma) qurulma sını göstərməliyik. Bu baxımdan televiziyanın texniki təchizatı və müasir olması icrası vacib olan şərt kimi yayımçı şirkətlər qarşısın da çıxış edir. Müəyyən yenilikçiliyin, yaradıcı fəndlərin daha təsirli və ifadəli ekran həlli, həmçinin informasiyanın ünvanlı seyrçiyə keyfiyyətli çatdırılması üçün texniki tələblər ödənilməlidir. Yayı mın keyfiyyətli, ardıcıl olması etimadın və inamın yaranması ilə bərabər, həm də birbaşa reytinq göstəricilərinə təsir edən amil ol duğundan, bu məqam bir kənara qoyula bilməz. Televiziya auditoriya üçün ən asan əldə olunan, vizual mü na sibətlərə girməyə qadir etibarlı informasiya mənbəyi olaraq daha geniş yayılmış, əhatə dairəsi ilə çağdaş dünyanı bürümüşdür. Onun geniş yayılması və vizuallı manipulyasiya üçün münbit imkanlar yaratmaqla bərabər, müxtəlif biçimli yayım vahidləri hesabına au ditoriyanın maksimal ehtiyaclarını ödəməklə, həm də “xilaskara” çevrildiyindən etibar amili və inamın yaranması özözlüyündə təbliğat işində yeni imkanlar açdı. Görüntünün mozaikliyi, dün yanın rabitəsiz, məntiqi əlaqəsi olmayan informasiya şəklində təqdimatı televiziyanın həyatın müxtəlif məsələlərindən, fərqli mövzulardan informasiya yetirmək imkanı onun estetik prinsipini təşkil edir. Bu estetik mahiyyətə malik olması, həmçinin hər bir sahəyə sirayət etmə, çeşidli həyat prosesini, ictimai münasibətləri işıqlandırmaq kimi cəhətlər bu yayım növünün təsir imkanlarını elə yarandığı andan genişləndirdi. Həmçinin rezonans – seyrçi nin şüurunda mozaik informasiyanın məzmun birliyinə səbəb olan birləşdirməni həyata keçirməsi televiziya estetikasının ikin ci mühüm prinsipi kimi manipulyasiya işində konseptual yeku nun insan şüurunda yaranmasına xidmət etməklə gərəkli vəhdəti qurur. S. KaraMurzanın “...televiziya tamaşaçıya həm aparıcının şərhi, həm də görüntü, kadrarxası mətn vasitəsilə müəyyən infor masiyanı çatdırmaqla, insan şüurunda informasiya qavranılma sı prosesində mövcud “filtrləri” – informasiyanı götürqoy edib qəbul etmək imkanlarını dağıdır” fikrinin izahı bilavasitə ikinci estetik prinsipin məntiqi yekunudur. Televiziyanın informasiya axını heç də həmişə məntiqin prinsiplərinə söykənməyərək, este 320 tik xarakter daşıyır və gerçək həyat göstərdiyini iddia etdiyindən burada məntiq axtarışının gərəksizliyini müəllif qeyd edir. Bura dan bəlli olur ki, informasiya bütün gücü və vasitələri ilə insan şü uruna hücuma keçərək, onu öz əsirinə çevirir, estetik təsirilə ram edir, məntiqsiz düşüncənin meydana çıxmasına gətirib çıxarır. Auditoriya ekrandan danışanın məntiqinə, dəlillərə söykənməsinə əhəmiyyət verməyərək onu qəbul edir və bu şəkildə daşıyaraq onu ötürür. Televiziyanın texniki imkanları gerçəyi bütün digər kütləvi kom munikasiya vasitələrindən daha çox göstərdiyi inamını yaradır. Həmçinin gerçək görüntü müəyyən işarə kodlarının ötürülməsinə də şərait yaradır ki, bu kodlar insan şüurunda assosiasiyalar ya radır. Yalan və gerçəyi eyni şəkildə təqdim etmək qüdrəti televi ziyanın manipulyasiya işində əvəzsiz vasitə olduğunu bir daha təsdiqləyən cəhətdir. Televiziya insanın əyləncəyə, konfliktə olan marağından məharətlə istifadə edərək, informasiya çatdırılmasın da onun vasitə və imkanlarından geniş istifadə etməklə gizli təlqini müxtəlif biçimlərdə aparır, gərəkli informasiyanın yeridilməsi üçün onun maraqyaradıcı tərəfləri qabardılır. Sensasiya yaratmaq, tərəfləri çözümə cəlb etməklə ziddiyyəti qurmaq, bir insan taleyini mühüm hadisəyə çevirmək meyillərinin çağdaş dünya teleyaradı cılığında ən vacib tələb kimi ortaya çıxması məhz yuxarıda deyilən səbəbdən irəli gəlir. Televiziyanın əyləncəyə meyilliliyi, həmçinin struktur sadəliyi, konflikt yaradacaq məqamların tapılması audi toriyanı öz tərəfinə çəkə, bu imkanları ilə müəyyən fikri və ya şəxsi önə çıxarmaqla ona tabe etdirə bilər. Televiziya vasitəsilə manipulyasiyadan danışarkən, informa siyanın təhrifi ən çox işlədilən fənddir. Təhrif, faktların bas ma qəlibləşdirilməsi, xüsusi semiotikanın, bəsitləşmənin stere otip ləşməsi ilə yanaşı təsdiqləmə, təkrar, təcililik, sensasiyalı lıq, alter nativ mənbənin yoxluğu manipulyasiyanın əsas fəndləri kimi çıxış edir. S. KaraMurza faktların basmaqəlibləşməsini (fab rik ləşməsini) önə çıxararaq, onu açıq yalan adlandırır. A. Mol “Mə dəniyyətin sosdinamikası” kitabında təhrifi xırda yayınma halı kimi göstərir və onun “orta alıcının semantik qavraması həddində” təsirli olduğunu qeyd edir. Manipulyasiyanın hədəfini öz təsirinə salması üçün vacib şərtlərdən biri kimi münbit şərait göstərilməlidir. Münbit şərait hədəfin kənar informasiya axınından təcrid dərəcəsindən ası lıdır. Birtipli informasiya axını hədəfi inandıra, eşitdiklərinin əsirinə çevirə bilər. Lakin bir mənbə heç də həmişə inandırıcı ol 321 madığından, insan alternativ informasiya ötürücülərinin axtarı şına çıxır ki, bu da manipulyasiya işini zəiflədə bilər. Problemin totalitar həlli yalançı plüralizm mənzərəsi yaratmaq, bir neçə üzdə müstəqil kimi təqdim olunan mənbədən eyni informasi yanı ötürməkdir. Çağdaş demokratik cəmiyyətlərdə müstəqil kütləvi informasiya vasitələri və xüsusən televiziyalarda iqtisadi maraqlar naminə özəl qurumlar hakim qüvvənin manipulyasiya siyasətinin əleyhinə getməyərək onu könüllü icra edirlər ki, bu da totalitar həllə nisbətən daha demokratik vasitə hesab edilə bilər. Müstəqil televiziyalar “lazımsız” informasiyanın üzərindən sü kutla keçməklə bərabər, “virtual gerçəkliyin” yaradılması işinə maneə törətməməklə öz xidmətlərini göstərirlər. Bir çox hallar da bu hərəkəti dövlətçiliyə xidmət kimi təqdim edib ümummilli maraqlar kontekstinə çatdıraraq dağıdıcılıqdan qaçmaq meyi li ilə pərdələyirlər. “Gərəksiz” informasiya sızdıqda belə onun ətrafında əlavə, lazımsız hayküy yaratmaqla diqqəti ustalıqla əsas məsələdən uzaqlaşdırırlar ki, bunu da H. Şillerin “fərdin məna axtarışının daha da çətinləşməsinə gətirib çıxardığınını ”... fikri ilə izah etmək olar. Diktor dilinin müasir cəmiyyətdə sağlam təfəkkürə söykənməyərək, yalnız manipulyasiya müəlliflərinin fikirlərini daşıdığını qeyd edən H. Şiller bu dildə danışan insanla rın özləri bilmədən sağlam fikirdən uzaqlaşdıqlarını söyləyir (452, səh. 45). Manipulyativ semantika söz və anlayışların mənasının dəyişdirilməsi kimi göstərilərək, çox adi söz və videocərgənin başqa kontekstdə verilməsi hesabına tamam fərqli məna kəsb etməsini ehtiva edir. Ayrılıqda informasiyanı təhlil etdikdə orada yanlışlığın olmadığı üzə çıxır. Lakin bütünlükdə birbaşa ictimai rəyi tamam fərqli istiqamətə yönəldəcək məzmun kəsb etməyə başlaması semantikanın başlıca üstünlüyüdür. Semantikaya xas manipulyativ texnologiyalar məzmunu kütləyə elə də bəlli olma yan terminlərin dövrələnməsi, ictimai şüurda bərqərar olması he sabına yanlış yönəltməni daha effektiv edir. Çağdaş televiziyanın yeni stereotiplər yaratması və insanları bəsit şəkildə təqdimata alışdırması dönədönə tədqiq olunmuş möv zudur. Bu prinsip manipulyasiya üçün güclü silah olduğu üçün həmişə aktualdır. İnsanın heç bir çətinlik olmadan, mübarizəsiz, daxili müqavimət, tənqidi analiz olmadan standartlaşdırılmış tərzdə informasiyanı qavramasının mütləqliyi prinsipinin çağdaş jurnalistikada, televiziya işində başlıca şərt kimi qoyulması məhz manipulyasiyaya yönəlmiş fəaliyyətə hesablanmış addımdır. Bü
322 tün növ informasiya mütləq mövcud standartlara uyğunlaşmış şəkildə yayımlanaraq, stereotiplərə əməl olunmasına xidmət edir. Sadə tərzdə ifadə əsas fikrin qısa, təsiredici şəkildə olmasına im kan verir və təsdiqə şərait yaradır. Təsdiq müzakirəni inkar edir, çünki istənilən müzakirə fikrin hökmünü azalda bilər – manipul yativ prosesdə bu sarsıntı yolverilməz olduğundan, təsdiqin inka rı mümkün olmayan şəkildə efirdən səslənməsi vacibdir. Kütləvi informasiya vasitələri və bu xüsusda televiziya, stereotiplərlə dü şüncə mexanizmini yaratmaqla insanların özü düşünməsini meydandan çıxarmış, informasiyanın intellektual səviyyəsini son həddə qədər endirərək, kütləşməyə rəvac vermişdir. Lazımi ste reotiplərin təlqini üçün ən vacib şərt kimi təkrar amili çıxış edir. Təsdiqin dönədönə təkrarı onu təlqinə döndərir və informasiyanı ideyaya çevirir. Təsdiqi təkrartəkrar eşitdikcə onu daha çox təlqin etmək, kütləni məhz bu cür düşünməyə məcbur etmək televizi yanın artıq çoxdan bəri ustalıqla işlətdiyi vasitə kimi qeyd olun malıdır. Əks fikri inkar edən təlqin səslənən yeni informasiyaya qarşı şərti refleks yaradaraq, onun fərqinə varmadan gerçək kimi qavramağa məcbur edir. Yuxarıda dediyimiz kimi informasiyanın bölünməsi və təcililik manipulyativ texnologiya kimi çıxış edir. Bölünmə problemi fraq mentlərə ayırmaqla ümumi bağlılığı qırmaqla, onu dinləyən tama şaçının küll halında yanaşaraq mahiyyətini dərk etməsinə imkan vermir. Problem var, o işıqlandırılır, amma bütöv və rabitəli şəkildə təqdim olunmamaq hesabına qavranılması mümkünsüzdür. Mo zaik mədəniyyətin başlıca prinsipi televiziya və çap mətbuatında effektiv vasitə kimi işlədilir – qəzetlərdə manşet, başlıq, yarımbaş lıq, ayrıayrı fikirlərin ayrılması, televiziyalarda anons, bölümlər, reklam fasilələri, informasiyanı bir neçə hissəyə və tərəfə ayıraraq, onların inkişaf etdirilməsi ilə özünün mahiyyətinin açılmamış qalması ümumi rabitəni və vəhdəti qıraraq onu hissələrə bölür. H. Şiller “Şüur manipulyatorları” kitabında bu prosesi geniş araş dıraraq, işıqlandırılan sosial hadisələrin ümumi əlaqəsinin inkar olunmasını çağdaş televiziya işinin başlıca fəaliyyət istiqaməti kimi göstərir. Bölünmə həmçinin televiziyanın təcili xəbərçatdırma fəaliyyəti ilə daha da əsaslandırılır. Təcililiyin yaratdığı gərginlik təəssüratı manipulyasiya imkanlarını genişləndirir. Hər saat xəbərin ye nilənməsi ümumi strukturu, bağlılığı qırır və onu qəbul edənin anlamaq, qavramaq imkanını azaldır. Müəyyən bir xəbər analiz
323 olununca, yenisi əvəz edilir və beləliklə, yekunda bütün xəbərlər analiz olunmadan qəbul edilir. H. Şiller bu prosesi izah edərək bey nin hər saat külli miqdarda informasiyanı qəbul edərək, bəzən va cib, ancaq ümumilikdə lazımsız informasiya məlumatlarının anba rına çevrildiyini söyləyir və tamaşaçının bu prosesdə seçmələyərək analiz edib, müəyyən rəyə gəlməsinin mümkünsüz olduğu fikrini irəli sürür. Manipulyativ texnologiyada sensasiyalılıq prinsipi başlıca yer tutur. Sensasiya informasiyanı bölməyə, müstəqil, tam biliyin alınmamasına imkan verən güclü vasitədir. Sensasiyanın pərdəsi altında kütlənin bilməli olmadığı başlıca informasiya ustalıq la gizlədilir. Sensasiya, hadisə yerindən birbaşa reportaj, birbaşa efirdə müsahibə informasiyanı yanlış çatdırmağa imkan verən amil kimi çıxış edir. Müxtəlif telejurnalistika ədəbiyyatlarında mənfi hal kimi qeyd olunsa da, manipulyasiyaya yönəlmiş bu əlverişli imkandan istifadə getdikcə genişlənir və yeni biçim alır. Nəzərə alınsa ki sensasiya reytinq cədvəllərində uğuru təmin edən mü hüm cəhətdir, onda bu prosesin iqtisadi maraqlara söykənməsini də təsdiq etmək olar. Tamaşaçı evindəki televizor vasitəsilə gözlənilməz gerçəkliyə yaxınlaşıb, onu xüsusi şövqlə izləyir. Televiziyanın bu gerçəklik illüziyası olduqca güclü təsir vasitəsi kimi çıxış edir. Manipulya tiv texnologiyada gerçəyi göstərmək pərdəsi cəlbedici olmaqla bərabər, həm də inandırıcı olmalıdır. Manipulyasiya və onun tele viziya vasitəsilə işlədilən texnologiyalarını araşdıraraq bu qənaətə gəldik ki, bu proses insanları düşünməkdən, analiz etməkdən çəkindirərək, təlqin olunan fikrə yönəldir və bunun icrası üçün dü şünülmüş, xüsusi ardıcıllıqla həyata keçirilən mexanizmlər möv cuddur. Çağdaş cəmiyyətdə qarşısıalınmaz xarakter daşıyan bu proses təhlükəli olsa da, sabitlik, qarşılıqlı dözümlülük hisslərinin aşılanması baxımından faydalıdır. İnsan yaranan gündən mövcud olan manipulyasiya yeni texniki vasitələr hesabına fərqli çalarlar alaraq kütləviləşib və bu proses ictimai nəzarətdə saxlandıqda təhlükəsiz ola bilər.
Yüklə 7,01 Mb. Dostları ilə paylaş:
|