TeleviZİya nəZƏRİYYƏSİNİN Əsaslari
Yüklə 7,01 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
4.4 Televiziyanın kulturoloji təhlili. Televiziya mənəvi tərbiyəçi kimi Televiziyanın cəmiyyətin mənəvi tərbiyəsində, məhsuldar qüv vələrin istiqamətləndirilməsində, düşüncə tərzinin, zövqlərin bi çimlənməsində böyük və əhəmiyyətli yer tutması birbaşa onun kütləviliyi ilə bağlı bir amildir. Televiziya yarandığı ilk günlərdən incəsənət nümunələrinin çatdırılması, işıqlandırılması və qorunub saxlanılaraq yeni nəsillərə təbliğ olunması işini özünün başlıca vəzifəsinə çevirdi. “Televiziya elə ilk addımından səsligörümlü informasiyanı vermək və bədii mədəniyyət əsərlərini reproduk siya etmək üçün müəyyən texniki kanal, kütləvi kommunikasiya vasitəsi kimi fəaliyyətə başladı” (296, səh. 156) fikri televiziyanın mədəniyyət sistemində bir təbliğatçı və onun başlıca funksiya larından olan sosial təcrübənin ötürülməsi – varislik funksiyası nı daşımaqla özünün maarifləndirmək məqsədinə xidmət etmiş oldu. Televiziya mədəniyyət sisteminə cəsarətlə daxil olub onun tərkib hissəsi kimi kütləviləşmənin, yayımın təminatçısı olaraq ümumi inkişafını stimullaşdırdı. “Yaxın gələcəkdə televiziya nın …inkişafını, əsasən mədəniyyət tərəqqisi müəyyən edəcək, onlar isə öz növbəsində milli və dünya mədəniyyəti sistemi ilə birləşəcəklər” (51, səh. 112) fikri mədəniyyətlərin inteqrasiya sının gerçəkləşdirilməsi, onların qarşılıqlı münasibətlərinin ya ranmasında televiziyanın oynadığı əvəzsiz rolu və televiziyanın tərəqqisinin bilavasitə mədəniyyət prosesindən asılı olduğunu açıb göstərir. Televiziya özünün yayım saatının və əhatəliliyinin artması hesa bına hər bir evə, hər bir insana nüfuz etməklə, onun formalaşmasın da başlıca təsiredici amil kimi çıxış edir. “Kütləvi kommunikasiya vasitələrinin, ilk növbədə isə televiziyanın XX əsrin ortalarından başlanan zəfər yürüşü yeni növ mədəniyyətin formalaşmasına gətirib çıxartdı” (51, səh. 112) fikrində kütləvi mədəniyyətin ya ranmasının bilavasitə televiziyanın üzərinə qoyulması təsdiqini tapır. Müəllifin bu fikri ilə razılaşmayaraq kütləvi mədəniyyət an layışının tarixinə nəzər yetirməklə, əslində, televiziyanın yeni növ mədəniyyət yaratmadığını, əksinə, mədəniyyətin, incəsənətin bir növü kimi inkişaf etdiyini təsdiqləməyə çalışaq.
273 Mədəni dəyərlərin istehsalı və istehlakının xüsusiyyətləri kultu roloqlar tərəfindən mədəniyyətin iki sosial formasının mövcudlu ğunu ortaya qoymağa imkan verdi: elitar mədəniyyət və kütləvi mədəniyyət. Bir çox kulturoloq, filosoflar mədəniyyətin bu iki sosial formasının çözümü və onların cəmiyyətin inkişafında rolu nu müəyyən etməyə çalışmışlar. Bu baxımdan X. OrteqaiQas set, M. Maklüen, E. Moren, D. Düi, E. Fromm, R. Mixels, Q. Moska, B. Astafyev kimi tanınmış alimlərin tədqiqatları maraqlı və elmi dir. Elitar və kütləvi mədəniyyətin izahını hələ e.ə. V əsrdə mövcud olan Kirenaik məktəbinin yaratdığı etik təlim – gedonizm və onun böyük nümayəndəsi Aristipdə, sonrakı dönəmdə A. Şopenhauer, F. Nitsşe, Z. Freyd kimi filosof və psixoloqların əsərlərində tap maq olar. Yəni bütün zamanlarda mədəniyyətin formaları filosof ları düşündürmüş və bu ətrafda fikirlər söyləməyə vadar etmişdir. Kütləvi mədəniyyətin yaranma tarixi müxtəlif cür hesablanır. Elmi ədəbiyyatda, kulturologiyada kütləvi mədəniyyətin insanlığın yaranması ilə və ən azından xristianlıq sivilizasiyasının bərqərar olmasına bağlandığı fikrinə az rast gəlinmir. Bunun üçün ən ba riz nümunə kimi müqəddəs kitabların sadələşmiş nüsxələrinin meydana gəlməsi göstərilir. Məsələn, “Yoxsullar üçün Bibliya” və s. Digər qrup kulturoloqlar isə bu prosesi XVII–XVIII əsrlərdə macəra, detektiv, avantürist romanların meydana gəlməsi ilə bağ layır. Misal kimi ingilis yazıçısı Daniel Defo, onun “Robinzon Kru zo” və çoxlu sayda digər romanları göstərilir. Bir başqaları Avropada kütləvi savadsızlığa qarşı aparılan mü barizə və bunun nəticəsində XIX əsrdə real nəticələrin əldə olun ması ilə o dövrün ən populyar bədii yaradıcılıq növü olan romanın kütləvi oxunuşunun asanlaşması ilə bağlayırlar. Əksəriyyət isə bütün yuxarıda sadalananların giriş olduğunu və həqiqi kütləvi mədəniyyətin XIX–XX əsr ABŞda yarandığı nı deyirlər. Hətta Amerika politoloqu Zbiqnev Bjezinski “Əgər Roma bəşəriyyətə hüquq, İngiltərə parlament fəaliyyətini, Fransa mədəniyyəti və respublika millətçiliyini verdisə, indiki ABŞ dün yaya elmitexniki inqilabı və kütləvi mədəniyyəti bəxş etdi” (253, səh. 176) fikrini söyləməklə, kütləvi mədəniyyət fenomeninin XIX– XX əsrlərdə həyatın ümumsahəli kütləviləşməsindən yarandığını deyən filosofların fikrinə tərəfdar çıxdığını bildirmişdir. Sonuncu fikir reallıqla səsləşsə də, burada yalnızca kütləviliyin daha çoxtirajlı olmasından söhbət gedə bilər. Elə çap maşınının kəşfi və ya elektron KİVi yalnızca tirajın artırılmasına xidmət edən vasitə idi. Əslində, “kütləvi mədəniyyət” anlayışının tarixi 274 köklərini qədimdə axtarmaq, bizim fikrimizcə, daha fundamental yanaşma olardı. Çünki hər bir xalqın yaratdığı mif və folklor kimi mənəvi dəyərlər var ki, bunlar bəzən bütöv bir region üçün po pulyar, kütləvi olurdu. Deməli, kütləviləşmə texnikanın köməyi ilə yalnız bir az asanlaşdı, amma heç də onunla yaranmadı. Kütləviləşmə qədim dönəmlərdə yaddaş zoruna aparılırdı. Yəni yaddaş vasitəsilə mif təkcə nəsildənnəslə ötürülüb mədəniyyətdə varislik faktorunun yaranmasına şərait yaratmadı, həmçinin bu dəyərlə rin – mədəniyyətin böyük bir arealda yayılmasına xidmət etdi. Məsələn, “Azərbaycan folkloru” anlayışı bu baxımdan xarak terikdir. Belə ki, onun əhatə etdiyi coğrafi ərazi böyükdür. Deməli, “hələ qədimdə mədəniyyətin kütləvi forması mövcud olub” nəticəsinə gəlmək olar. Digər tərəfdən, eradan çoxçox əvvəl qeyd olunan müxtəlif mə rasimlər, məsələn, Dionisin şərəfinə qurulan şənlik və ondan yara nan Antik teatr, məhz formaca kütləvi xarakter daşıyırdı. Eləcə də Azərbaycan meydan tamaşaları, el oyunları kütləviliyi ilə seçilirdi. Buraya musiqi və başqa sənət növlərinin yayılma metodunu əlavə etsək, yuxarıda deyilən fikri təsdiqləmiş olarıq. Deməli, “kütləvi mədəniyyət” anlayışı hələ qədimlərdən, bəlkə də, insanlığın ya ranması ilə başlanır. Bu proses həm də xalqın formalaşmasında iştirak edən başlıca amildir. Belə ki, xalqın formalaşma prosesində vahid mədəniyyət amili böyük əhəmiyyət daşıyır. Mədəniyyətin kütləviləşmədiyi halda onun vahidliyindən necə danışmaq olar? Deməli, bu, qanunauyğun və lazımi proses olduğu qədər də, ta rixidir. Yuxarıda gəlinən qənaətlərin doğruluğunu qəbul edərək bu rəyə gəldik ki, kütləvi mədəniyyət tarixi mədəniyyətin inkişaf tarixinə bağlıdır və bu forma mədəniyyətin bir tərkib hissəsi kimi fəaliyyət göstərib. Deməli, televiziya yeni növ mədəniyyət yarat mayıb, sadəcə, artıq mövcud olan kütləvi mədəniyyətin tamaşaçı arasında daha böyük marağa səbəb olmasını nəzərə alaraq məhz kütləyə hesablanmış mədəni təbliğatla məşğul olub, özünün yara dıcı axtarışları, yenilikçi sənət üsulları ilə incəsənətin bir növünə çevrilib. B. Qurbanov televiziyanın yaradıcı imkanlarını və na iliyyətlərini əsas götürüb onu incəsənət növü adlandırır: “Heç şübhəsiz, televiziya – aləmə açılan bu “pəncərə” də, özünəməxsus ifadətəsvir vasitələri ilə real varlığın spesifik bədii ifadəsini verə bilir və incəsənətin bir növü kimi digər sənət vasitələri arasında özünəməxsus yeri tutur” (54, səh. 55).
275 Televiziya kütləvi mədəniyyətin yayıcısı kimi bütün tamaşa çıların həyatına daxil olaraq, onların mədəni səviyyəsinin müəy yənləşməsində fəal iştirak edir. Bu mənada E. Quliyevin “İndi te leviziya insan fəaliyyətinin bütün sahələrinə nüfuz edərək onun davranışının, gündəlik həyat tərzinin güclü tənzimləyicisinə çev rilmişdir” (51, səh. 108) fikri ilə razılaşmamaq olmaz. Yuxarıda biz televiziyanın cəmiyyətdə yeri və insan tərbiyəsində əhəmiyyətli rolunu qeyd etmişdik. Televiziyanın bu qədər əhəmiyyətli yer al ması, böyük rol oynaması və sosial statusu onun maarifləndirmə işini davamlı və ardıcıl olaraq aparmasınının nəticəsidir. Televiziyada yayımlanan audiovizual əsərlər insanların davra nışını, həyat tərzini, intellektual səviyyəsini artırmaq gücünə ma likdir. Asudə vaxtını televizor qarşısında keçirən insan oradakı danışıq tərzini, geyim və davranış mədəniyyətini mənimsəməklə bərabər, orada göstərilən informasiyaları özünün bilik ehtiyatına toplayır. Bir çox sosioloqlar televiziyanın inkişafı ilə elmi biliklərin kütləvi yayılması fikrini söyləyərək, bunu bilavasitə televiziyanın mədənimaarif funksiyasının göstərdiyi təsirin nəticəsi kimi qeyd edirlər.
Şüurlu insan bütün ömrü boyu nələrisə öyrənməyə, elmi biliklər toplamağa, özünün mədəni səviyyəsini yüksəltəməyə meyillidir. Televiziyanın audiovizual imkanları elmikütləvi informasiyanın və mədəni dəyərlərin daha asan qavranılan bir tərzdə çatdırılması na imkan yaratdı. “Milyonlarla teletamaşaçı auditoriyası üçün bu müxtəlif informasiyanı, o cümlədən incəsənətin böyük əsərlərini qavramaq ən tez ələ düşən vasitədir” (356, səh. 171). Ekran qarşı sında oturan tamaşaçı elmi, texniki biliklər sistemi ilə tanış olmaq la, tarixi faktların ekranlaşdırılması yolu ilə maariflənməklə yana şı, həm də televiziya ekranında göstərilən mədəniyyət əsərlərini izləməklə bəşər mədəniyyətinin inciləri ilə yaxından tanış olur və mənəvi cəhətdən zənginləşmək üçün bu vasitələrdən faydalanır. Televiziya ekran qarşısında onu izləyən hər bir tamaşaçının mə nəvi zənginləşməsini, maariflənməsini, ədəbiintellektual sə viy yəsinin artırılmasını vacib bir ictimai, mədəni hadisə kimi də yərləndirərək, bu məsələyə xüsusi diqqətlə yanaşmalıdır. “Tə rəqqiyə can atan cəmiyyətdə təhsil, elm və mədəni tərbiyə ilə bağlı təbliğat funksiyası sosial televiziyanın əsasında dayanır. Mədəni təbliğat insan fəaliyyətinin bütün sahələrindəki mütərəqqi istiqamətləri kütlələrə çatdırmaqla, maarifçilik funksiyasını yerinə yetirir” (23, səh. 143) fikri cəmiyyətdə televiziyanın üzərinə düşən sosialictimai vəzifələrin əhəmiyyətini əks etdirir. Televiziyanın 276 mənəvi tərbiyə işində oynadığı vacib rolu nəzərə alsaq, bu işin bilavasitə dövlətin nəzarətində olmasının vacibliyini xüsusi vur ğulamalıyıq. Böyük Britaniya, Rusiya və digər ölkələrin televiziya və ona nəzarəti həyata keçirən qurumların televiziyalar qarşısında qoyduğu öhdəliklərdə maarifçiik işinin xüsusi çəkisi deyilən fikrə əyani sübutdur. Televiziya ilk günlərdən bədii filmlərin, teatr tamaşalarının, sim fonik musiqinin, sərgilərin verilməsi, elmi, tarixi faktlar əsasında silsilə proqramların hazırlanması, sağlamlıq, din və ictimai hadisələrlə bağlı maarifçilik işinin aparılmasını öz üzərinə götürən audiovizual əsərlərin yayımlanması ilə mədənimaarif işini qur muş oldu. Tanınmış televiziya nəzəriyyəçisi Ənvər Bağırovun “Kütlələrin və həmçinin elmitexniki sahə ziyalılarının mədəni tərbiyəsindəki boşluqları doldurmaq televiziyanın borcudur” (398, II – səh. 26) fikri istənilən kanalın mədəni maariflənmə işinə yanaş masının cəmiyyətin bütün təbəqələri üçün vacib və əhəmiyyətli bir məsələ olduğunu vurğulamaqla, bunun qurulmasında mənəvi tərbiyə və ideoloji təbliğat məsələsinin vacibliyini önə çəkir. Azərbaycan televiziyalarında mədəni maariflənmə işinin qu rul ma sı mənzərəsinə diqqət edək: SSRİ məkanında mədəniyyət əsərlərinin ideoloji yöndən təbliğatçı rolu oynaması onların qar şısında duran başlıca vəzifə olduğundan, televiziya da məhz ha kim kommunist ideologiyasının, sosialist realizminin təbliğatçısı kimi çıxış edərək maarifləndirmə işini məhz bu müstəvidə qurur du. “Kütləvi informasiya vasitələri arasında xüsusi yer tutan te leviziyanın da mədəni təbliğatda xidməti onun mövcud olduğu sistemin ideoloji tələbinə bağlıdır” (23, səh. 143) deyimində ide oloji hakimliyin mənəvi tərbiyə işində yeri açıqlanır. Azərbaycan televiziyası sovet idarəçiliyi sistemində özünün mənəvi tərbiyə, mədənimaarif işini məhz bu ideologiya əsasında qururdu, çünki “Sovet televiziyası və radiosu marksistleninçi ideologiyanı – fəhlə sinfini, bütün əməkçilərin ideologiyasını əks və ifadə etdirir” (52, səh. 5). Azərbaycan müstəqillik əldə etdikdən sonra təşəkkül tapan kom mersiya televiziyaları və milli dövlətçilik ideologiyası əsa sın da maariflənmə işini qurmalı olan dövlət televiziyasının qarşı sında mədənimaarif funksiyası tamam yeni, tarixi kökləri olmayan tərzdə ortaya çıxdı. Aydın Dadaşovun “Avtoritar rejimin klassisizmindən doğan ictimaiplakat janrı keçid dövrünün romantizminin yaratdı ğı milliplakat janrı ilə əvəz olundu” (23, səh. 146) fikri yeni dövr Azərbaycan teleməkanında mədəni təbliğat işinin məzmunideya 277 problemlərini açaraq, ortaya çıxan real problemləri göstərmiş olur. Tənqidçi milli plakat janrının maarifçiliyə xas elmçilik və dünyəviliyin tələbinə cavab vermədiyindən daha çox nəsihətçilik, ritorika və populizmə yer verməsi üzündən effektini heçə endirdi yini deyir və tədricən bu mərhələnin arxada qalaraq, maarifçiliyin standartlarına uyğun proqramların yaranmasına imkan verən pro sesin başladığını təsdiq edir. Lakin yeni düşüncəli telekanallarda mədəni tərbiyə işi arxa plana keçdi, əyləncə və digər gəlir gətirən proqramlar çoxluq təşkil etməyə başladı. Kommersiya kanalları içərisində BMTİ, “Sara” və ABA yalnız əyləncəyə yer ayıraraq bu yönlü kanal kimi teleməkanda qalmaq istəsələr də, tədricən televi ziyanın ictimai mahiyyətini qiymətləndirərək mədənimaarif işinə diqqət yetirməyə başladılar. Hazırda yayımlanmasalar da, “Sara” və ABA kanalları fəaliyyətlərinin son il lərində maarifçilik proq ramlarına yer ayırmağa başlamışdılar. Bir çox hallarda özünün kommersiya maraqlarını güdən kanal larda maarifçilik məsələləri arxa plana keçdiyindən, bu işdə dövlət qurumlarının və ictimai təşkilatların nəzarəti olduqca böyük yer alır. Azərbaycan gerçəkliyində bu məsələ bir o qədər də kəskinliklə əksini tapmadı. İlk kommersiya kanalı ANS və ondan sonra qu rulan digər teleşirkətlər öz yayımlarında maariflənmə işinə yer ayırmaqla bunu ya ölkədə istehsal olunan filmlər, teart tamaşala rı, yaxud öz istehsalları olan proqramlar, filmlər, ya da bilavasitə maariflənməyə yönəlmiş sənədli filmlərin efirdə verilməsi ilə həyata keçirirdilər. “Lider” və ATV kanallarının efirində “Dis covery” kanalının istehsalı olan filmlərin yayımlanması deyilən fikrin sübutudur. Tədricən kanalların yaradıcı siyasətində özünə yer alan mədənimaarif işi özünün konseptual həllini tapmaqla biçimlənmiş tərzdə əks olunmağa başladı. Doğrudur, bir çox hal larda kanallar hələ də mədənimaarif işinin mahiyyətini düzgün dəyərləndirməyərək yayımı sosial plakat formasında, şüar xa rakterli çıxışlar, maarifçiliyə heç bir aidiyyatı olmayan “dərslər” üzərində qurmaqla, tamaşaçının ekran qarşısından çəkilərək başqa kanallara baş vurmasına imkan verməklə, əslində, maarifləndirmə işini tamlıqla yerinə yetirə bilmirlər. Maariflənmə proqramlarının özünün daşıdığı mənəvi, mədəni, sosial yükü baxımından çatdırılması üçün onlar tamaşaçının qavrayacağı forma, məzmun, ritm və dinamikada olmalıdır. Azərbaycan Dövlət Televiziyası özünün çoxillik ənənələrindən ayrılmayaraq, köhnəlmiş formaları saxlamaqla, müasir mətnləri söyləməklə, əslində maarifçilik funksiyasına deyil, tamaşaçının 278 başqa kanal axtarışına çıxmasına xidmət etmiş olurdular. Dövlət televiziyası kimi AzTVnin üzərinə bu mənada daha böyük məsuliyyət düşdüyündən, məsələyə daha kamil yanaşılmasına ehtiyac var idi. Kommersiya kanalları reytinq və kommersiya ma raqlarını daha üstün tutduqlarından, bəzi hallarda mədənimaarif işinin qurulması arxa plana keçməklə başlıca önəm daşımır ki, bu da ziyanlı bir tendensiya idi. Mədənimaarif funksiyası özünü müxtəlif janrlarda təzahür et dirməklə, müxtəlif səpkili audiovizual əsərlər vasitəsilə yayılır. Tanınmış teletənqidçi Q. Kuznetsov belə düşünür ki, “İstənilən televiziya verilişi bu və ya digər formada tamaşaçını mədəniyyətə yaxınlaşdırır. Hətta informasiya buraxılışlarında göstərilən adam ların görünüşü, savadlılıq dərəcəsi tamaşaçıya təsir göstərir” (237, səh. 43). Deməli, ekranda hər bir veriliş özünün xarakterindən asılı olmayaraq, mədənimaarif işində iştirak edir. Bu, televiziya yara dıcılığı ilə məşğul olan insanların üzərinə konkret tələb qoyaraq onların məsuliyyətini artırır və tamaşaçının mədəni səviyyəsinə xələl gətirən məqamların proqramlarda yer almamasını bir tələb kimi qarşılarına qoyur. Bütün televiziya verilişlərinin mədənimaarif yükü daşımağı ilə bərabər, konkret elə audiovizual məhsullar var ki, birbaşa mədəni maarif işi ilə məşğuldur və onun konsepsiyasında, məhz bu ide ya yer alır. Formasından asılı olmayaraq, bu proqramların hansı təbəqəyə, yaş həddinə ünvanlanmasını nəzərə almayaraq, kanalla rın efirində yer almasını müzakirə edərək çağdaş teleməkanımızda televiziyanın bu funksiyasının icrası mənzərəsini yaratmış olarıq. Teatr tamaşaları televiziyada xüsusi yer tutmaqla, yayımın tərkib hissəsi olaraq çıxış edirdi. Televiziya, təşəkkülünün ilk dövrlərindən başlayaraq, teatrların tamaşalarını lentə alıb, onların geniş yayımını özünün yaradıcı ənənəsinə çevirdi. Qərbi Avropa ölkələrində, eləcə də Amerikada tədricən bu o qədər məşhurlaşdı ki, kabel televiziyaları arasından yalnız teatr tamaşaları, operalar, müzikllər yayımlanmağa başladı. Teatrın bədii təsir imkanları və onun mənəvi tərbiyə işində böyük yeri televiziya vasitəsilə təbliğ olunması ilə də əhəmiyyətli rol oynamaqda davam etdi. Televizi yanın daha geniş auditoriyası teatr tamaşasının ekran versiyası nın yayımını və onun təsir imkanlarını genişləndirdi. Cəmiyyətin mənəvi tərbiyə işində teatrın bir sənət ocağı kimi göstərdiyi xidmət və mədənimaariflənmə istiqamətində apardığı fəaliyyət ekrana gəlməklə daha böyük miqyas almış oldu.
279 Sovet televiziya işində teatrın bu əhəmiyyətli təsir imkanlarını nəzərə alaraq onun ekranlaşdırılması işi mütləq və vacib sayı lırdısa, kapitalist cəmiyyətində tamaşanın özünün kommersiya əhəmiyyəti kəsb etməsi onun ekrana gəlməsi işini ləngidirdi. O za man kanallar analoji imkanlardan istifadə edib mədənimaarifçilik işini maarifləndirici, həmçinin bədii gücə malik seriallar vasitəsilə həyata keçirmək yolunu da qəbul etdilər. Bir sıra bədii ədəbiyyat nümunələrinin ekranlaşdırılması və televiziya serialı kimi göstərilməsi məhz bu ehtiyacı ödəməyə yönəlmişdi. SSRİdə tamaşa müəssisələrinin işinin tənzimlənməsi dövlətin əlində olduğundan və onun kommersiya marağından daha çox, sovet teatrında təbliğ olunan ideyanın daha böyük tamaşaçı kütləsini əhatə etməsi marağı teatr tamaşalarının ekrana yolunu geniş şəkildə açdı. Tanınmış kinoşünas S. Freylix bu barədə olduq ca maraqlı statistika gətirir: “Moskva Akademik Bədayə Teatrına 60 il ərzində 25 milyon adam gəlib, həmin teatrın “Zəngli saat üçün solo” tamaşasına Mərkəzi Televiziya vasitəsilə eyni vaxtda 150 milyon adam baxır” (427, .səh. 15). Bu həm ideologiyanın bədii təbliğatı, həm də tamaşaçıların mənəvi tərbiyə işinin qurulmasın da bir vasitə kimi geniş istifadə olunmağa başladı. Azərbaycan televiziyasının yarandığı 1956cı ildən başlayaraq teatrla əlaqələr qurulsa da və televiziya tamaşaları çəkilsə də, te atr tamaşalarının çəkilməsi lentin istifadəsindən sonra baş verdi. Bakıda və Respublikanın digər yerlərində fəaliyyət göstərən teatr ların tamaşaları televiziya vasitəsilə daha geniş yayılmağa başladı. Akademik Milli Dram Teatrının “İblis” (H. Cavid), “Dəli yığınca ğı” (C. Məmmədquluzadə), “Unuda bilmirəm”, “Natəvan”, “Xi yabani”, “Sevgililərin cəhənnəmdə vüsalı” (İ. Əfəndiyev), “Sizi deyib gəlmişəm” (Anar), “Yayda qartopu oyunu” (V. Səmədoğlu), Gənc Tamaşaçılar Teatrının “Danabaş kəndinin məktəbi” (C. Məmmədquluzadə), “Yazığam, sevmə məni” (Ə. Əylisli), Akade mik Opera və Balet Teatrının “Leyli və Məcnun”, “Əsli və Kərəm”, “Koroğlu” (Ü. Hacıbəyov), “Vaqif” (R. Mustafayev) operaları, “Yeddi gözəl”, “İldırımlı yollarla” (Q. Qarayev), “Min bir gecə”, “Nizami” (F. Əmirov) baletləri, Musiqili Komediya Teatrının “Hic ran” (S. Rəhman), “Qayınana” (M. Şamxalov), C. Cabbarlı adına İrəvan Dövlət Azərbaycan Dram Teatrının “Əkssəda” (N. Xəz ri), “Ömür gözləyir bizi” (N. Hacızadə), “Didərginlər” (Z. Ya qub), “Məhəbbət yaşayır hələ” (Hidayət), C. Məmmədquluzadə adına Naxçıvan Dövlət Musiqili Dram Teatrının “Elektra” (So fokl), “Anamın kitabı” (C. Məmmədquluzadə), H. Cavid adına 280 Naxçıvan Poeziya Teatrının “Ana” (H. Cavid), C.Cabbarlı adına Gəncə Dövlət Dram Teatrının “Dəli Kür” (İ.Şıxlı), “Cavad xan” (N. Məmmədova), H. Ərəblinski adına Sumqayıt Dövlət Musiqili Dram Teatrının “Bəxt üzüyü” (V. Səmədoğlu), “Qınamayın məni” (Ş. Arif), N. B. Vəzirov adına Lənkəran Dövlət Dram Teatrının “Ölülər” (C. Məmmədquluzadə) tamaşaları bu gün də televiziya seyrçilərinin yaddaşında dərin iz buraxmış, yeni nəslin mənəvi tərbiyəsində mühüm yer tutmuş, onların bədii ədəbiyyatla, dra maturgiya ilə tanışlığını təmin etmiş, teatra maraq oyatmışdır. Bir çox tənqidçilər tamaşaların televiziya vasitəsilə verilməsini tamaşaçıları teatra getməkdən çəkindirən bir hal kimi də yərləndirirlər. Burada nə qədər həqiqət olsa da, televiziyanın küt ləviliyi və onun Respublikanın bütün yerlərini əhatə etməsi baxımından bu vasitədən istifadə edərək teatr tamaşalarının verilməsini mənəvi tərbiyə işində olduqca böyük addım hesab edərək, vacibliyini qeyd etməliyik. Zaman göstərdi ki, tamaşaçı teatr aurasını, canlı aktyor ifasını qiymətləndirərək mədəniyyət ocaqlarına baş çəkməyi özünün asudə vaxtının bir hissəsi kimi dəyərləndirməkdə davam edir. Lakin bir çox tamaşalar tədricən repertuardan çıxarılır, aktyorlar dünyasını dəyişir və bu səhnə nümunələrinin ekranlaşdırılması indiyədək mümkün olmayan teatr sənətinin yaşadılaraq yeni nəsillərə çatdırılması işini həyata keçirir. Məhz bu sosial varislik funksiyasına görə çağdaş tamaşa çı, teatrsevər və yetişən nəslin nümayəndələri A. İsgəndərovun, M. Məmmədovun, T. Kazımovun və başqa böyük rejissorların yaradıcılıqlarını, milli teatr sənətimizdə iz buraxan aktyorların ifa tərzlərini görüb, bu barədə təsəvvürə malik olurlar. Televizi yada, həmçinin səhnədə səs salan və dövrünün möhtəşəm sənət nümunəsi sayılan əsərlərin çəkilərək qorunması, yayımlanması teatr prosesinə müsbət təsir edərək, yeni yaradıcı nəslin formalaş masında, onların işlərində özünün təsirini göstərmiş olur. Teatr tamaşalarının ekranlaşdırılmasından söz açmışkən bu işə daha geniş yer ayıran və böyük yaradıcılıq ənənəsi olan Azərbaycan Dövlət Televiziyasının işini yüksək qiymətləndirməliyik. Azər baycan Milli Teatrının son 40 ildəki ən yaxşı nümunələri məhz bu televiziyanın videotekasında qorunub saxlanılır və tamaşaçıla ra göstərilir. Azərbaycan Televiziyasının bu sahədəki çoxillik ənənəsi və yaradıcı metodları digər kanalların işinə də təsir etmişdir. Re jissorlar Tariyel Vəliyev, Tofiq Zeynalov, Elxan Məmmədov və digərləri səhnə sənətinin ən maraqlı nümunələrinin ekranlaşdırıl ması işində özlərinin yaradıcı üsullarından, axtarışlarından geniş 281 istifadə edə rək televiziya ilə teatr estetikasının harmoniyasını, üz vi vəhdətini qurmaq, teatr poetikasının ekran təcəssümünü sax lamaq və səhnə sənətinin prinsiplərini, onun canlılığını, yaratdığı aurasını qorumaq kimi üzərinə düşən vəzifələri yerinə yetirməklə maraqlı ekran nümunələrinin müəllifi kimi çıxış etmişlər. Teatr tamaşasının ekran həllində quruluşçu rejissorun təfsirindən irəli gələn abhavanın qorunaraq ifadə vasitələri ilə mövzuide yanın bədii həllinin açılışının, aktyor ifasının geniş mənada incəliklərinin, xüsusiyyətlərinin saxlanılması olduqca mühüm vəzifədir. Görüntünün dinamikası, kadr və rakurs dəyişimi, onun temporitmi tamaşanın ümumi temporitmi ilə uyuşmalı, onun la vəhdət şəklində çıxış etməlidir. Əks halda yaranmış uyğun suzluq tamaşanın təsir gücünü zəiflədə, rejissor və aktyor işinin başlıca uğurlarını heçə endirə bilər. Teatr sintetik sənət kimi bir neçə sənət növünün birləşməsindən meydana gəlir və bu vəhdətin üzvi şəkildə tamaşanın ümumi poetikasına uyğun olması vacib şərt, tamaşanın uğuru sayılır. Televiziya teatrında isə artıq hazır tamaşanın işinə daha bir neçə televiziya sənətləri qoşularaq, ümu mi poetikanı biçimləndirirlər. Rejissor, operator, montajçı, səs rejissoru və digər peşə sahibləri özlərinin yaradıcı fəaliyyətlərini artıq hazır olan səhnə əsəri nümunəsinə uyğunlaşdıraraq bitkin, bədii cəhətdən kamil ekran nümunəsinin meydana çıxılmasına ça lışmalıdırlar. Bütün bu sənətləri tamaşa ətrafında birləşdirən isə televiziya rejissorudur. Dramaturji materialdan, teatrın yaradıcılıq yolundan xəbərdar olan rejissor, həm də səhnə təfsirinin müəllifi quruluşçu rejissorun yaradıcı üslubunu, poetikasını duymalı, ta maşanın ümumi abhavasını hiss etməlidir. Burada mühüm amil kimi televiziya sənətkarlarının fərdi ya radıcı yanaşmaları qeyd olunmalıdır. B. Qurbanovun “Tamaşaçı həmin əsərlərə, bir növ, televiziyada çalışan sənətkarın gözü ilə baxır, onun bədii zövqünün, intellektual səviyyəsinin, fərdi is tedad və qabiliyyətinin təsiri altına düşür” (54, səh. 59) fikrində televiziya işçisinin bədiiyaradıcı imkanları, onun estetik zövqü kontekstində teatr tamaşasının ekran həllində yeni imkanlar aç maqla, tamaşaçının zövqünə müsbət təsir edə, onun bədiiestetik tərbiyəsinin düzgün biçimlənməsində iştirak edə biləcəyi vurğu lanır. Lakin televiziya işçisinin sənətkarlıq qabiliyyəti, istedadı, peşəkarlığı yetərincə olmayanda biz bəsit, zövqsüz halda televizi ya dilinə çevrilən, sönük teatr tamaşalarının şahidi ola bilərik ki, bu da tamaşaçının bədiiestetik tərbiyəsinə mənfi təsir göstərməklə, onun zövqünə də xələl yetirmiş olur. 282 Teatrla televiziyanın oxşar cəhətləri – tamaşaçının hadisə baş verdiyi anda onu izləməsi, hadisəni həm görməsi, həm eşitməsi, müxtəlif ifadə vasitələri ilə tamaşaçıya təsir ilə yanaşı, fərqli cəhətləri də mövcuddur. Teatrda tamaşaçı canlı insanları görürsə, televizorda təsvirin şahidi olur. “Əlbəttə, tamaşaçı üçün böyük məna kəsb edir ki, o televizoru qoşanda (əgər söz birbaşa efirdən gedirsə), həmin anda kamera qarşısında olan adamın təsvirini gör sün. Amma hər halda onun qarşısında adamın özü deyil, yalnız optik effektdir; onun qarşısında ekranın şüşəsidir, səhnə genişli yinin reallığı deyil” (237, səh. 23). Teatra gələn tamaşaçı gündəlik əhvalından çıxış edərək özünü tamaşaya hazırlayır və foyedəcə teatrın sehrinə düşür. Televizora baxan seyrçi isə evində, daha sərbəst və diqqətini yönəltmiş şəkildə tamaşa etmir. Lakin başlıca fərq görüntü imkanındadır: tamaşaçı teatrda yalnız səhnəni bütöv halda görməklə ayrıca detalı və ya aktyoru hədəf alıb baxa bilmir, televiziya isə rakurs, kadr quruluşu və montajın imkanlarından istifadə edərək hər hansı bir aktyoru və ya əşyanı daha iri plan da göstərə bilər. Burada həmçinin tamaşaçının seçim imkanı da məhdudlaşır; belə ki, səhnəyə baxan tamaşaçı istənilən yerə bax maq, istənilən obyektə nəzər yetirmək imkanı qazanırsa, televizi yada o yalnız rejissorun müəyyən etdiyi məkana və ya şəxsə baxa bilər. Televizorun çərçivəsindən o yana artıq heç bir görüntü möv cud olmur, səhnədə isə rejissorun hadisəni yönəltdiyi məkan və ya mizana uyğun qurduğu xəyali çərçivə böyük səhnə çərçivəsinin içərisindədir və tamaşaçı istənilən anda xəyali çərçivəni tərk edib başqa obyektə nəzər yetirə bilər. Bu cəhətlər televiziyanı teatrdan ayırmaqla, əslində, teatr tamaşasının ekran versiyasına ciddi ya radıcı və tamaşanın atmosferinə, təfsirinə uyğun yanaşmanı tələb edir. Səhnənin başlıca ifadə vasitəsi olan mizansəhnə kameranın müəyyən etdiyi mizankadrla əvəzlənir. Mizankadr rakurs və plan ların seçilməsi, dinamikaya uyğun görüntü dəyişimini özündə birləşdirməklə bütövlükdə ekran plastikasını yaradır. Televiziya rejissoru ekran plastikasını məhz tamaşanın daxili tempinə uy ğun tərzdə, onun poetikasına uyuşmuş şəkildə təqdim etdikdə işi uğurlu və yaradıcı adlandırmaq olar. C. Cabbarlı adına İrəvan Dövlət Dram Teatrının “Didərginlər” (1992) tamaşasında meydan teatrının prinsiplərindən faydalanan rejissor Vaqif Əsədov xalqın dərdinin səmimi, təbii şəkildə tamaşa çıya çatdırılmasına cəhd etmişdir. Tamaşada yaşantılarımızın əks sədası, faciəyə münasibətimiz yüksək bədiiliklə qabardılır. Burada torpaq itkisi axarında sadə insanların itirdikləri özünün obrazlı 283 ifadəsini tapır. Torpaq faktoru rejissor yozumunda ən məhrəm hisslərlə verilir. Torpaq – ölülərin yatdığı yer, əkin yeri, ilk dəfə ayaq açıb gəzdiyin yer, ilk görüş yeri, ömür yeri kimi təzahür edir. Tamaşanın daxili temperamenti özünəməxsus və fərqlidir. Qaç qınlar öz vətənlərindən gəldikləri yolun, amansızlıqla donduran şaxtanın yorğunluğunu almaq istəyirlər. Məhz bu dayanacaqdan – ömürlərini ikiyə bölən dayanacaqdan dönüb geri boylanırlar. Yurdlarının axarbaxarını, toydüyününü xatırlayır, dərdsərlərini təzədən yaşayırlar. Tərtibat deyilən fikrin bədii təsirini qüvvətli edir. Yer, göy qa raya boyanmış, obrazlar qara kəfənə bürünmüşlər. Əcəl zəngi kimi səslənən, keçmişin acı fəryadının və gələcəyin müəmmasının küləyin dəhşətli uğultusu ilə verilməsi tamaşanın kompozisiyasını tamamlayır və qüvvətləndirir. Rejissor yozumunda torpaq itkisi maddi itkidən mənəvi itkiyə çevrilir. Keçmişlə gələcək arasında yaranan zaman boşluğunda qiymətləndirmə baş verir. Verilən mizanlar və uğurlu təfsir xal qın faciəsini bədii şəkildə yüksək sənətkarlıqla çatdırmağa imkan yaradır. “Didərginlər” dövrünün ağrısını, faciəsini ilk dəfə, böyük mə harətlə çatdırdığı üçün tamaşaçı diqqətinə və marağına səbəb ol muşdur. Onun televiziya həllində rejissor Elxan Məmmədovun yaradıcı münasibəti, görüntü həllini tamaşanın təfsirinə uyğun tərzdə qurmaqla, televiziyanın texniki imkanlarından istifadə edərək xəyalla gerçək arasında əlaqəni tədrici keçidlə verməsi, məkan boşluğunu ekran həllində qoruyub saxlaması uğurlu işi təmin etmişdir. Tamaşada qaldırılan Vətən və qaçqınlıq problemi televiziya həllində bütün bədii gücü ilə çatdırılır, onun mənəvi tərbiyəsində əhəmiyyətli yerini ala bilir. Bu tamaşanın misalında cəsarətlə demək olar ki, Elxan Məmmədov rejissorun ali qayəsini “televiziyanın dili” ilə tamaşaçıya ötürə biləcək bir həll verib və bu, mədənimaariflənmə işində kifayət qədər əhəmiyyətli bir işdir. Televiziya özünün mədənimaariflənmə işini bayağı sözçülüklə deyil, bədii cəhətdən əsaslanmış, yaradıcı cəhətdən kamil, televi ziyanın ifadə vasitələri ilə zəngin bir tərzdə apara bilər. Bu baxım dan mədəni maariflənmə işində öz yeri olan teatr tamaşalarının ekran həllinin uğuru, haqqında danışdığımız funksiyanın icrasını effektiv edir. AzTV özünün böyük yaradıcı imkanlarından və ənənəsindən istifadə edərək teatr tamaşalarının ekranlaşması işini böyük sürətlə davam etdirməsi, hər həftənin şənbə günü səhər efirində 284 müxtəlif teatrların tamaşalarına yer verməsi ilə mədənimaarif funksiyasının icrası və teatr sənətinin təbliği baxımından kifayət qədər əhəmiyyətli və vacib bir iş görmüş olur. Dövlət televiziyası nın bu ənənəni saxlaması təqdirəlayiq hadisə kimi digər kanallar üçün də örnək ola bilər. Kommersiya kanallarında da teatr tamaşalarının ekranlaşma sı artıq ənənə halını alaraq, onların mədənimaariflənmə işində əhəmiyyətli yer tutmaqdadır. “Lider” kanalında opera və ba let lərin, digər tamaşaların ekran həlli, “Leyli və Məcnun”, “Dümanın Qafqaz səfəri”, “Əsgər anası”, ATV kanalında C. Cabbarlı adına İrəvan Dövlət Azərbaycan Dram Teatrının “Oğru” komediyası, “Space”in efirində “Ana qaz” tamaşaları kommersiya kanallarında bu işin vüsət aldığını göstərir. Televiziya filmlərində mədənimaarif funksiyası xüsusi çəkisi ilə seçildiyindən, onun təhlilə çəkilməsi vacibdir. Televiziya filminin tərifi Q. Məhərrəmlinin “Kino, televiziya, radio terminləri izahlı lüğəti” kitabında TV verilişləri şəbəkəsi ilə göstərmək üçün yara dılan və xüsusi çəkilişi – montaj texnologiyası olan film kimi ve rilir. Kino filmindən fərqləndirən başlıca səciyyəvi xüsusiyyətlər televiziya filminin bədii quruluşuna, planların sayca az olmasına, təsvirdə xırda detallara varmadığına, sıxlıq diapazonuna görə ki çikliyi və təsvirdəki kontrastlılığın zəifliyinə əsasən müəyyənləşir. 35 mm və 16 mmlik neqativ və dönər kinoplyonkalardan istifadə olunaraq yaranan televiziya filmləri hazırda daha çox videolentə çəkilir.
Kinoda olduğu kimi televiziya filminin oyunlu (bədii), oyunsuz (sənədli, elmikütləvi, tədris) və cizgi janrları var. Televiziyanın təşəkkül tarixində onun janrlarından biri kimi film özünün bədii, estetik axtarışları, yaradıcı yolu ilə püxtələşmə dönəmini yaşayıb. “Artıq elə telefilm nümunələri var ki, bizə yeni estetik prinsip barədə danışmağa imkan verir” fikrini söyləyən kinoşünas S. Frey lix misal kimi İtaliya istehsalı olan “Leonardo da Vinçinin həyatı” (Renato Kastellani), Sovet filmlərindən “Peçorinin gündəliyindən səhifələr”i (Anatoli Efros) göstərir və “televiziya kino dayanan yerdən başlayır. O, kinodan sonra və ya onun əvəzinə yaranmır, elə bil, kinonun içindən, onun yığılan təcrübəsini partladaraq çı xır” yazır (427, səh. 163). Sovet televiziya filmi ənənəsində “Odu üstümüzə çağırırıq” (1968), “Trest” əməliyyatı” (1968), “Əlahəzrətin yavəri” (1970), “Kölgələr günorta yox olur” (1972), “Baharın 17 anı” (1973) və daha neçə bədii cəhətdən kamil ekran əsərlərinin yeri var. Dünya tele 285 viziya kanallarında istehsal olunan “Orson Uelsin yazı dəftərçəsi” və “Orson Uelslə dünyanın dörd yanı” (rejissor O. Uels, Böyük Britaniya), “Sehrli fleyta” və “Mərasim” (rejissor İ. Berqman, İs veç) və başqa filmlərin uğurundan danışmaq olar. Sənədlixronika serialları “Kapitan Kusto” (Fransa), “XX əsr” (Fransa), “Adi Fa şizm” (SSRİ), “Hitlerin son günləri”, “İkinci Cahan Savaşı” (Böyük Britaniya) çağdaş televiziya ekranlarında ardıcıl göstərilən sənət nümunələri kimi özünün tarixi maarifçiliyini və sənət axtarışları ilə yenilikçiliyni yaymış olur. Azərbaycan televiziyasında telefilm sənəti elə təşəkkül dövrü nün ilk dönəmindən yaranmağa başladı. Azərbaycan televiziya sında çəkilən ilk sənədli film rejissor Arif Babayevin 1959cu ildə çəkdiyi “Dostluğun dili” adlı film oldu. 1960cı ildə ekranlarda görünən “Mənim respublikam haqqında hekayət” adlı A. Babaye vin filmi televiziya yaradıcılığında milliliyin başlanğıcı sayıla bilər. İstər həmin illərin siyasi, ideoloji “istiləşməsi”, istərsə də televizi yaya toplaşan vətəndaşsənətkarlar Azərbaycanın salnaməsini yaratmaq üçün geniş imkanlar qazanmışdılar. O dövrdə çəkilən filmlərdə Azərbaycan və onun mənəvi, maddi sərvətləri təbliğ olu nurdu. 1970ci ildə ən irimiqyaslı iş 6 seriyalı “Sovet Azərbaycanının salnaməsi” adlı televiziya filmi oldu. Bu filmin ərsəyə gəlməsin də rejissorlar N. Abbasov, R. Şabanov, O. Babazadə, T. Bəkirzadə, A. Kazımov çalışmışdılar. Azərbaycanda sovet hakimiyyətinin qu rulmasının 50 illiyinə həsr olunmuş film bütöv dövrün siya si, mədəni, iqtisadi inkişafını, rus ordusunun gəlişini, müharibə və orada xalqımızın iştirakı, sonrakı quruculuq dönəmini əks et dirərək, bədiisənədli hesabatı xatırladırdı. Təkrarsız və ələ düşməz kadrların qorunması baxımından bu film bu gün də bö yük əhəmiyyət daşıyır. Rejissor kimi maraqlı tapıntıları və yenilikləri ilə ekranlara gə lən Vasif Babayev birbirinin ardınca kifayət qədər maraqlı filmləri ilə tamaşaçılarda tamam fərqli görüntü təəssüratı yaratdı: “Sovet Azərbaycanı – Oktyabrın övladı”, “Azərbaycan iri addımlayır”, “Zaman və adamlar”, “Xuraman”, “Həqiqət anı” və digər filmlər yeni bir mərhələnin – təsvir və araşdırma, mənzərəlilik və drama turji modelin vəhdətində olan filmlərin əsasını qoydu. Azərbaycan televiziyasında 1960cı illərdən başlayaraq “Bu, Səttar Bəhlulzadədir” (müəllif – Anar, rejissor – R. Axundov), “Bi zim qadınlar” (müəllif – M. Mikayılzadə, rejissor – N. Yüzbaşov), “Üzeyir Hacıbəyov” (müəllif və rejissor – K. Kərimov), “Hakim” 286 (müəllif – N. Rəhimov, rejissor – O. Babazadə), “Şəhərin ritmləri” (müəllif və re jis sor – R. İsmayılov) “Bakı və bakılılar” (müəllif – C. Əlibəyov, re jis sor – N. Abbasov), “Bakı dünən, bu gün, sabah” (müəllif – Ə. Əli ye va, rejissor – R. Şahmalıyev) və digər ölkəmizin maraqlı yerlərinə, həm çinin qədim sənət növlərinin yaranmasının təsvirinə həsr olunmuş çoxlu sayda filmlər istehsal olundu. Televiziya bədii filmi janrında “Aygün”, “İnsan və zəncir”, “Yun şal”, “Poçt qutusu”, “Quzu”, “Bizi dağlarda arayın”; musiqili te lefilmlərdən rejissorlar A. Qazıyev, T. Mirzəyev, R. Mirzəyevin “Təs nif”, “Şur”, “Sevinc”, “Salam, Zeynəb”, “Qaya”nın mahnıla rı”, “Dir çəliş”, “Oxuyur Qasımova bacıları”, “Üç çeşni”, “Respub likamı vəsf edirəm”, “Odlar yurdunun melodiyaları” kimi filmləri tamaşaçı rəğbətini qazanmaqla bərabər, televiziya sənətində mədəni, ədəbi irsimizin ekranlaşdırılması ilə yanaşı, sənətkarlıq axtarışlarına, yenilikçiliyə və televiziya yaradıcılığında artıq biçimlənən yeni üsulların, metod və tapıntıların tətbiqinə rəvac vermiş oldu. Televiziyaya cizgi filmi “Danışan ocaqlar” (müəllif və rejissor – Rasim İsmayılov, operator – Vaqif Behbudov) filmi ilə gəldi, ilk rəngli cizgi filmi isə “Qırmızılar, qaralar və başqaları” oldu; sonra kı dövrdə rejissor və operator – Vaqif Behbudovun “Göyçək Fat ma”, “Sağol, Vəfalı”, “Möcüzəli ada”, “Başlanğıc”, “Qız qalası” və digərləri Ümumittifaq film festivallarında mükafatlandırıldılar. Bu yaradıcılıq ənənələri televiziya filminin mədənimaarif işində böyük əhəmiyyətindən, onun görüntü və nitq vəhdəti ilə tarixi faktları, informasiyanı, ədəbi əsərləri çatdırmaqla bu günün ta maşaçısının mədəni, intellektual səviyyəsinin artmasına, onun daha da dünyagörüşlü olmasına xidmət edir. Televiziya düşüncə tərzinə təsir etməklə onun biçimlənməsində böyük rol oynadı ğından ekranda nəyin və hansı tərzdə verilməsi olduqca vacib və əhəmiyyətlidir. Televiziya filmləri janr fərqindən asılı olmaya raq, bilavasitə mənəvi tərbiyə işinə yönələn ən təsirli vasitə kimi mədənimaarif işinin qurulmasında əhəmiyyətli rol oynayır. Mədənimaarif funksiyasına xidmət edən sənədli və elmikütləvi filmləri qeyd etmək gərəkdir. Tədris və cizgi bədii filmləri televi ziyanın digər funksiyalarının yerinə yetirilməsində daha çox işti rak etdiyindən, bu barədə aşağıda qeyd edəcəyik. Bədii televiziya filmləri ədəbi əsərlərin reproduksiyası baxımından mədənimaarif işini görürsə də, özünün təsir dairəsinə görə, daha çox, əyləncə xarakteri daşıyır. Cizgi filmləri içərisində böyüklər üçün nəzərdə tutulan elə nümunələr var ki, orada mədənimaarif işini aydınlıqla 287 müşahidə etmək olar. Həmçinin folklor nümunələrinin və ədəbi əsərlərin animasiya ilə tamaşaçıya çatdırılmasında mədənimaarif işi görülürsə, bu daha çox uşaqlara ünvanlandığından həm tədris, həm də əyləncə funksiyalarına aid oluna bilər. Bir çox hallarda funksiyalar arasında dəqiq sərhədlərin olmasına baxmayaraq, hər hansı bir televiziya məhsulu eyni vaxtda bir neçə funksiya nı özündə ehtiva edə bilər. Bu zaman onun təsir dairəsini daha çox hara ünvanlaması və televiziyada məhz hansı vəzifəni yerinə yetirməyi öz qarşısına məqsəd kimi qoyması əsas götürülür. Məhz bu baxımdan, televiziya filmləri bütövlükdə mədənimaarif işini həyata keçirsə də, birbaşa bu funksiyanın icrasına aidiyyatı olan sənədli və elmikütləvi filmləri qeyd etməliyik. Sənədli televiziya filmləri televiziya filmləri içərisində xüsusi yer tutur. Televiziyanın mövcudluq forması olan proqram indiki za mana hesablandığından, onun birdəfəlik yayımı nəzərdə tutulur. Yəni televiziya proqramı konkret gündəmə aid və ya onu əhatə edən mövzuları ehtiva etdiyindən, onun sonrakı illərdə təkrar verilməsi mümkünsüzdür. Lakin televiziya filmi proqramdan fərqli olaraq birdəfəlik yayım üçün deyil, müxtəlif dövrlərdə təkrar göstərilmək üçün nəzərdə tutulub. Bununla bağlı, proqramdan fərqli olaraq te leviziya filmi daha uzunömürlü hesab oluna bilər. Bu baxımdan artıq onilliklərlə televiziya ekranlarından göstərilən filmləri misal gətirərək, onların bir çoxunun ölməzlik qazanıb sənət incisi kimi qızıl fondda saxlanıldığını qeyd etmək olar. Televiziya filminin dramaturji materialı, onun poetikası televizi yanın kütləviliyi, həmçinin informasiya vasitəsi olması ilə bilavasitə bağlı olaraq, proqramların axarında öz yerini tapır. Sənədli telefilmə tərifi, gerçək həyatdan alınan hər hansı bir hadisəni öz təbii çevrəsi və axını içində, ya da buna ən yaxın şəkildə sonradan qurulmuş hadisə çərçivəsində canlandırıb müəyyən məqsədlə əks etdirən te leviziya filmi növü kimi vermək olar. Deməli, sənədli film həyat gerçəkliyi və hadisəsi ilə bağlı olaraq, onun ekran təcəssümünü həyata keçirir. Televiziya sənədli filminin öz dili və ifadə vasitələri var. O, həyat gerçəkliyini, reallığı göstərməklə, tamaşaçını hadisə ilə tanış etməklə bərabər, mədənimaarif işini öz üzərinə götürür. Sənədli televiziya filmləri özünün məzmun və formasına görə çoxşaxəli olur: problemlərin əks olunması, teleportret, müşahidə, al bom, analitik və mədəni irsi təbliğ edən filmlər ölkə teleməkanımızda özünə daha çox yer alır. Mövzu genişliyi və sərhədsizlik sənədli filmlərin formaca müxtəlif olmasına imkan verməklə bərabər, yara dıcı heyətin – rejissor və ssenari müəllifinin bəşəri ideyalara sadiqli 288 yi, vətəndaşsənətkar mövqeyi və üzərinə düşən ictimai məsuliyyəti düzgün dəyərləndirməklə, ortaya çıxardığı məzmunforma vəh dətinin təsir imkanını da artırmış olur. Televiziya filmləri istehsalında böyük yaradıcılıq ənənəsi olan Azərbaycan Dövlət Televiziyasının 1960cı ildə əsası qoyulan “Azərbaycantelefilm” Yaradıcılıq Birliyi uzun illər ərzində ekran larımızda xüsusi yer alan filmlərin yarandığı məkan kimi hazırda da bu sahədə ən məhsuldar qurum kimi seçilir. İllik film istehsa lına 14 saat ayıran birlik elmikütləvi, etnoqrafik filmlərlə yanaşı, musiqili filmlərin istehsalı ilə də AzTVnin ekranında mədəni maariflənmə işini uğurla davam etdirir. “Odlu məmləkət”, (re jissor – Nazim Rza), “Deportasiya” (rejissor – Vaqif Behbudov), “Tənha ruh” (rejissor – Miri Rzayev), “Dvorjakın melodiyası”, “Qara ney”, “Sənsiz”, “Xiffət”, “Muğam” (rejissor – Nazim Abbas), “Ümid çıraqları” (rejissor – Vəli Səyyadi), “Abbas və Gülgəz” (re jissor – Rövşən Almuradlı), “Olqa” (rejissor – Vasif Məmmədzadə) filmləri çağdaş televiziya yaradıcılığı işində böyük yer alan ekran nümunələri kimi qeyd olunmalıdır. İstedadlı rejissor Nazim Rzanın öz ssenarisi əsasında çəkdiyi “Od lu məmləkət” 12 seriya, 7 filmdən ibarət sənədli filmi Bakı nefti, onun tarixi keçmişi, Azərbaycanın mədəni, siyasi həyatında yeri və bu günü mövzusunda çəkilmiş, miqyasına görə bu möv zunu əhatə edə biləcək bütün filmlərdən daha geniş, məlumatlı, yeni tarixi faktlarla zəngin ekran nümunəsidir. Rejissor filmdə tarixi gerçəkliklərin, indiyədək ictimaiyyətdən gizlədilən bir çox faktların açılması, onların sənədli filmin dili ilə ifadəli tərzdə təqdimatına nail olmaqla bərabər, tarixə və bu günə iri miqyasda baxmaqla tamaşaçıya reallığı olduğu kimi çatdırmağa çalışır. Televiziya filmlərindən danışarkən istedadlı kinorejissor Vaqif Mustafayevin çəkdiyi “Heydər Əliyev” filmepopeyasını xüsu si qeyd etmək gərəkdir. Azərbaycan xalqının görkəmli oğlu, bö yük siyasətçi Heydər Əliyevin keçdiyi həyat yolunu əks etdirən çoxseriyalı televiziya filmi tarixi şəxsiyyətin, bizim müasirimizin geniş şəkildə, tam olaraq həyat bioqrafiyasını yaratmağa çalışır. Onun həyat yolunu, siyasi mübarizəsini əks etdirən film yaxın keçmişimizə bir baxış, araşdırmanı əks etdirməklə bərabər, böyük şəxsiyyətin real obraz cizgilərini yaratmış olur. Heydər Əliyevin fəaliyyəti, Azərbaycanda 1969–1982ci illərdə hakimiyyətdə oldu ğu dövrdə ölkənin qüdrətlənməsində şəxsi keyfiyyətinin oynadı ğı başlıca rolu, 1982–1987ci illərdə SSRİ Nazirlər Soveti sədrinin birinci müavini kimi gördüyü xidmətlər və qarşılaşdığı xəyanət, 289 qətiyyətli, iradəli, mübariz, xalqının xilası naminə yenidən yorul madan çalışan insan obrazı – bütün bunlar, filmin ideyasını təşkil edən cəhətlər kimi tamaşaçı üçün olduqca maraqlı, yaxın tariximi zin təbliği işində əhəmiyyətlidir. Rejissor sənədli filmin dili ilə bö yük liderin obrazını və insan kimi videoabidəsini yaratmağa nail olur. Epopeyaya daxil olan “Heydər Əliyev.Əsl məhəbbət haqqın da” filmi böyük siyasi xadimin, bütün ömrünü ictimai fəaliyyətə həsr etmiş dövlət adamının şəxsi keyfiyyətləri, ən incə duyğu ları və ölməz məhəbbətinin obrazını yaratmış olur. Filmdə Hey dər Əliyev özünün məhəbbətindən, görkəmli alim, akademik Zərifə Əliyeva barədə danışır və xatirələri yada salır. Rejissor xa ti rələrin axarında qurma səhnələr vasitəsilə məhəbbətin obra zını yaratmış olur. Tamaşaçı ekranda məhəbbətin böyüklüyünü, səmimiliyini iradəli, inamlı bir səsin – Heydər Əliyevin ifasında eşidir və səhnələşdirmələr vasitəsilə onun ekran həllini görür. Sənədli filmdə bədii elementlərin uğurla işlədilməsi, məhəbbətin bütövlükdə filmin poetikasına çevrilməklə plastik həlldə, musiqi tərtibatında öz əksini tapmaqla ideyanın estetik həll ilə vəhdətdə çıxış etməsinə imkan verir. Geniş tamaşaçı marağına səbəb olmuş bu filmin IV Avrasiya Teleforumunda 2001ci ildə əsas mükafa tı alması, həmçinin “Görkəmli siyasi xadim obrazının istedadlı təqdimi üçün” xüsusi mükafatına layiq görülməsi böyük hadisə kimi dəyərləndirilməlidir. Sənədli televiziya filmlərindən danışarkən “Lider” kanalının “Azər baycan” redaksiyasının işlərini xüsusilə qeyd etmək lazımdır. Rejissor Mirsadıq Ağazadənin “BayatıŞiraz” filmində gö zünün nurunu itirmiş bir şəxsin şəfa taparaq dünyanı görməsi təsvir edilir. Film onun zülmətdə olduğu vaxt oxuduğu BayatıŞi razla başlayıb və onun nura qovuşduqdan sonrakı ifası ilə başa çatır. Rejissor milli musiqimizin bu incisini obrazlı bir üsul kimi istifadə edib, zülmətdən nura gedən yolu göstərmiş olur. Rejis sor işinin mükəmməlliyi bir insan taleyi axarında böyük ictimai əhəmiyyət daşıyan yükün verilməsini bədii dillə etməsindədir. Bu barədə İlhamiyyə Rzayeva yazır: “Müəllif də elə bu filmində “BayatıŞiraz” muğamının, əslində, musiqidən daha artıq, bir an layış olduğunu anlatmaq ehtiyacını əks etdirərək, bəşəri fəlsəfənin dərin qatlarını təsvirlə, sözlə, duyğuyla, əsəblə, ağrıyla, göz yaşıy la de məyə çalışıb” (43). Musiqi, fəlsəfə və insan taleyinin obrazlı birliyinə nail olan rejissorun bu işi uğurlu ekran nümunəsi kimi dəyərləndirilməlidir. 290 ANS kanalının istehsalı olan “Əsirlər və sirlər” (rejissor – Gül şən Əliyeva), “Erməni soyqırımı” (rejissor – Qənirə Paşayeva), “Çin giz zirvəsi” (rejissor – İlqar Mikayıloğlu) filmləri özünün tarixi araş dırma, gerçəkliklərin açılması baxımından dəyərli işlər kimi diq qətəlayiqdir. “Erməni soyqırımı” müəllif filmində Qənirə Pa şayeva uydurulmuş 1915ci il erməni soyqırımının yalanının ifşası və əslində, ermənilərin dinc türklərə qarşı törətdikləri qanlı soy qırım barədə danışaraq tarixin bu təzadını açmağa, faktların dili ilə danışmağa başlayır. İndiyədək Azərbaycan tamaşaçısına bəlli olmayan gerçəkliklərin verilməsi, zəngin araşdırma filmin ictimai əhəmiyyətini artırır, onun tarixi və siyasi yerini müəyyən edir. Ölkə telekanallarında mədənimaarif funksiyasının icrasına yönəlmiş televiziya filmləri ənənəsi özünün yeni, daha yaradıcı, yeniliklərin tətbiqi, axtarışlarla zəngin bir dövrünə qədəm qoyaraq, müasir düşüncəli tamaşaçı üçün bütünlüklə tarixi, coğrafi faktların açılışı, təbiət, din, mədəniyyət, folklor barədə məlumatlandırma, problemlərin qabardılması kimi vəzifələrin öhdəsindən yaradı cı cəhətdən kamil tərzdə gəlməyə çalışır. Bir çox hallarda kifayət qədər ciddi nöqsanları olan filmlərə rast gəlinsə də, ümumilikdə bu proses uğurludur və inkişafdadır. Sənədli televiziya filmi rejis sora geniş yaradıcılıq imkanları verməklə bərabər, onun üzərinə məsuliyyət də qoymuş olur. Televiziyada elmikütləvi filmlər televiziya yaradıcılığı işində olduqca əhəmiyyətli olmaqla, maarifləndirmədə xüsusi yer tu tur. Geniş tamaşaçı kütləsi arasında elmi araşdırmaların təbliği, maariflənmə işinin aparılması, təbiət və humanitar elmlərinin hamının başa düşdüyü tərzdə şərh olunması, elmi dünyagörüşü nün aşılanması, elmitexniki nailiyyətlərin yayılması, elm adam larının həyat və yaradıcılıqları, elmi axtarışlar barədə məlumatın verilməsinə ünvanlanmış elmikütləvi filmlər əsasən elmikütləvi, elmipublisistik və elmibədii tiplərə bölünür. Azərbaycan teleməkanında yaranan elmikütləvi filmlərdən elmi araşdırmalarla təbiət, humanitar elmlər barədə elmi faktlar la zəngin elmikütləvi tipə – “Azərbaycan təbiəti”, “Dəmirağac” (rejissor – Nazim Abbas), “Tanış olun: Azərbaycan”, “Azərbaycan mətbəxi” (Səyavuş Hüseynli), elmi cəhətdən araşdırılmış faktların, hadisələrin publisistik təqdimatı ilə verilən elmipublisist tipinə “Atəşgah” (rejissor – Nazim Rza), “Gəncə abidələri” (rejissor – Na zim Abbas), “Xan sarayı”, (rejissor – Vəli Səyyadi), “Qobustan”, “Qax abidələri” (rejissor – Rövşən Almuradlı), elmi cəhətdən əsaslanmış hadisələrin, faktların bədii ifadə vasitələri ilə, bədii 291 dillə təqdim olunduğu elmibədii tipə isə – “Etnoqrafik etüdlər” (rejissor – Rövşən Almuradlı) kimi filmləri aid etmək olar. Nazim Abbasın “Azərbaycan təbiəti” filmi çoxçalarlı Azərbaycan təbiətinin əsrarəngiz gözəlliklərinin çatdırılması, göstərilməsi baxımından olduqca əhəmiyyətli və vacib hadisə kimi televizi ya məkanında özünə layiqli yer ala bilmişdir. Peşəkar rejissor və operator işi təbiətin ən gözəl guşələrinin müşahidə edilərək videotablosunun yaranmasına imkan vermişdir. Musiqi ilə gö rüntünün qarşılıqlı həmahəngliyini televiziya sənətinin tələbləri çərçivəsində özünün dərinliyi, rəngarəngliyi ilə verməyə nail ol muş Nazim Abbas, kütləvi tamaşaçıda bu təkrarsız mənzərənin təəssüratını yaratmaqla bərabər, sosial, mədəni, həmçinin ekoloji sahədə təbliğatı yerinə yetirmiş olur. Azərbaycan tamaşaçısı ek ran vasitəsilə bütövlükdə təbiətin mənzərəsini müşahidə etməklə bərabər, rejissorun yaratdığı teledünyaya daxil olaraq, onu həm də duyur və sevir. “Azərbaycan mətbəxi” (SOY) filmində isə gənc rejissor Səyavuş Hüseynli bilavasitə mədənimaariflənməyə həsr olunmuş, elmi, həmçinin də kütləvi əhəmiyyət daşıyan ideyanı bədii ifadə va sitələri ilə ustalıqla çatdırmağa nail olur. Qədim kökləri olan milli mətbəximizin ən ləziz nemətlərinin hazırlanması sirlərini peşəkar aşpazların canlı şərhi və bu şərhi milli oyun havalarının müşayiəti ilə dinamik həll etməsi tamaşaçının marağına səbəb olur. Filmin yaradıcısı onu əyani vasitə kimi xanımların, aşpazların istifadəsi üçün çəksə də, özünün yaradıcı üslubunu, axtarışlarını da tətbiq etməklə mükəmməl ekran nümunəsinin ərsəyə gəlməsinə nail olmuşdur. Dörd saat həcmində olan film milli mətbəximizin in cəliklərini, bişirilmə texnologiyasının əsaslarının yaşadılması və audiovizual formatda gələcək nəsillərə ötürülməsi ilə barəbər, özünün yaradıcı fəndləri, maraqlı tapıntıları, dinamikası, görüntü zənginliyi, estetik həlli ilə televiziya filmləri arasında yerini alma ğa layiqdir. ATVdə “Tanımadığımız tanışlar”, “Azərbaycan sirləri” filmlər silsiləsində Azərbaycan televiziyasının, mədəniyyətinin, ictimai, mədəni həyatda mühüm yeri olan insanların həyat və yaradıcılı ğı önə çəkilmişdir. Azərbaycan televiziya aləminin “Azərbaycan sirləri” layihəsi bir çox tarixi məsələlərə fərqli yanaşmanı ortaya qoyur və bu yanaşmanı mükəmməl, rəvan mətnli ifadə ilə əks etdirirdi. Bir çox hallarda isə layihə real tarixi hadisələrlə mif və əsatirləri paralel apararaq, əsl tarixi gerçəyin üzə çıxarılmasına
292 nail olurdu. Qax, İlisi, Lahıc, Qəbələ, Qalakənd, Qız qalası, Şirvan şahlar sarayı haqqında çəkilmiş filmlərin mükəmməl dramaturji quruluşu tamaşaçını ekran qarşısında həyəcan içində saxlayaraq, tarixi gerçəkliyi üzə çıxara bilmişdir. “Tanımadığımız tanışlar” filmlər silsiləsi Azərbaycanın müxtəlif sənət sahələrində sözü və çəkisi olan görkəmli insanlarının keçdi yi həyat yolunu, uğurlarını, çətinliklərini əks etdirməklə onların mükəmməl portretinin yaranmasına nail ola bilmişdir. Hər iki proqramın struktur və məzmunu televiziya yaradıcılığı işində xüsusi əhəmiyyətə malikdir. Lakin bütün bu yaradıcı axtarışlara, uğurlu ekran nümunələrinə baxmayaraq, bir çox hallarda ekranlarda yaradıcı cəhətdən qüsur lu olan elmikütləvi filmlər də özünə yer alır ki, bu da mədəni maarif funksiyasının icrasını zəiflətmiş olur. Son illərdə sənədli filmlərə yaranan daha böyük maraq elmikütləvi filmləri bir qədər diqqətdən kənarda qoymuşdur. Elmipublisistik, elmibədii filmlərin yaranması ölkə teleməkanı üçün olduqca vacib bir hadisə kimi dəyərləndirilməlidir. Mədənimaariflənmə yükü daşıyan müəllif proqramlarının yayı mının təşkili telekanallar qarşısında əsas vəzifə kimi durur. Televi ziya özünün təşəkkül dönəmində bütün sahələrin peşəkarlarının işə cəlb olunması ilə mədənimaarifçilik yükü daşıyan proqram ların yaranmasına çalışdı. Müxtəlif sahələri əhatə edən proqram larda peşəkarların tədqiqatı, araşdırması, yeni faktarı söyləməsi olduqca uğurlu və tamaşaçıya təsir edən cəhətlərdir. Azərbaycan teleməkanında müəlliflərin yaradıcı işə cəlb olun ması, müəllif proqramlarının yaranması olduqca ciddi, yaradıcı, maarifləndirici, həmçinin ictimai əhəmiyyət daşıyırdı. 1991ci ilin sonu, 1992ci ilin əvvəllərində AzTVnin ekranında “Videokanal” silsiləsi ilk müəllif proqramı kimi qeyd oluna bilər. Həmçinin AzTVdə Aydın Məmmədovun “Astana” (1990), Mehriban Vəzirin “Həftəaşırı” (1994), Camal Yusifzadənin “Televiziya videosalo nu”, “Space” kanalında Nərgiz Cəlilovanın “Azərbaycan musiqi si antologiyası” (1997), “Vizit”(1997), Mehriban Ələkbərzadənin “Fövqəldünya və mən” (1997), “Telebenefis” (1997), “Persona” (2000), “Azərbaycan xanlıqları” (2002), ANS kanalında Mirşahin Ağayevin “Təmiz söhbət” (1998), Sevil Nuriyevanın “Sevilən saat” (2000), ABA kanalında “SOY production”ın istehsalı “Qırmızı xətt” silsiləsi (2000), “Lider” kanalında “Proyekt 066” (2000) uğur lu müəllif layihələri kimi qeyd oluna bilər.
293 Mehriban Ələkbərzadənin “Telebenefis” müəllif proqramında milli teatr sənətində özünün dəstxətti olan böyük sənətkarlar haqqında indiyədək deyilməmiş faktlarla zəngin məlumatlar ve rilir, yaradıcı cəhətlər açıqlanırdı. Müəllifaparıcı teatr sənətini mükəmməl bildiyindən, onu duyduğundan peşəkar yanaş ma sı ilə tamaşaçının maariflənmə işinə bilavasitə xidmət edir di. Teleməkanda səs salan və tamaşaçılar tərəfindən sevilən bu proq ramda maraqlı rejissor işi, yaradıcı yanaşma, məzmundan irə li gələn forma axtarışı kifayət qədər ustalıqla icra olunur du. “Telebenefis”də tapılan maraqlı forma “Persona” layihəsinə cəsarətlə tətbiq olunaraq, yaradıcı kamilliklə istifadə olunurdu. “Persona”da Mehriban Ələkbərzadə ictimai və mədəni həyatda yeri olan tanınmış adamlarla həmsöhbət, olaraq onların insani keyfiyyətlərinin açılmasına çalışırdı. Tamlıqla söhbət üzərində qurulan proqramda aparıcı xüsusi bir aura yaradaraq, gedişa ta ağırlıq gətirərək həmsöhbətinin etirafına nail olmaq istəyirdi. ANS kanalında Mirşahin Ağayevin “Açıq söhbət” layihəsində də ictimaisiyasi və mədəni həyatda tanınmış insanlarla söhbət zəminində tamaşaçıya məşhurların iç dünyasının açılışı başlıca məqsəd daşıyırdı. Peşəkar jurnalist yanaşması, düzgün qurulmuş suallar həmsöhbətin etirafına gətirib çıxarmaqla aparıcımüəllifin uğurunu təmin edirdi. Mirşahin Ağayevin ölkə telejurnalistikasın da tanınan sima olması, ən qaynar vaxtlarda reportyor fəaliyyəti və hələ dövlət televiziyasının ekranında yer alan “Xəbərçi” proq ramının ilk aparıcısı kimi ciddi imic qazanması söhbətin gedişinə təsir etməklə bərabər, onun tamaşaçı tərəfindən baxılmasını da təmin etmiş olurdu. Azərbaycan tarixinin əhəmiyyətli hissəsi olan XVII–XIX əsr xan lıqlar dövrünü araşdırma predmeti kimi əsas götürən “Azərbaycan xanlıqları” telelayihəsi özünün ictimai əhəmiyyətinə görə mühüm yer tutur. Sovet dövrü dərsliklərinə salınmayan, gizli arxivdə gizlədilən faktların açılması baxımından böyük maarifləndirmə işi aparan layihə tarixə fərqli, obyektiv münasibət kimi ciddi əhəmiyyət daşımış olur. Xanlıqlar ətrafında yaranan düzgün ol mayan rəyi dəyişdirmək, onların milli dövlətçilik tariximizin bir parçası olması fikrini aşılamaq kimi məqsədləri qarşıya qoyan müəllif mədənimaariflənmə işində böyük yer alan tarixin televi ziya vasitəsilə təbliği işinə nail ola bilir. Görüntü həllində əhatə olunan dönəmin lent həllinin mümkünsüzlüyü və indiyədək bu dönəm barədə cəmisi bir filmin – “Fətəli xan”ın olması görüntü həllini çətinləşdirir və layihəni daha çox, söhbət üzərində qurul 294 masına səbəb olur. Bu isə tamaşaçı diqqətini çəkmək baxımından qeyrirealdır. Bir çox hallda görüntü həlli olmayan teleçıxış yoru culuq yaratmaqla, tamaşaçını kanalı dəyişməyə sövq edir. Qarşısında mədəni, sosial, ictimai problemlərin araşdırılması, tarixi gerçəklikləri tamaşaçı üçün yeni olan faktlarla zəngin bir tərzdə təqdimatı kimi vəzifələr qoyan “Qırmızı xətt” silsiləsi özü nün dramaturji strukturuna və formasına görə televiziya verilişinin poetikasına yaxın olsa da, burada film elementlərindən məharətlə istifadə olunması ona yeni, fərqli bir biçim təqdim edirdi. Rejissor mövcud formalardan bəhrələnərək, onların simbiozunu yaratmaq la tamaşaçıya gündəlik həyat ritminə yaxın tərzdə problemi, reallı ğı, həqiqəti qabardaraq, onun altından xətt çəkir. “Saray sakinləri” (2000) filmində Saray qəsəbəsində zehni cəhətdən qüsurlu uşaq ların real həyatı və arzuları axarında qayğı, diqqət həsrəti özü nün bədii tərzdə təqdimatını tapa bilir. Filmin dramaturji həlli xronoloji ardıcıllıqla uşaq evinə daxil olaraq oradan çıxana qədər uzanan məsafə üzərində qurulmaqla, özünün toqquşmasını vali deynini gözləyən qızın ağlamasında tapır. Rejissor ümumi tempo ritmi, dinamikanı, dəyişkənliyi ifadə vasitəsi kimi təqdim etməklə, əslində, bu ziddiyyəti yetişdirir – sakit axarlı adi bir gün, hər şey olduğu kimi gedir, uşaqlar sanki, xoşbəxt görünür və birdən onla rın həyatında iz buraxan əsas məqam açılır. Məhz qayğı, valideyn həsrəti və illərlə övladına baş çəkməyən valideynin xəyali obrazı ziddiyyətin kökündə durur. Filmdə valideynin axtarılıb tapıla raq onun ittihamı, özünü müdafiəyə durması ilə problemin şərti həllinə nail olmaq cəhdinin olmaması olduqca uğurlu bir hadisə kimi dəyərləndirilə bilər. Hər şey o məkanda başlayır və elə onun divarları arasında da bitir. Montajda videoeffektlərdən, keçidlərin mənalı alınması üçün tapıntılardan istifadə edən rejissor publisisti kanı televiziya dilinə çevirərək kadrarxası monoloqla deyil, bitkin görüntü ilə “danışır”, problemin gücünü, mahiyyətini, dramaturji ziddiyyəti və onun sakit finalını göstərir. Tamaşaçı problemdən agah olur, onu görür, yaşayır və özünə lazım olan nəticəni çıxara bilir. Çünki film pedaqoq rolunu oynayaraq, dərs keçməkdən çox uzaqda duraraq, düşünməyə imkan verərək nəticənin tamaşaçının özü tərəfindən çıxarılmasına imkan yaradır. Rejissorun “Bakı binaları” (2001) filmində isə albom janrının fəndləri özünü bariz şəkildə göstərir. Səyavuş Hüseynli memar lıq cəhətdən sənət incisi olan Bakı binalarının obrazını yarat mağa çalışır. Binaların görüntüsü, memarlıq üslubunun başlıca cəhətləri, tarixi barədə məlumatlar maraqlı operator işinin köməyi 295 ilə bəzən gündəlik qayğılarımızda nəzərdən qaçırtdığımız inciləri göstərməklə çatdırılır. Lakin rejissor burada da bədii elementlərə – səhnələşdirmələrə əl ataraq, əsrin əvvəlində özünün inkişafını yaşayan Bakının ruhunu, həyat tərzini göstərməyə çalışır. Apa rıcının nitqi ilə A. Nağıyevin pul qəbzinə gözünü yumaraq imza atması səhnəsində zaman məfhumunu aradan götürməyə çalışan rejissor dünənə – binaların tikildiyi günlərə bir xəyali körpü ya ratmaqla, həm də informasiyanın çatdırılması üçün təkcə yorucu bina kadrları və ya arxiv materialları ilə kifayətlənməyərək, di namika ilə zənginlik yaratmağa çalışır. Binaların üzərində olan naxışlardan keçid elementi kimi istifadə edən rejissor, aparıcını o dövrə aid geyimdə eyvanda oturdaraq, danışdığı əhvalatın özü tərəfindən ifa olunmasını bir yaradıcı fənd kimi uğurla həyata ke çirir və filmin ümumi üslub cəhətlərinə uyğun tərzdə yenə zaman dəyişimini göstərir. Keçidlərin formaca yeni, görünüşcə maraqlı bir tərzdə edilməsi filmin ümumi dinamikasını artırmaqla, ona baxımlılıq verir. Rejissorun mizankadrları kifayət qədər tempo ritmə uyğun, ifadəli və ideyamövzunun uğurlu yozumu ilə vəhdət şəklində verməsi onun yaradıcı uğuru sayıla bilər. Səyavuş Hüseynli açıq havada olan muzeyin incəliyini, ecazkarlığını du yur, tamaşaçıya zövq almağa imkan verir, sonra bu günə qayıdır və göstərilən gözəlliyə öldürücü zərbəni – yeni binaların heç bir memarlıq əhəmiyyəti daşımadığını göstərir. Bu filmdə biz təkcə memarlıq tariximizin təbliği, Bakının yaxın tarixinin araşdırılma sını deyil, sakin və onun şəhər davranışının biçimlənməsinin bədii həllini görürük. “Qırmızı xətt” silsiləsindən “Təhlükəli nikah” (2000), “Təriqət toru” (2000), “Dilənçi peşəsi” (2001), “Əsirlər” (2001), “Qırmızılar” (2001), “Qara daşların əfsanəsi” (2001), “Pulun o biri üzü” (2001) kimi filmlər qaldırılan problemlər və tarixi, sosial əhəmiyyət daşı yan faktların tamaşaçının mədənimaariflənməsində böyük yer tut ması baxımından uğurlu ekran layihəsi kimi dəyərləndirilməlidir. Mədənimaariflənmə işində mədəniyyət proqramlarının xüsusi yerini qeyd etməliyik. Mədəniyyət proqramlarının tamaşaçının ma ariflənməsində əhəmiyyətli yeri vardır. Bu tipli proqramlar tamaşaçının sənət dünyasından, mədəniyyət aləmindən xə bər ləri öyrənməsinə, onun zövqünün, estetik dünyagörüşünün biçim lənməsinə xidmət edir. Azərbaycan teleməkanında mədəniyyət aləmindən ilk xəbər ye tirən “Mədəniyyət xəbərləri” proqramı oldu. Özəl telekanal lar pərvəriş tapdıqca, biribirindən dürlü proqramlar efirlərdə 296 gö ründükcə “Mədəniyyət xəbərləri” arxa plana keçdi və tamam unuduldu. Bununsa başlıca səbəbi verilişin günün tempindən, seyrçinin gözlədiyi dinamikadan uzaq olması idi. Dramaturji mo deli mükəmməl olmayan bu veriliş, televiziya sənətinin qanun larından uzaqlaşdığına görə nə informasiya, nə də təhlil verilişi kimi təzahür tapa bilməyərək yorucu təəssürat yaradırdı. Verilişin aparıcısı uzun müddət AzTVnin peşəkar jurnalisti kimi tamaşaçı sevgisi qazanmış Telli Pənahqızının aramlı aparıcılıq tərzi verilişin funksiyası ilə ümumiyyətlə düz gəlmirdi. Onun klassik görkəmi, ləngərli nitqi heç bir halda mədəniyyət verilişi üçün qəbulolunan deyildi. Verilişin rejissor həllində nəzərə çarpan qüsurlar, süjetlərin tempdən uzaq, yorucu tərzdə qurulması ona olan tamaşaçı mara ğını azaldırdı. Mədəniyyət proqramı kimi kommersiya kanalları arasında ilk dəfə “Space” ekranında “SOY production”un istehsalı olan “Həftə çalçağırı” (1998) əyləncəliinformasiya proqramı oldu. Proqramın rəngarəngliyi, zövqlü biçimi və ən başlıcası orijinal quruluşun dan danışmadan bircə bunu deyək ki, bu proqram teleməkanda mədəniyyət xəbərinin yeni qaydalarını ortaya qoydu. TV sənəti və informasiya yayma qaydalarına əməl etməklə əyləncəliinforma tiv proqram olan “Həftə çalçağırı” seyrçilərdə mədəniyyət xəbəri an layışını büsbütün dəyişərək, bütün telekanallar üçün örnək oldu. Proqramda mədəniyyət ocaqlarından verilən xəbərlərlə yanaşı həftəlik “Afişa”, tamaşaçıları milli kinomuzla bağlı bilgiləndirmək, həvəsləndirmək məqsədi daşıyan “Kinomüsabiqə”, sənət adamla rı barədə gəzən şayiələrə aydınlıq gətirən, əyləncə üzərində qu rulan “Pıçhapıç” rubrikası və onun aparıcısı Dilarə Əliyevanın, həmçinin xəbərçi qarıların maraqlı ifaları, kino yeniliklərini çat dıran “Qərib filmlər” rubrikaları milli ruhda köklənərək ölkə ta maşaçısını mədəniyyət xəbərlərindən bilgiləndirib, onun müasir biçimdə təbliğini həyata keçirirdi. “Lider” kanalında mədəniyyət aləmində baş verənlərdən bəhs edən verilişlər ekrana çıxdı. Musiqidən və digər sənət növlərindən ayrıca verilişlərə yer verən kanalda bir müddət əvvəl yayımla nan “Biz” (2000) mədəniyyət proqramı öz bədii həllini, biçimini normal tapmadığından, daha çox xaotik xarakter daşıyırdı. Apa rıcının təcrübəsizliyi və ciddi maraq kəsb etməyən söhbətləri, bütünlüklə yorucu quruluş seyrçini özündən elə ilk vaxtlardan uzaq saldı. 2002ci ildən yayımlanan “Xeyli xəbər” daha maraqlı və baxımlı proqram kimi tamaşaçılar arasında məşhurlaşdı. 2003 cü ildən efirdə yayımlanan “Xeyli xəbər+” mədəniyyət aləminin 297 və şoubiznes xəbərlərini çatdırmaq məqsədini daşısa da, onu maarifləndirici proqram adlandırmaq mümkün deyil. “Lider” kanalında sırf teatr və onun yaradıcı prosesinə həsr olun muş “Teatral” (2001) verilişi teatr xəbərləri verməklə bərabər, akt yor və rejissorla tanışlıq üzərində qurulurdu. Verilişdə hazırlanan süjetlərin yorucu, tempsiz olması, qonaqla söhbətin uzunçuluq la müşayiət olunması ümumi temporitmi zəiflətməklə bərabər, onun baxımlılıq gücünü də azaldırdı. Mədəniyyət verilişlərindən danışarkən AzTVnin “Xalq yara dıcılığı” redaksiyasının “İrs”, “Karvan”, “Yaddaş”, “Yallı”, “San dıqca”, “Qaravəlli”, “Yazı”, “Buta”, “Bərəkət”, “Qoşma”, “Yurdun min bir naxışı”, “Sazın, sözün sehrində”, “Dəmirqapı Dərbənd”, “Elat”, “Oğuz”, “Qala”, “Dastan”, “Eldənelə”; “İncəsənət və te atr” redaksiyasının “Sənət söhbətləri”, “Turan”, “Romantika”, “Premyera”, “Telemizan”; “Kino” redaksiyasının “Kinoalmanax”, “Kino tariximizdən”, “Kinotəqvim” verilişləri özünün məzmunu etibarı ilə böyük amallara hesablansa da, bir çox hallarda özünün yaradıcı solğunluğu, primitivliyi ilə tamaşaçı marağına səbəb ola bilmirdi. Forma etibarı ilə artıq ömrünü başa vurmuş metodlarla tamaşaçı görüşünə gələn bu cür verilişlərin müasirləşərək mədəni maarif işində daha cəsarətli, yaradıcı cəhətdən kamil tərzdə çıxış etməsinə ehtiyac duyulurdu. Kommersiya kanallarının mədəniyyətlə bağlı verilişlərindən söz açmışkən ANS kanalının “Filmin əvvəli”, “Seans”, “Lider” ka nalının “Muzey”, “Kinoman” verilişlərini nümunə gətirərək, bu sahədə maraqlı ekran işlərinin olduğunu söyləməliyik. Mə də niy yət, incəsənət, onun tarixi, çağdaş dönəmi, yaradıcılıq axtarışları barədə tamaşaçını məlumatlandırmaq, onun bu sahədə bilgisini artırmaq olduqca əhəmiyyətli və vacib məsələ kimi televiziyala rın mədənimaarifçilik fəaliyyəti kontekstində ciddi məsələ kimi durur. Bu vəzifənin icrasının müasir tamaşaçının qavrayacağı bir tərzdə olması olduqca əhəmiyyətli və vacibdir. Televiziya maarifçiliyindən danışarkən sağlamlıq, din, tarix, coğrafi səyahət, heyvanlar aləmi, bitkilər və bir sıra digər möv zuda olan verilişlərin böyük əhəmiyyətini qeyd etmək gərəkdir. Televiziya, tamaşaçısının maariflənməsi, bütün sahələrlə bağlı in formasiya, lazımi məlumat alması üçün bu mövzuları əhatə edən verilişlərin bədii cəhətdən kamil tərzdə hazırlanmasını özünün başlıca fəaliyyət istiqaməti seçməlidir. |