TeleviZİya nəZƏRİYYƏSİNİN Əsaslari
Yüklə 7,01 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
4.2 İnformasiyanın cəmiyyətdə yeri Televiziyanın ictimai funksiyaları arasında informasiya funksi yasının önə çıxması bu vasitənin məlumatlandırma işində böyük yeri və elə ilk çağlardan bu məqsədlə yaradılmasından irəli gəlir. Televiziya xəbərverici kimi bugünkü cəmiyyətdə böyük rol oy nayır və onun informasiyaları insanların gündəlik həyat tərzini, məlumatlanmağını təmin edir. Heç bir evi və ya idarəni televizor suz təsəvvür etmək mümkün deyil, bu qutu insanların məişətində ayrılmaz bir aksesuara çevrilməklə, onun gündəlik informasiya tələbatını ödəyir. İnformasiya – kütləvi kommunikasiyalar vasitələri ilə yayılan ictimai məzmunlu xəbər, məlumatlar məcmusudur. Nəzəri ədə biyyatda informasiya sözünün müxtəlif yozumları verilir, in diki halda isə “informasiya” sözü ən dar və konkret mənada iş lənir: İnformasiya – insanların baş verən hadisələrlə bağlı mə lu matlandırılmasıdır. Burada və başqa yerlərdə işlətdiyimiz digər anlayış – “proqram”, “veriliş” və ya “film”in sinonimi kimi çı xış edir və xarakterinə görə dövri və ya birdəfəlik – “xüsusi” ola bi lər, te leviziyada yayım vahididir. Televiziyanın informasiya funksiyası onun dünyada və ölkə da xilində baş verən gündəlik (hər saatlıq) hadisələri – siyasi, iqtisadi, sosial, mədəniyyət, idman və hava haqqında xəbərləri tamaşaçıya ye tirmək, bu barədə onda ilkin və ətraflı təsəvvür yaratmaq, bununla da çağdaş insanın gündəmlə ayaqlaşmasını audiovizual tərzdə təmin 258 etməyi əhatə edir. Televiziyadan verilən məlumatın, xəbərin digər in formasiya daşıyıcı vasitələrdən daha çox maraqlılığı və cəmiyyətdə rezonans yaratması onun vizuallığı ilə bağlıdır: insan baş vermiş hadisə ilə bağlı məlumatı eşitməkdən (radio) və oxumaqdan (qəzet, jurnal, kitab, internet) çox, görməyə üstünlük verir. Televiziyanın baş vermiş hadisəni operativliklə təqdimetmə imkanı onu informasiya sahəsinin liderinə elə ilk günlərdən çevirə bilib. Məhz bu cəhət onun funksiyaları arasında informasiyanı önə çıxarıb və fəaliyyətində baş lıca istiqamət kimi müəyyənləşdirib. Başlıca istiqamət statusu alması informasiya verilişlərini – xəbərlər buraxılışlarını hər bir televiziya üçün (təyinatlı kanallar – idman, moda, musiqi və s. kanalları istisna olmaqla) vacib bir iş halına gətirib: bütün kanallarda xəbərlər buraxı lışı və onun stabil efirə çıxma vaxtı var. Britaniyada Müstəqil Televiziyaları üzrə komissiyanın telekanal lar qarşısında həftə ərzində 1,5 saat həcmində informasiya proqra mı verməyi mütləq şərt kimi qoymasının başlıca səbəbi dövlətin özünün informasiyalaşdırma işində maraqlı olması və əhalinin dürüst xəbərləri vaxtında öyrənməsi zərurətidir. Rusiyanın peşəkar jurnalisti və televiziya tənqidçisi Q. Kuznetsov xəbərlərin televiziyada yerini və oynadığı əhəmiyyətli rolu dəyərləndirərək, onu “…istənilən telekampaniyanın “siması”, yayım gününün da yaq nöqtələri” adlandırır: “Onlar çağdaş insanın başlıca tələbatını ödə yirlər – ölkədə və dünyada baş verən hadisələrindən xəbərdar olmaq” (237, səh. 115). Məhz xəbərlərin kanalın sifəti olması fikri onun fəaliyyətində də öz əməli əksini tapır. Dünya praktikasında kanallar verilişlərin istehsalından çox, onların prodakşnlaristeh sal şirkətləri tərəfindən sifariş əsasında hazırlanaraq alınmasına üstünlük verirlər. Xəbərlər buraxılışları isə birmənalı şəkildə tele kanalın özü tərəfindən istehsal olunur və heç bir halda istehsalçı şirkətlərin öhdəsinə buraxılmır. Xəbər buraxılışları, adətən, bütün reytinq cədvəllərində li derlik edirlər. Bu, onun ideoloji, siyasi, iqtisadi və təşkilati əhəmiyyətindən asılıdır. Ona görə də “İstənilən yayım teleşirkəti özünün informasiya buraxılışlarının problemi ilə məşğul olmağa məcbur idi” (437, səh. 98). Televiziyanın informasiya funksiyası cəmiyyətin siyasi, mə də ni, sosial və iqtisadi həyatında kifayət qədər vacib, həlledici, rəy yaradıcı rol oynamaqla KİVdən məlumat alan insanların son rakı addımlarının istiqamətlənməsində, onların düşüncə tər zinin biçimlənməsində və həyat fəaliyyətlərində, həmçinin siyasi möv qelərinin ortaya qoyulmasında fəal iştirak edir və bir çox hallarda 259 qaydaları, şərtləri, fəaliyyət istiqamətlərini diktə edir. İnsanların məişətinə daxil olan gündəlik informasiya axını onlarla manipul yasiyaya imkan verən ən asan üsul olduğundan bu məsələ xüsusi nəzarətdə saxlanılır və xəbərlərin qərəzdən, birtərəflilikdən uzaq olması şərti başlıca məsələ kimi qarşıya qoyulur. Televiziyadan verilən informasiya sosialsiyasi təsirdən əlavə, psixoloji təsirlər də göstərir. Məhz bu baxımdan onun üzərinə cə miyyətin həyatında mühüm yer tutan sosialpsixoloji funk siyalar da düşür: 1. Dünyada baş verən hadisələrlə əhalinin mə lumatlandırılması: televiziya bütünlüklə insanda xəbərlərin axını ilə özünüidentifikasiya (özünümüqayisə) prosesini aktuallaşdıra bilər; 2. Qrup şüurunun biçimlənməsi: müəyyən xəbər axınını alan əhalinin bu informasiyaya uyğun qruplaşması və eynitərzli düşüncənin yaranması; 3. Sosial nəzarət: televiziya xəbərləri insan da “müsbət” və “mənfi” obrazların timsalını yaratmaqla, etik və estetik qaydaları təyin edir; 4. Şəxsiyyətin ictimailəşməsi: evində, məişətində gündəlik olaraq dünyanın hər yerindən xəbər tutmaq insanın şəxsi keyfiyyətinin biçimlənməsində iştirak edir; 5. Psixo terapiya: gündəlik qadağalar və problemlərlə üzləşən insanda dün yadan daha pis hadisələrin baş verməsi “qorxu” sindromunu, daha yaxşı hadisələrin baş verməsi “inam” sindromunu əmələ gətirir və onun psixoloji durumunun tənzimlənməsində iştirak edir (bu prosesdə televiziyanın əyləncə ilə bağlı funksiyaları da fəal işti rak edir). İnformasiya funksiyasının kanallar tərəfindən qəbul olunmuş normalar və tamaşaçı zövqünün tələbi çərçivəsində icrası həm də dövlətin informasiya təhlükəsizliyi baxımından zəruridir. Dünya da gedən inteqrasiya və hüdudsuz televiziya yayımı dönəmində, sözsüz ki, ölkəmizdə də informasiya təhlükəsizliyi və milli, mədəni dəyərlərin qorunması məsələsi gündəmdə durur. Xüsusən də peyk antenalarından əlavə, məişət antenaları vasitəsilə ölkəmizdə Rusiya, Türkiyə, İran, Gürcüstan, Ermənistan kanallarının sərbəst seyrinə imkan yaranması, haqqında danışdığımız problemi daha da kəskinləşdirir. Bu prosesin qarşısı yalnız milli telekanalların in kişafı və tamaşaçı auditoriyasının cəlb olunması uğrunda rəqabətin qurulması ilə alına bilər. Buna görə də informasiya funksiyası nın təcəssümü xüsusi əhəmiyyət daşıyan məsələ kimi kanallar, həmçinin ictimaiyyət qarşısında duran mühüm iş hesab olunma lıdır.
260 Digər tərəfdən, əcnəbi kanalların təsirini azaltmaq işində regio nal kanalların inkişafı böyük rol oynayır. Lakin ölkəmizdə bir çox rayon və şəhərlərin TVləri primitiv texnika ilə işlədikləri üçün rəqabətə qoşulmaq halında deyillər. Əyalət kanalları arasında ölkənin ikinci böyük şəhəri olan Gəncə şəhərinin “Kəpəz”TV və “Alternativ”TVnin xəbər xidmətləri peşəkarlığı ilə seçilir. “Kəpəz” TVnin gün ərzində 4 dəfə efirə gedən “Bu gün” proqramı ölkədə və dünyada baş verən xəbərləri çatdırmaqla bərabər, yerli xəbərlərə də üstünlük verir. “Alternativ” kanalında isə gün ərzində 2 dəfə ya yımlanan “Xəbər+” daha çox yerli xəbərlərə üstünlük verir və efirə canlı yayımla çıxmır. Bu isə çevik xəbər xidməti işini zəiflətməklə barəbər, kifayət qədər böyük olan bir region üçün yolverilməzdir. İnformasiya funksiyasının kanalların cəmiyyət qarşısında götürdü yü ən mühüm öhdəliklərdən biri olduğunu nəzərə alsaq, deməliyik ki, regional telekanallarda bu işin mükəmməl qurulmasına zərurət var. Televiziyanın informasiya funksiyasının Azərbaycan telekanal larında təcəssüm mənzərəsinə nəzər yetirdikdə onun hazırlanması işində peşəkar jurnalistikanın, rejissor, operator, montaj işinin nöq sanlı olduğu, bu işdə bir sıra ciddi əhəmiyyət daşıyan problemlərin mövcudluğu, bir çox hallarda televiziyanın başlıca üstünlüyü – görüntü səviyyəsinin aşağı olduğu, Azərbaycan tamaşaçısına heç də həmişə operativ, dolğun, dünyanın müxtəlif yerlərindən xəbər vermək işinin tam yerinə yetirilməməsi, informativ proqramların bədii, estetik həllində solğunluq, səthi yanaşma və digər qüsurlu məqamların üzə çıxması qənaətinə gəldik. Həmçinin telekanalla rın informasiya siyasətində boşluqların təzahür etməsi, kadr ça tışmazlığı, texniki təchizat problemlərinin üzə çıxması faktları nı önə çəkərək, bu işin təkcə telekanalların fəaliyyətində böyük əhəmiyyət kəsb etmədiyini, həm də ölkənin informasiya siyasəti üçün böyük önəm daşıdığını nəzərə alıb, deyilən nöqsanların ara dan qaldırılması istiqamətində ciddi tədbirlərin görülməli olduğu qə naətinə də gəldik. Müsbət və təqdirəlayiq cəhətlərinə baxmaya raq, dövlət və kommersiya kanallarının informasiya proqramları nın yaradıcı, texniki səviyyəsinin dünya televiziyalarının analoji proqramları ilə müqayisəedilməz şəkildə geridə qaldığı, peşəkar kadrların azlığı və digər mühüm əhəmiyyətli məsələləri önə çə kərək, Azərbaycan Respublikasının Milli Televiziya və Radio Şu rasının bu məsələyə fəal qoşularaq kadr problemləri, yaradıcı emalatxanaların yaradılması, xarici təcrübənin öyrənilməsi işinin
261 təşkili, qaydaların müəyyənləşdirilməsi və bu sahənin aparıcı elmi müəssisələrini, mütəxəssislərini işə cəlb etmək yolu ilə ictimai nə zarətin güclənməsini təmin etməsini təxirəsalınmaz bir iş sayırıq. 4.3 Azərbaycan televiziyasında infoteynment Azərbaycan cəmiyyətində demokratikləşmə prosesi və bazar münasibətlərinin bərqərar olması ilə yeni mərhələ başlanmış oldu: kommersiya televiziyalarının yaranışı, inkişafı yeni telesənət me yarlarının, söz azadlığının, iqtisadi maraqların şərtləri ilə çalışan yayımçı qurumların qarşısında yeni imkanlar açdı. Mövcud seyrçi təfəkkürü və yayımçı fəaliyyəti kökündən dəyişərək yeni maraq lar, zövqlər, tələblər üzərində qurulmağa başladı. 1990cı illərin sonu və yeni əsrin ilk illərində Azərbaycan teleməkanı özünün ya radıcı və biçim mənzərəsinə görə dünənindən seçilsə də, çağdaş dünya telesənayesinin nailiyyətlərindən geri qalırdı. Lakin reytinq uğrunda savaş, əyləncəyə meyillilik özünün mənfi təzahürləri ilə ölkə teleməkanında görünməyə başlamışdır. “Sara”, ABA kimi te lekanallar əsas diqqəti əyləncəyə yönəltməklə bərabər, bir çox hal larda kiçin ekrana çıxmasına rəvac verirdilər. Tamaşaçının əyləncəyə marağı və bu sahənin gəlirliliyi (şoubiz nes və s.) rekreativ funksiyanın inkişafına təkan verməklə, digər sahələri bir qədər passivləşdirdi. Tədris, sosialpedaqoji, mədəni maarif fəaliyyəti yeni biçim axtarışlarına çıxsa da, əyləncə qədər tələb olunan və yayılan olmadı. Bir çox teletənqidçilər əyləncəli informasiyanın sürətlə çoxalmasının yayım keyfiyyətinə təsirini tədqiq edərək onun ciddi əngələ çevrildiyini, teleyayımın digər sahələrinin geri çəkildiyini söyləyirlər. Bu qənaəti həm yayımda əyləncənin – rekreativ işin nisbətdə böyük yer alması, həmçinin digər funksiyaların təqdimatında əyləncə elementlərinin, əyləncə biçiminin genişlənməsi, daxili reytinqlər sistemi (yayımçı kanalın ümumi reytinq nəticələri əsasında müəyyən etdiyi iş prinsipi kimi həm verilişin efirdə qalması, həm də göstəriciyə əsasən əmək haq larının ödənilməsi – daxili tənzimləmə sistemi) müəyyən etməklə çıxış yolunun axtarılması istiqamətində bir çox ölkələrdəki tənzimləmə cəhdləri ilə izah etmək mümkündür. Lakin danılmaz gerçəklik tamaşaçının əyləncəyə sönməz marağı olduğunu üzə çı xarır. Bu tələbi ödəmək uğrunda başlanan savaş kommersiya ma raqları ilə üstüstə düşməklə, yeni tip yayımlara rəvac vermiş oldu. Musiqi, yumor kanalları aparıcı yer tutaraq istər kabel və ya peyk, istərsə də regional yayımda sayca çoxalmağa başladılar. Həmçinin geniş anlamda informasiyanı əyləncəli şəkildə təqdim etmək cəhdi
262 infoteynment anlayışını yaratdı. İnformasiya və əyləncə sözlərinin birləşməsindən yaranan bu termin əyləncəlilik axtarışını ifadə edərək çağdaş yayımın fəaliyyət istiqamətinə çevrildi. İnfoteynmentin yaranışının 1980ci illərə təsadüf etməsi bilavasitə telesənayenin sürətli inkişafı, kanalların çoxluğu, onlar arasında rəqabət, artıq yeni olmayan televiziyanın digər KİVlərdən fərqli fəndləri hələ tapmaması ilə yaranan islahat, yeniləşmə zərurəti ilə bağlıdır. Əgər 1950ci illərdə televiziya möcüzə, 60cı illərdə ye nilik olub, 70ci illərdə hər bir evdə məskən salmışdısa, (məhz bu dövrdə aparıcı ölkə vətəndaşlarının evində televizorların sayı art dı), 80ci illərdə artıq özünün fərdi cəhətləri, yeni təqdimat üsulu ilə seçilməməsi ona olan marağı azaltmağa başladı. ABŞda infor masiya proqramları reytinqdə ciddi enmənin qarşısını almaq üçün formatı infoteynment üzərində qurmağa başladılar. İlk növbədə rəsmi xronikanın yeri və payı dəyişdi. Getdikcə, ümumiyyətlə, sen sasiyalı və ya əhəmiyyətli olmayan xronikanı, rəsmi informasiyanı buraxılışlara salmamağa başladılar. Əsas yer sosial və mədəniyyət mövzularına ayrılmaqla, ekran qarşısında tamaşaçı üçün maraqlı informasiya mühiti qurmağa cəhd etdilər. Xüsusən ciddi narahat çılıq yarada biləcək sosial problemlərə, tənqidlərə, araşdırmalara geniş yer verməklə, onu fəaliyyətin əsas istiqamətinə çevirdilər. İslahat həmçinin jurnalist yaradıcılığında da duyuldu. Efirdə səslənəcək xəbəri çatdırmaq biçimlərində dəyişiklik edərək detal lara, fərdlərə diqqəti artırıb tamaşaçıya maraqlı olacaq məqamları qabartmaq çağdaş jurnalistikanın yeni yaradıcı siması, üslubu və fəaliyyət istiqaməti kimi müəyyənləşərək keyfiyyət göstəricisi (yeni dönəmlə ayaqlaşmayan veteranjurnalistlərin, diktorların xidmətindən imtina edilərək, daha çox xarakterik görünüşlü, spesifik danışıq tərzinə malik, bədii publisistika təcrübəsi olan mütəxəssislərin cəlb olunması) oldu. CBS kanalında həftəlik “60 dəqiqə” proqramı informasiya əyləncə xəttinin geniş yayılmasına, ayrıca buraxılışlara rəvac ver di. Burada aparıcının şəxsi rəyi, münasibətləri, jurnalistlərin süjet qəhrəmanları ilə bir arada olması mövcud basmaqəlibləri dağıt maqla bərabər rejissor, operator, montajçı, jurnalist yaradıcılığında yeni axtarışlara təkan verdi. NBCnin prodüseri Nil Şapira yazır: “Yekun xəbərləri effektli, qrafika, fantaziya, xüsusi effektlər, xü susi rəng verərək təqdim etmək gərəkdir. Sensasiyalı xəbər, vacib görünəni ardıcıllıqda qabaqlamalıdır. Çünki günün (həftənin) so nunda insanlar bütün yeniliklərdən xəbərdardırlar” (158, səh. 11). N. Qalyedkinin araşdırmasından bəlli olur ki, NBCnin “20/20”, 263 CBSin “48 hours” proqramları, Fox News kanalı isə bütünlüklə in foteynment üzərində quruldu. Tezliklə bu ənənənin səmərəsindən ruhlanan Avropa və Asiya teleməkanında infoteynmentin ekran təcəssümünə rast gəlmək mümkün oldu. Azərbaycan teleməkanında ilk belə cəhdlər 1980ci illərin sonla rında “Dalğa”, “Videokanal”da edilsə də, bilavasitə informasiya proqramının infoteynmentlə qurulma təcrübəsi ANSin hazırladı ğı “Xəbərçi” buraxılışında (1991) özünü göstərdi. “Günün ekranı”, “Zaman”, “Xəbərlər” ifadələrinə alışan Azərbaycan seyrçisi üçün “Xə bərçi” adı ilə təqdimat yenilik olmaqla bərabər, cəlbedici idi. İlk dəfə ölkə gerçəkliyini fərqli tərzdə təqdim edən aparıcı Mir şahin Ağayevin danışıq üslubu, təhlil xarakterli münasibəti seyrçi üçün alternativ informasiya mənbəyinə çevrildi. Mürəkkəb siyasi durum “Xəbərçi” proqramını müharibə, siyasi çəkişmələrdən daha çox danışmağa vadar etsə də, onun sosial problemlərə yer ayır masını məhdudlaşdırsa da, proqram sensasiyalılıq prinsipindən məharətlə istifadə edərək rəqabətsiz meydanda liderə çevrilə bildi. İnfoteynmentin Azərbaycan teleməkanında təcəssümündən da nışarkən mədəniyyət xəbərlərini əyləncəli tərzdə qurub, seyrçi yə çatdıran və böyük uğurlar əldə edən “SOY production”un istehsalı olan “Həftə çalçağırı” proqramını xüsusi qeyd etmək gərəkdir. Teleməkanda ilk dəfə 1998ci ildə əyləncə ilə infor masiyanı birləşdirərək, mədəniyyət gündəmini çatdırmaq ba xımından gərəkli olan proqramın orijinal ekran həlli, yenilik çi addımları, həmçinin zövqlü, çağdaş teleyaradıcılıqda geniş tətbiq olunan fəndlərdən istifadə onu təkrarsız etməklə bərabər, yeni bir axının başlanğıcı oldu. Məhz bu proqramın uğurun dan sonra orada tətbiq olunan biçim, mövzu özəlliklərinin yeni şəkildə təzahürləri mədəni həyatın təbliğatına geniş yer vermiş oldu. İstər klassik sənət nümunələrindən, istərsə də yeni yara dıcılıq axtarışlarından xəbərlər verən proqramda “KitabiDədə Qorqud”un 1300 illiyi ilə bağlı silsilə işlər, Novruz bayramının, milli adətlərin yeni tərzdə və sənət adamları arasında qurmaqla təqdimatı, ölkəmizə gələn sənət adamlarının təbliği, teatr, kino, təsviri sənət, dekorativtətbiqi sənət və digər incəsənət növlərini əhatə etməklə onların həyatında baş verən yeniliklərin seyrçiyə məhrəm tərzdə göstərilməsi teleməkan üçün yenilik və həmçinin gərəkli fəaliyyət kimi dəyərləndirilməlidir. Aparıcı Səyavuş Hü seynlinin təbii, inandırıcı nitqi, səmimiyyəti və ünsiyyətə girmək qabiliyyəti ilə qurulmuş oyunların vəhdəti ekran sənətinin yeni cəhətlərini meydana gətirmişdir. Proqramda mədəniyyət ocaqla 264 rından verilən xəbərlərlə yanaşı həftəlik “Afişa”, tamaşaçıları milli kinomuzla bağlı bilgiləndirmək, həvəsləndirmək məqsədi daşıyan “Kinomüsabiqə”, sənət adamları barədə gəzən şayiələrə aydınlıq gətirən, əyləncə üzərində qurulan “Pıçhapıç” rubrikası və onun aparıcısı Dilarə Əliyevanın, həmçinin xəbərçi qarıların maraqlı ifaları, kino yeniliklərini çatdıran “Qərib filmlər” rubrikaları mil li ruhda köklənərək ölkə tamaşaçısını mədəniyyət xəbərlərindən agah edib, onun müasir biçimdə təbliğini həyata keçirirdi. İlk ənənə kimi “Həftə çalçağırı”nın gətirdiyi yeniliklər hazırda da bir çox verilişlərin yaradıcı həllində istifadə olunur. Artıq cəsarətlə demək olar ki, infoteynment özünün səciyyəvi xüsusiyyətləri ilə teleyayım işində köklü yer tutmuş, televiziya yaradıcılığının tərkib hissəsinə çevrilmiş, standartlarını biçim ləndirərək yeni üslub və tərzlərə meydan açmışdır. İnformasiya siyasətində ifadə vasitələrindən istifadə etməklə ictimai şüura təsir imkanlarını genişləndirmək, onu xəbərin əsarətində saxlamaq və məhz bu kanalı seçdirmək işində infoteynmentin sərhədsiz im kanları yayımçılar tərəfindən məharətlə istifadə olunmağa başladı. E. Tofter, N. Qolyadkin, E. Denis, D. Merill və başqa tədqiqatçılar televiziyada və jurnalistikada bu faktları, onların təsir imkanları nı araşdıraraq, təsiretmə gücünü, təhlükəli cəhətlərini göstərməyə çalışmışlar. İnfoteynment süni yaradıcılıq metodu deyil, bilavasitə tama şaçının istəyinə söykənən axtarışın nəticəsi olduğu üçün onun geniş yayılması, yeni biçimlərlə təqdim olunması gerçəyi əks et dirir. S. Mixaylov özünün “Amerika Birləşmiş Ştatlarının jurna listikası” (287, səh. 63) kitabında “Amerika cəmiyyəti ciddi ma teriallardan bezmişdi. 1970ci illərin sosial sorğuları göstərdi ki, “qəddar” xəbər artıq oxucuları maraqlandırmır” yazmaqla, infor masiya cəmiyyətində yayımçı bolluğu nisbətində xəbər azlığının törətdiyi təkrarçılığın kütləvi şəkildə marağı öldürdüyünü əyani göstərmiş olur. Azərbaycan misalında 1990cı illərin əvvəlində rəsmi mətbuat özünün “quru xəbərləri” ilə köşklərdə qaldığı hal da müstəqil qəzetlərin əldənələ gəzməsi oxşar situasiya yaratmış olduğunu göstərdi. 1990cı illərin ikinci yarısında ölkəmizdə də artıq “qəddar” informasiyaya maraq azaldığından, çıxış yolları ax tarılmağa başlandı. Nəticədə sensasiya uğurunda savaş başlandı ki, bunun da infoteynmentin tərkib hissəsi olduğunu yuxarıdakı araşdırmalar göstərmişdir. Marşall Maklüen “elektron cəmiyyət” barədə yazarkən, tele viziyanın sosialiqtisadi sistemin inkişafında həlledici rolunu 265 göstərmiş, onun dünyanın mənzərəsini mozaik şəkildə yarat maqla, mən tiqi əlaqə olmadan bağlılıq qurması imkanlarını önə çəkmiş və bunun insan şüuruna təsirini, siyasi problematik möv zudan uzaqlaşaraq adi məişət gerçəkliyinə meyil etmək marağını qabartmışdır. Çağdaş insan toplumunda sosialsiyasi hadisələr, bəşəri problemlər tamaşaçı üçün maraqsız, cansıxıcı, ən adi məişətlə bağlı məlumatsa mühüm görünməyə başlamışdır. Əsas səbəb kimi informasiya mühitinin biçimlənməsi və onun elektron kütləvi kommunikasiya vasitələrinin hesabına bu mühiti “da raltması” göstərilir. M. Kastelsin siyasi proseslərə bu halın təsiri barədə fikirlərində KİVin yaratdığı görkün əsasında liderin ya randığı, uğur qazandığı, elektoratın isə əyləncəli informasiyanın diktəsi ilə qərar verən tamaşaçıya çevrildiyi göstərilir. Məhz bu səbəbdən siyasi fikirlərin təqdimatında, liderlərin nitqlərində, ümumiyyətlə, istənilən məq sədlə ünsiyyətdə tamaşaçı, onun ma raqları əsas götürülərək əy ləncəli, adi, məişətçi bir tərzdə xitab ic rası vacib olan vasitəyə çevrildi. ABŞ misalında təcrübəli siyasətçi, vitseprezident, radiodebatların qalibi Riçard Niksonun 1960 cı ildə teledebat zamanı rəqibi Con Kennediyə onun cəzbedici görkəmi, televiziyaünsiyyətindən mə harətli istifadəsi hesabına məğlubiyyətinin seçkilərin nəticəsi nə birbaşa təsir etməsi fak tı telelider anlayışının ciddiliyini göstə rir. Eynilə Azərbaycanda 1992ci il prezident seçkilərində namizəd Nizami Süleymano vun “çörəyin qiymətinin endiriləcəyi, əmək haqlarının qaldırıla cağı” barədə verdiyi vədlər, televiziyadan istifadə edərək ən adi problemləri həll edəcəyinə söz verməsi onu real gücə və seçkilərdə ikinci ən çox səs toplamış namizədə çevirdi. Ekran qarşısında du ran tamaşaçının verilən konkret vədə mücərrəd ümidlərdən daha çox inanması “elektron cəmiyyətə” xas cəhətdir. Siyasətçilər bu cəhətdən məharətlə istifadə edə bildikdə hamının sevimlisinə çevrilə bilirlər. Fransada prezidentliyə namizəd Jak Şirakın, İtali yada parlament seçkilərində Berlüskoninin qələbəsində televiziya nın başlıca rol oynaması danılmaz gerçəklikdir. İnfoteynment vasitəsilə kütləvi şüura təsir, onu manipul yasiya etmək asanlaşdığından, bir çox hallarda bu vasitədən döv lət təbliğatında da istifadə olunmağa başlanıldı. Rusiyada “İto qo”(NTV), “Odnako” (“Birinci”) kimi əyləncəli publisis tik teleşərhlərdə ictimai rəyə birbaşa təsir, onu müəyyən səm tə yönəltmək cəhdləri açıq duyulur. Azərbaycanda Orxan Fik rə toğlunun aparıcılığı ilə “Zorxana” (ANS) siyasi prosesləri n sa dələşdirilmiş şəkildə təqdimatına, “Sitatın sonu” (“Lider”) isə 266 bir başa siyasi rəyi biçimləndirməyə yönəlib. Orxan Fikrətoğlunun sadə nitqi, gediş kimi istifadə etdiyi Xeybər obrazı tamaşaçı ya doğma olduğundan hansısa baş vermiş ciddi siyasi hadisəyə məhz onun şərhini dinləmək marağını oyadır. Deməli, bu nüfuz və kütləvi inamdan suiistifadə halları cəmiyyətdə qarşıdurma ya da gətirib çıxara bilmək gücünə malikdir və bu səbəbdən jur nalistin peşə etikasını qoruması vacibdir. Həmçinin Fransadan vüsət götürərək bir çox ölkələrə yayılan “Kuklalar” layihəsi siyasi təbliğatda əyləncə modelindən istifadə formasıdır. Bu təbliğat gizli şəkildə olsa da aparılır və bu, danılmaz gerçəklikdir. Siyasi əyləncə özünü “Qulp” proqramında da göstərir. Burada gündəmdə olan siyasi hadisələrin, həmçinin problemlərin yumor elementləri ilə göstərilməsi daha çox ictimai tənqidə yönəlirsə də, müəyyən fikirlərin sətiraltı təbliğatı da baş verir. Yuxarıda sadalanan fikirlər əsasında “elektron cəmiyyətdə yalnız əyləncəli siyasət və əyləncəli təbliğat real təsir gücünə malikdir” qənaətinə gələrək, onun tele viziya yaradıcılığı işində mühüm əhəmiyyət kəsb etməsini qeyd etməliyik. E. Toffler informasiya cəmiyyətini səciyyələndirərkən ideal də yərlərin azömürlülüyü, tələbatların mürəkkəb xarakter daşıma sı, elmitexniki informasiyanın artması, submədəniyyət və həyat hadisələrinin çoxçeşidliliyini qeyd edərək, ətrafda hər şeyin sürətlə dəyişməsi hesabına insanın uyğunlaşma cəhətinin yüksəldiyi qənaətinə gəlir (407, səh. 186). Reallıq hissini qəfil itirməsi, onu gözləyən gələcəyə uyğunlaşmaq qabiliyyətini “futurşok” – “gə ləcəyin şoku” adlandıran E. Toffer informasiya ilə güclənən in sanın rasional düşünmək və optimal qərar qəbul etmək imka nından məhrum olduğunu söyləyir. Güclənən informasiya axını şəraitində şəxsi problemlərini həll edə bilməmək “eskeypizm”i – gerçəkdən qaçışı doğurur. Eskeypizm özünü aşağıdakı biçimlərdə təzahür etdirməklə çağdaş insanın davranış qaydalarını təyin edir, onun informasiya məkanında yaşam tərzini əks etdirir. Qorxu yaradan gələcəyin “bloklaşdırılması” insanın yeni in formasiyanı qəbul etməkdən imtinasıdır. Bu halda o özünü alda daraq, gətirilən sübutları fərziyyə hesab etməyə cəhd edir. Digər halda isə “xüsusiləşmə” baş verir və bu, insanın peşəsinə uyğun sahədə bütün dəyişiklikləri izləyərək, digər informasiyaları qəbul etməkdən imtinasını xarakterizə edir. “Reversionizm” – “hazırda yersiz və gərəksiz olan əvvəlki adaptasiya basmaqəliblərinə qa yıtmaq təşnəliyi” baş verənlərə əkscavab olaraq, əvvəl etdiklərini təkrarlamaq cəhdini izah edir. “Çox sadələşdirmək” halı isə bü 267 tün yenilikləri izah edən sadə həllər axtarışını mənalandırır. İnsan onu udmaqla hədələyən gerçəyə qarşı çıxa bilmədiyinə görə, çoxlu xırda problemlərlə üzləşərək onlardan birini seçib böyütməklə öz mövcudluğunu sadələşdirmək istəyir. Deyilən biçimlərdə təzahür edən eskeypizm insanın kütləvi informasiya axınının qarşılığın da gerçək mənzərəni yarada bilməməkdən qorunma hallarını göstərir. Deməli, insanın gerçəyi dərk edə bilmək iqtidarında olma dığı və ya bunu etməkdən imtina etməsi halı üzə çıxır. Bu psixoloji vəziyyət, bilavasitə informasiya axınının görünməmiş miqdarda təzahür etməsi ilə, axına qarşı yaranan müqavimətdir. Çoxçeşidli vasitələr hər tipdə informasiyanı insana ötürməklə onu “informa siya şoku”na salır ki, nəticədə dəyərlərin itməsi, meyarların pozul ması və yalnız əylənməklə gerçəyi unutmaq, düşünməkdən imti na, “beyin üçün saqqız” axtarışına çıxılır. Televiziya özünün həm audio, həm də vizual qüdrətindən is tifadə edərək informasiya yürüşünü gücləndirən vasitə kimi in sanın düşdüyü bu haldan istifadə edib onu əyləndirməyə, beyin üçün saqqızlar kəşf etməyə başladı. Yuxarıda dediyimiz böhran və ondan çıxış yollarının axtarışı işində televiziyanın əhəmiyyətli rolu, vaxtındaca eskeypizmdən istifadə edərək onu cilovlama sı, özünün kommersiya maraqlarına yönəltməsi sosial, mədəni mahiyyət daşıyan hadisə kimi dəyərləndirilməlidir. Çağdaş in san toplumunda insanın mədəni görüşləri, əyləncəsi, davranışı sürətlə dəyişməyə başladı. Bu gün danılmaz faktdır ki, insan heç vaxt olmadığı kimi əyləncəyə meyilli, ona aludə, onun kütləvi is tehlakçısı, gerçəyə, bəşəri problemlərə qarşı isə sadəcə heysiz hal da biganədir. Bu durumdan daha çox şoubiznes faydalandı və əyləncənin yeni kommersiya üfüqləri açıldı. ANSdə 21 aprel 2006 cı il “Amerikanın səsi” verilişində ABŞ həyatını göstərən süjetdə şoubiznes ulduzlarının siyasətçilərdən daha varlı olduğu barədə söylənən informasiya birincinin böyük gücünü, auditoriyasını göstərmiş oldu. Bu gün şoubiznesin ən gəlirli sahəyə çevrilməsi məhz yuxarıda dediyimiz psixoloji vəziyyətlə bağlıdır. Televiziya nın rekreativ funksiyası və əyləncə modeli özünü yeni, qeyriadi biçimlərdə təzahür etdirməklə bütün digər sahələrdən daha çox inkişaf edib və yayımın böyük hissəsini öz nəzarətinə alıb. Televiziya yaradıcılığı bu situasiyada iki yol ayrıcında qala raq ziyanlı, lakin baxımlı və faydalı, ya da baxımsız fəaliyyəti seçməlidir. Sonsuz informasiya axını insanı gərəkli yeniliklərdən də imtina etmək həddinə gətirib çıxardığından mədənimaarif, sosial pedaqoji fəaliyyətə qarşı onda maraqsızlıq yaradır. Əyləncə 268 təşnəsinə çevrilən çağdaş seyrçiyə gərəklini ötürmək baxımından infoteynment çıxış yolu, faydalı fəaliyyətdir. İnformasiya çatdır maq üçün istər əyləncəli vasitələr, istərsə də oyun həvəsi geniş şəkildə istifadə olunmaqla, çağdaş teleyayımın ictimai vəzifələrin icrasına yönəlmiş fəaliyyətini istiqamətləndirdi. Oyunun inkişaf xarakteri və hedonist təbiəti, mərhələli artım istər gedişatdan, istərsə də qələbədən həvəslənməyə və həzz alma ğa imkan verir. Y. Heyzinqa uduşun həzzi və törətdiyi xəyalların sonsuz həddə genişlənməsi nəticəsində onun üstünlük vəziyyətini törətdiyi qənaətini əsas götürərək, bu cəhətlərdən bəhrələnən te leviziyanın fəaliyyətində oyunun uğurlu vasitə olduğunu qeyd etməliyik və qələbə həzzinin bütün qrupa keçməsi hadisəsinin televiziyada olduqca əhəmiyyətliliyini söyləməliyik. Seyrçinin oynamaq həvəsi, oyunu maraqlandırmaq, təfəkkürü gizli şəkildə aktivləşdirmək, iştirakçıya, baxana güclü təsir etmək imkanı həm əyləncəyə, həm də dünyanı dərkə yönəlmiş fəaliyyətə çevrilə bilər. Y. Heyzinqa gerçəyi bəşər tarixinin başlanğıcından hikməti dərk etmək üçün oyun formasından istifadə olunduğunu (tapmaca və s.) göstərir (433). Oyunun öyrədici fəaliyyəti ilə (oyunu oynayarkən nələrisə öyrənirsən) kütləvi kommunikasiya fəaliyyətinin yaxınlı ğını əks etdirir. Oyunun qədimdən dünyanı dərk etmək, hikmət toplamaq işində danılmaz xidməti bu vasitədən televiziyanın səmərəli istifadəsini zəruri etdi. F.V. Oleşko televiziya jurnalistikasında oyunun yeri barədə araşdırmasında onun iki şəkildə reallaşdığını önə çəkir: oyun özü və jurnalist məhsullarının çərçivəsində müxtəlif yaradıcı fəndlər vasitəsilə (328) fəndləri, ənənəvi olmayan janrı, fərqli yanaşmanı, tərtibat detallarını, leksiksintaktik gedişləri ehtiva edir. Bütün bu fəndlər sərbəst, rahat ünsiyyətə yönəlir. Kapitalşou, realitişou və müsabiqələrin mənşəyində oyun elementi iştirak etsə də, heç də həmişə müəyyən biliyin ötürülməsinə yönəlmir. Yəni televiziyada oyun bir şəkildə təzahür etməyərək, özünün yalnız azart tərəfləri ilə də üzə çıxır. Azərbaycan televiziyasında “Tap tapmaca”, “Ays berq”, “Breynrinq”, “Tusi klubu” kimi intellektual oyunlar bu işin yaradıcısı hesab olunsalar da, “Zəfər zəngi” (“Space”), “Milyonçu”, “Zəif bənd”, “Teletaym” (“Lider”), “LG Bilik Akademiyası” kimi verilişlər ölkə seyrçisinə çağdaş anlamda oynamaq imkanı yaratdı. Bəsit və bayağı tərzdə ekrana çıxan psevdointellektual oyunlar isə televiziya yaradıcılığında yolverilməz hadisədir. “Bərəkətli ol sun”, “Oyunçu aparsın”, “Favorit” (“Space”) kimi bayağı və bədii
269 yaradıcılıqdan uzaq, yalnız kommersiyaya (qeyripeşəkar kommer siya fəaliyyəti) yönəlmiş halda ekrana çıxan verilişlər yayım vaxtını səmərəsiz edirdi. Səviyyəcə aşağı olan bu tip verilişlər intellektu al faydadan daha çox, estetik zövqsüzlük yaradır, müğənnilərin təbliği yolu ilə qarışıq görüntülər əks etdirməklə faydasız fəaliyyətə rəvac vermiş olurdu. Bir sıra intellektdən uzaq, bacarıqsız aparıcıla rın meydan suladığı bu cür oyunlar yayımçı şirkətin nüfuzunu aşa ğı salmaqla, onun tamaşaçı auditoriyasını azaldırdı. İnfoteynment yaranışından kütləvi mədəniyyətin təbiətinə, onun qaydalarına və özünəməxsus cəhətlərinə yiyələndi. Orijinal obraz əvə zinə hamıya ünvanlanmış fəaliyyət, bir hadisəyə çoxlu sayda yozum vermək, versiyaların tirajlanması, auditoriyaya bəlli mə dəni işarələrin kombinə edilərək təkrar istifadəsi – intellektual “sirr” kateqoriyasının və kinayənin geniş istifadəsi çağdaş teleya yıma xasdır. Fransız sosioloqu J. Fridman, kanadalı A. Lamond kütləvi mədəniyyətin kommunikasiya vasitələri ilə sıx bağlılığı nı izah edərək, televiziyanın əsas daşıyıcı olduğunu və mövcud model əsasında yeni nümunələr yaratdığını söyləyirlər. Tirajlan ma, seriyalılıq, təkrarlanma infoteynmentin fəaliyyət istiqamətinə çev rilməliydi, çünki kütləvi kommunikasiya vasitələri bilavasitə kütləyə hesablandığından, hər şeyə hamının baxması vacib şərtdir. İnfoteynmentin də başlıca qayəsi hər kəsi ekran başına toplamaq, elita və kütlənin zövqünü birləşdirəcək modelə – kommersiya postmodernizminə yaxınlaşır. Burada “reallıq” “hiperreallıq”la, “gö zəl” və “yüksək”, “möhtəşəm” və “duyğusal”lığa çevrilir. Kom mersiya postmodernizmi fəlakətçilik, hiperpessimizm, “ek zis tensial panika”, ruhdandüşmə, ekstaz hissi yaradaraq, eyni za manda, əyləncə aludəçiliyinə səbəb olur (48, səh. 61). Deməli, infoteynment quru reallıqdan bədiiəyləncəli hiperreallığa keçid dir. İnfoteynmentin gəlişi ilə televiziyanın öncə deyilən təsirləri azalmadı, sadəcə görkünü, ifadə vasitəsini dəyişdi. Əyləncə çox incəliklə, gülüşlə, həzzlə insan şüuruna təsir edə bilmək qüdrətinə malikdir. Rusiya teleməkanında – NTV kanalında infoteynmentin ilk nümunəsi olan L. Parfeonovun “Namedni” (2001–2004) layihəsi N. Kortoziyanın tərəfindən ““Namedni” proqramı rus – infoteyn menti” (230) məqaləsində təhlil edilmiş və onun Amerika təcrübəsi əsasında qurulduğu göstərilmişdir. Həftənin baş xəbərlərinin ic malı, ekspertanaliz, səbəbnəticə əlaqələrinin tapılması üzərində qurulan veriliş süjet vaxtının qısalığı, hadisələrin metaforikobrazlı
270 təsviri, detallara diqqət, qeyritipik qəhrəman və şəraitlərə maraq, montaj imkanlarından fəal istifadə, Montipaytonanimasiya ob razlarının sənədli kadrlarda “dirilməsi”, müsahibəklipemosional təsirə hesablanan qısa audiovizual əsər kimi ifadə vasitələrindən bəhrələnməsi ilə rusiyalı tamaşaçı üçün, yenilik oldu. İnfoteynmentlə bərabər, dünya teleyayım işində geniş xalq kütlə ləri üçün hesablanmayan informasiya proqramları əyləncə ele mentindən istifadə etməyərək, daha çox, peşəkar istifadəsində qə bul olunan klassik qaydalarla qurulur. Unutmaq olmaz ki, cəmiyyətin çoxçeşidliliyi balanslaşmış şəkildə qurulmalıdır. Çağ daş Azərbaycan teleməkanında informasiya işi ilə məşğul olan bir çox jurnalistlər əyləncəyə ziyalı element kimi baxaraq, onu efirə buraxmayaraq, “çəkilərini” qorumaq kimi kökündən yan lış düşüncəyə sadiqdirlər. Əyləncəli təqdimat özünün mürəkkəb strukturu, sadələşdirilməsi, effekt yaradacaq məqamların tapıl ması ilə müşayiət olunur ki, bu da böyük peşəkarlıq tələb edən işdir. Təəssüflə deməliyik ki, dünyada mövcud yeni yaradıcı lıq prosesindən xəbərsiz bir çox şərhçi və jurnalistlər mövzunun üzərində işləmək əvəzinə, onu olduğu kimi təqdim etməyə, yaxud da söhbətə güvənərək yoruculuğa meyil edirlər. Məhz bu cür ya naşmanın məntiqi nəticəsi özünü reytinq cədvəlində və tamaşaçı marağında göstərir. İnfoteynmentin azlığı, yaxud ümumiyyətlə, mövcud olmaması sadə insanı informasiyadan uzaq salaraq onu “xəbərsiz qoyur”. Hesab edirik ki, ölkə kanalları bu gərəkli təcrübəni informasiya, eyni zamanda mədənimaarif, təşkilati, so sialpedaqoji fəaliyyətdə istifadə etməlidirlər. Bu, geniş anlamda informasiyanın çatdırılması üçün ən effektiv vasitə ola, bundan imtina “özü üçün televiziya” formatı yarada bilər. İnfoteynmentin informasiya buraxılışında və jurnalist yaradı cılığında iştirakı heç də rekreativ funksiyanın digərlərini sıxış dırması kimi qəbul olunmayaraq, onun təqdimat biçimi olması gerçəkliyindən yayım işində istifadə edilməlidir. O, informasiya proqramında klip, film fraqmentlərindən istifadə edərək süjetin ideyasının çatdırılmasını daha təsirli etməklə bərabər, mədəniyyət hadisəsinə istinadla tərbiyələndirici məna da kəsb edir. Leksiksin taktik quruluşda eyni köklü sözlərin təkrarı, mozaik nitq, kalambur oyun təəssüratı yaradaraq tamaşaçını özünə cəlb edir, onu azarke şə, müəllifin iti zəkasının izləyicisinə çevirir. O. Fikrətoğlunun və yaxud M. Ağayevin çıxışları məhz bu maraq hesabına geniş şəkildə izlənilir. Həmçinin süjetlərdə az əhəmiyyətli detalların çoxluğu nitqin tempini artıraraq, informasiya yüngüllüyü və iş 271 tirak effekti yaradır ki, bu da qavrama, inam, etibar baxımından əhəmiyyətlidir. Problemin vizuallaşdırılması, semiotik yanaşma tapmaca təəssüratı yaradır ki, bu da seyrçini düşünmək, açmağa cəhd etmək hissinə sövq edir. Bu məqamda sadəliyin qorunması nın vacibliyini söyləməliyik, əks halda məntiqi məsələ həllində do laşığa düşən seyrçi, sadəcə, kanalı dəyişməklə xilas yolunu axtara bilər. İnfoteynmentdə sirr və onun açılışı barədə səslənən anons xa rakterli başlıq intriqa yaradır ki, bu da seyrçini sonadək gözləməyə vadar etməklə bərabər, sosialpedaqoji funksiyanı yerinə yetirir. Belə ki, seyrçi həqiqəti bilənə kimi öz versiyalarını irəli sürür, analiz edir, nəticələr çıxarır ki, bu da analitik düşüncənin yaran masına imkan verir. İnfoteynment rejissor, operator, montaj və qrafika işinin təkmilləşməsinə xidmət edərək vizual həllin inkişa fına, kamilləşməsinə, bədii çalarlar almasına şərait yaratmış olur. Burada görüntü estetikasının yeni ifadə vasitələrinin yaranışını xüsusilə qeyd etməliyik: keçidlər, arakəsmələr, əyani görüntü, qu raşdırılmış səhnələr. Bütün bunlar mürəkkəb yaradıcı prosesə, ax tarışlara, durmadan yenilikçiliyin tətbiqinə sövq etməklə, görüntü təkrarsızlığının yaradılması prosesində iştirak edir. İnfoteynmen tin vizual həllindəki uğurlar son illərin kinematoqrafiyasında da cəsarətlə istifadə olunur. Deyilənlərdən gəldiyimiz qənaəti ümumiləşdirərək söyləməliyik ki, informasiya axını ilə meydana çıxan reallıqdan qaçış, televi ziyaların yeni gələn vasitələrinin tapılması, təqdimat biçiminin yeniləşməsi mərhələsi ölkəmizdə də baş tutmalıdır. İnformasi ya xofu götürülməli, sosialpedaqoji funksiyanın əsas məqsədi baş verənləri təfərrüatı ilə izah etmək olduğundan, bu məramlı verilişlər yeni biçimdə ekrana gəlməlidir. Infoteynment məhz bu tələbləri yerinə yetirə biləcək intellek tual “oyun” ənənəsinə söykənən, xüsusi fəndlərlə tamaşaçını özü də bilmədən evristik prosesə cəlb edən vasitədir. K. Bü lerin “funksional həzz” nəzəriyyəsi nəticədən asılı olmayaraq hərəkət prosesindən həzz almaq xüsusiyyəti ilə oyunu digər məşğuliyyətlərdən fərqləndirir. Y. Heyzinqanın “oyunu ciddiyə almayan insan onun vasitəsilə inkişaf edir və bütün mədəniyyətin növləri: poeziya, fəlsəfə, musiqi, rəqs, təsviri sənət, hüquq ilk baş lanğıcında oyun kimi yaranmışdır” fikrini əsas götürərək infoteyn mentin təsir və inkişaf perspektivini proqnozlaşdırmaq olar. Süjetin obrazlılığı, problemin vizuallaşdırılması, sadələşdirmə, kadrla oyun, dil oyunu və kinayə, dramatikləşdirmə, intriqa ele menti, sürətli temp infoteynmentin əsas vasitələri kimi seyrçini 272 maraqlandırır, həmçinin onun sosial maariflənməsinə xidmət edir. Infoteynment postmodernist mahiyyət daşıyaraq yuxarıda sadala dığımız kimi onun dəyərlərini istifadə edir, kütləvi mədəniyyətin cəhətlərindən bəhrələnir və digər sənət növlərinə təsir edir.
Yüklə 7,01 Mb. Dostları ilə paylaş:
|