Telman Orucov Qədim Roma: qüdrətin qabarması və çəkilməsi

PUNİYA MÜHARİBƏLƏRİ 
 
Romalılar  İtaliyanın iqtisadi potensialına  sahib olduqdan sonra  öz nəzərlərini 
Siciliya adasına dikdilər. Bu ada geniş və çox məhsuldar torpaqlara malik idi, onun 
kənd  təsərrüfatı  yaxşı  inkişaf  etmişdi.  Bu  dövrdə  Siciliyanın  böyük  hissəsinə 
Karfagen nəzarət edirdi.  
Karfagen  Aralıq  dənizi  sahilindəki  qüdrətli  dövlətlərdən  biri  olub,  Afrikanın 
şimalında  (indiki  Tunis  ərazisində)  yerləşirdi.  Bu  gözəl  şəhəri  m.ə.  825-ci  ildə 
finikiyalılar, Tir şəhərindən olanlar salmışdılar. Deməli, bu şəhər Romadan da əvvəl 
meydana  gəlmişdi.  Karfagen  Romadan  xeyli  əvvəl  güclü  donanmaya  malik 
olduğundan dəniz ticarəti ilə çox varlanmışdı. Karfagen tacirləri Aralıq dənizinin hər 
tərəfinə üzürdülər, hövzənin xammal və hazır mallarının bölünməsi məhz bu şəhərdə 
mərkəzləşmişdi. Bundan başqa Karfagen inkişaf etmiş kənd təsərrüfatı ölkəsi hesab 
olunurdu.  Ona  görə  də  siyasi  hakimiyyət  torpaq  sahibkarlarına  və  tacirlərə  məxsus 
idi.  Karfagendə  də  respublika  quruluşu  mövcud  idi.  Lakin  burada  xalq  yığıncaqları 
daha az rol oynayırdı. Burada Roma senatına və ya Afina 500-lər şurasına bənzəyən 
300-lər şurası var idi. Karfagen ordusu muzdlu əsgərlərdən və Karfagendən asılı olan 
tayfaların  göndərdiyi  dəstələrdən  ibarət  idi.  Yüksək  hərbi  vəzifələri  karfagenlilər 
tuturdular və bir qayda olaraq hərbi rəislər böyük siyasi nüfuza malik olurdular. Öz 
texniki təchizatına görə Karfagen ordusu başqa ordulardan yuxarıda dururdu, orduda 
mühasirə  maşınlarından,  döyüş  fillərindən  istifadə  olunurdu.  Ən  başlıcası  isə 
Karfagen əsasən 50 avarlı gəmilərdən ibarət güclü hərbi donanmaya malik idi.  
Hələ  m.ə.  VII  əsrdə  Aralıq  dənizinin  iri  ticarət  mərkəzinə  çevrilən  Karfagen 
özünün əlverişli coğrafi şəraitindən istifadə edib, bu rayonda ağalıq iddiasına düşdü. 
Yunan  kolonistləri  ilə  Siciliyada,  Liquriyada  və  Pireney  yarımadasında,  həmçinin 
qədim  ispan  dövləti  olan  Tartesslə  qızğın  müharibə  aparan  Karfagen,  etrusklarla 
ittifaqda  Tartessi  məhv  etməyə  müvəffəq  oldu.  Karfagen  şimali  Afrika,  cənubi 
İspaniya,  qərbi  Siciliya  və  Sardiniyanın  geniş  ərazilərini  özünə  tabe  etdi.  III  əsrin 
ortalarında  isə  bütün  Siciliyanın  faktiki  olaraq  ağasına  çevrildi.  Belə  bir  dövrdə 
Aralıq dənizində Karfagen öz ticarət inhisarını saxlamağa cəhd göstərirdi. Ona görə 
də bu sahədə rəqibin meydana gəlməsi ciddi təhlükə yaradırdı və iki güclü rəqibdən 
birinin məhv və ya tabe  edilməsi "dünya" dövlətinin yaranmasına səbəb ola bilərdi. 
Roma  məhz  öz  rəqiblərini  aradan  götürməklə  dünya  dövlətinə  çevrilə  bildi.  Lakin 
Karfagen  hökmdarları  da  belə  bir  arzu  ilə  yaşayırdılar  ki,  bütün  eykumenanı  əhatə 
edən dövlətin mərkəzi Karfagen olsun.  
Karfagen sərkərdəsi Hamilkar Barka və onun oğlu Hannibal da öz qarşılarında 
belə bir məqsəd qoymuşdular. Lakin çox vaxt qarşıya qoyulan məqsədlə hadisələrin 
gedişi  və  son  nəticə  nəinki  bir-birinə  uyğun  gəlmir,  hətta  bu  məqsədi  qarşıya 
qoyanların özünün və onların arxalandığı böyük qüvvənin məhvinə səbəb olur. Polibi 
xəbər  verir  ki,  Karfagenlə  Roma  arasındakı  ilk  müqavilə  respublikanın  lap  ilk 
çağında Lutsi Yuni Brutun və Mark Horatsinin konsulluqları dövründə bağlanmışdı 
və  bu  Persiya  çarı  Kserksin  Yunanıstana  müdaxiləsindən  29  il  əvvəl,  başqa  sözlə 
509-cu  ildə  baş  vermişdi.  Bu  müqavilə  dəniz  ətrafında  ticarət  məsələlərini  nizama 
salır  və  əsasən  Karfagenin  öz  sahillərindəki  inhisarını  təsbit  edirdi.  Roma  ilə 
Karfagenin  ikinci  müqaviləsi  348-ci  ilə  təsadüf  edir,  bu  əsasən  birinci  müqavilənin 

 
43 
şərtlərini dəqiqləşdirir, buna görə də  bu müqavilənin 500-cü ildə bağlandığı da iddia 
edilir.  Sonralar  bu  müqavilələr  təzələnir.  Lakin  hətta  Pirr  kimi  ümumi  düşmənlə 
mübarizə  də  bu  iki  dövləti  bir-birinə  o  qədər  də  yaxınlaşdırmır  və  onların 
münasibətlərini heç də mehriban münasibətlər adlandırmaq olmazdı. Pirr Siciliyaya 
üzüb  gəldikdə  özünü  adanın  çarı  elan  etdi  və  təklikdə  qalan  karfagenlilər  öz 
düşmənlərindən  bir  neçə  məğlubiyyət  aldılar,  təkcə  Lilibey  limanını  əldə  saxlaya 
bildilər.  Romanın  onlara  heç  bir  kömək  göstərmədiyini  görən  karfagenlilər  ittifaq 
öhdəliklərini pozaraq, düşmənə sülh təklif etdilər.  
Nəhayət  Pirr  Siciliyadan  İtaliyaya  qovuldu,  bəlkə  də  Romanın  hucumu 
təhlükəsi altında italik müttəfiqlərinin xahişlərinə görə adanı tərk etdi. Bu hadisədən 
sonra Roma ilə Karfagen arasındakı ittifaqdan söhbət gedə bilməzdi. Əksinə, onların 
arasında  qarşıdurma  bərpa  olundu  və  bu  münaqişə  qorxusu  yaratdı.  306-cı  il 
müqaviləsinin qarşılıqlı olaraq pozulması baş verdi: Karfagen Roma hücumuna qarşı 
Tarentə  kömək  göstərməyə  cəhd  etdi,  romalılar  isə  Siciliyadakı  Messana  şəhərinin 
işinə  qarışdılar.  Bunlar  müharibənin  başlanması  üçün  bəhanə  oldu  və  264-cü  ildə 
Birinci  Puniya  müharibəsi  başlandı.  264-262-ci  illər  kampaniyasında  romalılar 
Sirakuza çarı ikinci Hieronu öz tərəflərinə keçməyə məcbur etdilər və Karfagen siysi 
cəhətdən  izolə  olundu.  Belə  başlanğıc  müharibənin  son  nəticəsini  əvvəlcədən  həll 
etdi. Buna qədər Sirakuza çarı Karfagenin müttəfiqi idi və bu Karfagenə bütün adada 
ağalıq etmək imkanı verirdi.  
Bir  qədər  sonra  karfagenlilər  özlərinin  adadakı  mühüm  strateji  məntəqəsini 
itirdilər.  Bundan  sonra  onların  ixtiyarında  bir  neçə  sahil  şəhəri  qaldı,  onlar  da 
dənizdən  təchiz  və  müdafiə  olunurdu.  Rəqiblər  qarşısında  qurtarmaq  bilməyən, 
üzücü  müharibə  perspektivi  açılırdı.  Karfagen  təkcə  dəniz  qüvvələri  vasitəsilə 
müharibəni uda bilməzdi. Roma da təkcə quru qoşunları vasitəsilə müharibəni uğurla 
sona  çatdıra  bilməzdi.  Ona  görə  də  birincinin  qarşısında  döyüşkən  piyada  qoşunu 
yaratmaq vəzifəsi meydana çıxdı, ikinci isə qısa müddətdə özünə yeni hərbi gəmilər 
qayırmaq və dənizçiləri öyrətmək zərurəti qarşısında qaldı.  
Bu yarışda Roma hərbi xadimləri qalib gəldilər. Karfagen gəmisi - penteranın 
nümunəsindən  istifadə  edib,  romalılar  artıq  260-cı  ildə  120  gəmidən  ibarət 
donanmaya  sahib  oldular.  Romalılar  dəniz  döyüşündə  yeni  taktika  işləyib 
hazırladılar.  Onlar  abordaj  körpüləri  icad  etdilər,  bu  körpülər  vasitəsilə  düşmən 
gəmisinə keçir və əlbəyaxa döyüş aparırdılar. Bu yolla romalılar dəniz döyüşündə də 
öz  piyadalarının  üstünlüyündən  istifadə  etməyə  başladılar.  Romalılar  259-cu  ildə 
dəniz  döyüşündə  qalib  gəldilər,  bu  döyüşdə  onlar  Puniya  donanmasının  yarısına 
qədərini - 50 gəmini batırmışdılar və əsir götürmüşdülər. Bu vaxt romalılar Karfageni 
Afrika  ərazisində  də  diz  çökdürmək  imkanı  əldə  etdilər.  Bu  məqsədlə  Afrikaya  4 
legion  göndərildi.  Konsul  Requl  Karfagenin  bütün  Afrika  torpaqlarını  öz  nəzarəti 
altına götürdü və üsyan etmiş liviyalıları özünə müttəfiq etdi.  
Karfagen  hökuməti  Siciliya  və  Sardiniyanın  itirilməsi  ilə  razılaşıb, 
müharibədən  çıxmaq  istədi.  Lakin  romalılar  üçün  bu  az  idi.  Onlar  danışıqlar  vaxtı 
tələb etdilər ki, puniyalılar öz hərbi donanmasını məhv etsinlər və gəmiləri Romaya 
verməyi öz öhdələrinə götürsünlər. Bu şərtlərin qəbul edilməsi Karfagenin bir böyük 
dövlət kimi ləğv olunması və onun birbaşa Roma asılılığına keçməsi demək idi. Buna 
görə  karfagenlilər  müdafiə  olunmağı  qərara  aldılar.  Siciliyadan  qoşunları  geri 

 
44 
çağırmaqla və yunan muzdlularından ibarət yeni ordu yaratmaqla, istedadlı sərkərdə, 
spartalı  Ksantippin  başçılığı  altında  karfagenlilər  Tupet  yaxınlığında  Requlun 
ordusunu  darmadağın  etdilər.  Requl  özü  isə  Karfagen  əsirliyində  öldü.  Romalıların 
liviyalı müttəfiqlərinə karfagenlilər qanlı toy tutdular.  
Lakin  hərbi  əməliyyatlar  Siciliyada  bərpa  edildikdə  puniyalılar  üçün  bu 
olduqca  əlverişsiz  şərait  yaratdı.  251-ci  ildəki  döyüşdə  karfagenlilər  120  döyüş  fili 
itirdilər. Bir-birinin ardınca Siciliyadakı şəhərlər itirilməyə başladı. Karfagenin təkrar 
sülh  bağlamaq  cəhdi  heç  bir  nəticə  vermədi.  Bu  vaxt  karfagenlilər  Roma 
donanmasına böyük zərbə endirdilər.  
Nəhayət,  on  üç  illik  taqətdən  salan  mübarizədən  sonra  tərəflər  başlanğıc 
vəziyyətinə  qayıtdılar  və  bu  illərdən  sonra  da  onlar  qəti  qələbədən  çox  uzaq  idilər. 
247-ci  ildə  Siciliyadakı  Karfagen  donanmasına  Hamilkar  Barka  komandan  təyin 
edildi  və  elə  bu  vaxtlar  onun  oğlu,  gələcək  böyük  sərkərdə  Hannibal  anadan  oldu. 
Hamilkar  İtaliyanın  cənubuna  viranedici  hücumlar  etdi.  Ancaq  müharibənin  taleyi 
Siciliyada  həll  olunurdu  və  Hamilkar  qüvvələri  bura  cəmləşdirdi.  Tərəflər  yumruq 
davası  kimi  bir-birinə  zərbələr  endirirdilər.  243-cü  ildə  romalılar  yenidən  özlərinə 
200  gəmidən  ibarət  donanma  düzəltdilər.  Həmin  donanma  dənizdə  görünəndə, 
Hamilkar Barkanın Karfagenlə əlaqəsi kəsildi.  
Eqat adaları yanındakı dəniz döyüşündə Karfagen eskadrası darmadağın edildi 
və  əlacsız  qalan  Karfagen  hakimiyyəti  Hamilkar  Barkaya  sülh  bağlamaq 
səlahiyyətini verdi. Karfagenlilər müharibəni qurtarmağı təklif etdilər, bu romalıların 
ürəyindən  oldu,  çünki  dövlətin  xəzinəsi  boş  idi.  Konsul  Katull  Hamilkarın  təklifini 
sevinclə  qəbul  etdi. Konsul  tələb  etdi  ki,  Hamilkarın  döyüşçüləri  Siciliyanı  silahsız 
tərk etsinlər. Lakin puniyalılar hər adambaşına 10 denari pul verməklə, adadan köçüb 
getdilər.  Sülh  şərtlərinə  görə,  Polibinin  yazdığı  kimi,  karfagenlilər  Siciliyanı 
boşaltmalı, Sirakuza çarı ilə müharibə etməməli idilər. Onlar romalılara bütün əsirləri 
qaytarmalı  və  iyirmi  il  ərzində  2200  evbey  talant  həcmində  gümüş  verməli  idilər. 
Karfagenə  öz  gəmilərini  Romanın  və  müttəfiqlərinin  nəzarətində  olan  rayonlara 
göndərmək  qadağan  olundu.  Məğlub  olan  Karfagen  bütünlüklə  Siciliyadan  imtina 
etməli  olsa  da,  öz  müstəqilliyini  qoruyub  saxlaya  bildi.  Həm  də  Karfagen  böyük 
dövlət vəziyyətini saxlamağa müvəffəq oldu. Bu isə Roma üçün heybətli düşmənin 
qalması  demək  idi  və  buna  görə  də  Senat  müqaviləyə  narazılığını  bildirib,  onu 
ratifikasiya etməkdən imtina etdi. Ancaq müqavilədəki təzminatın həcmi artırıldı və 
onun  ödəmə  müddəti  iki  dəfə  azaldıldı.  241-ci  ildə  sülh  müqaviləsi  imzalandı, 
müharibə  başa  çatdı.  Bu,  üzücü  müharibə  23  il davam  etdi,  qalib  gələn  Romanı  da 
taqətdən saldı. 
Bir  az  sonra  Karfagen  öz  mövcudluğu  üçün  ölüm-dirim  mübarizəsinə  girdi. 
Hamilkar isə bu mübarizəyə başçılıq etməli oldu. Hər şey kiçik xəsislikdən başlandı. 
Karfagen  hökuməti  özünün  20  minlik  ordusunu  Lilibeydən  Afrikaya  köçürməli  və 
onlara  maaş  və  mükafat  verməli,  heç  bir  qiyam  baş  verməməsi  üçün  bu  muzdla 
tutulan  adamları  vətənlərinə  -  İberiyaya,  Qalliyaya,  İtaliyaya,  Yunanıstana,  qonşu 
Afrika ərazilərinə göndərməli idi. Lakin hökumət istəyirdi ki, muzdlu əsgərləri onlara 
düşən  maaşı  almaqdan  imtina  etməyə  məcbur  etsin.  Ona  görə  də  hökumət  onları 
Karfagendən  buraxmadı,  bunun  nəticəsində  isə  şəhərin  normal  həyatı  tezliklə 
pozuldu. Təkcə gecələr deyil, günün günorta çağı da qarət və qətllər baş verirdi. Heç 

 
45 
kəs  özünü  təhlükəsiz  hesab  etmirdi.  Hakimiyyət  vəziyyətə  nəzarət  edə  bilmirdi  və 
qorxulu  hadisədən  yaxasını  qurtarmaq  üçün  muzdluları  cənuba  göndərdi  və  əslində 
öz əli ilə qiyam mərkəzi yaratdı.  
Muzdlular, məvaciblərindən əlavə Hamilkar Barkanın vəd etdiyi kimi xeyli pul 
gözləiyrdilər. Onların yanına Liviya hökmdarı - o vaxtlar strateq olan Hannon gəldi. 
Hannon  onlara  pul  paylamaq  əvəzinə,  Karfagenin  çətin  vəziyyətindən  danışmağa 
başladı,  axırda  isə  muzdlulara  hətta  öz  maaşlarının  bir  hissəsindən  imtina  etməyi 
təkid  etdi.  Buna  təbii  reaksiya  kimi  düşərgədə  iğtişaş  başlandı,  əsgərlər  hiddətli 
çıxışlar etdilər və artıq bu fırtınalı dənizi yatırmaq çətin idi. Hannon puniya dilində 
danışırdı,  qall,  iber,  liquriyalı,  balear,  liviyalı,  yarımyunan  muzdlu  əsgərlər  bu  dili 
başa düşmürdülər, az-çox onları könüllü tərcüməçilər başa salırdı. Danışıqları kəsib, 
muzdlu  əsgərlər  Karfagenə  tərəf  hərəkət  etdilər.  Üsyanın  başlanmasının  qarşısını 
almaq  üçün  hökumət  indi  hər  şeyə  hazır  idi.  Lakin  gecikən  güzəşt,  muzdluları  yeni 
tələblər  irəli  sürməyə  təhrik  etdi.  Onlar  müharibədə  olan  atlarının  da  pulunu  tələb 
etdilər.  Muzdlular  arasında  elə  adamlar  var  idi  ki,  onlar  heç  bir  sazişin  əldə 
edilməsinə  razı  deyildi.  Onlar  güman  edirdilər  ki,  ordusuz  Karfagen  üzərində  asan 
qələbə  çala  bilərlər.  Onların  arasındakı  kampaniyalı  Spendi  və  liviyalı  Matos 
hökumətin təkliflərinə qarşı müqavimətə başçılıq etdilər.  
Matos  açıqca  qiyama  çağırırdı.  Qiyam  başlandı  və  qiyamçılar  Karfagen 
hökumət  nümayəndələrini  dustaq  götürdülər.  Liviya  şəhərlərindən  qiyamçılara 
kömək  gəldi.  Polibinin  yazdığına  görə,  döyüşçülərə  70  min  liviyalı  qoşuldu.  Əsgər 
qiyamı xalq azadlıq müharibəsinə - Liviya müharibəsinə çevrildi. Qiyamçılar iki gün 
Puniya  şəhəri  Utika  və  Hippakriti  (çar  Hipponunu)  mühasirəyə  aldı  və  bununla 
Karfageni Afrika materikindən ayırdı. Hannonun başçılığı altında yeni muzdlu ordu 
toplandı,  şəhər  sakinləri  səfərbərliyə  alındı  və  qiyamçıların  düşərgəsinə  hücum 
edildi.  Fillər  müdafiə  xəttini  yardılar,  qiyamçılar  qaçdılar  və  yaxındakı  təpədə 
möhkəmləndilər. Bu vaxt Hannon başladığı işi başa çatdırmadan, Utikaya istirahətə 
qayıtdı.  Qiyamçılar  bu  başısoyuqluğu  görüb  onlara  hücum  etdi,  çoxlarını  qətlə 
yetirdi, qalanlarını isə qaçmağa məcbur etdi.  
Belə  bir  vaxtda  yeni  Puniya  qoşunlarına  komandanlıq  Hamilkar  Barkaya 
tapşırıldı.  Onun  sərəncamında  70  döyüş  fili  və  10  min  döyüşçü  var  idi.  Hamilkar 
düşmənin  arxasına  çıxıb,  əlbəyaxa  döyüşdə  onları  məhv  etdi.  Qiyamçılar 
məğlubiyyətə  baxmayaraq,  çar  Hipponu  şəhərinin  mühasirəsinə  böyük  ümid 
bəsləyirdilər.  Sonra  qiyamçılar  Hamilkarı  bir  vadidə  tələyə  saldılar.  Karfagen 
qoşunları  məhv  olmaqla  üz-üzə  gələndə,  qiyamçıların  rəhbəri  Matos  Karfagenin 
məğlubiyyətində  maraqlı  olmayan  Numidiya  aristokratiyasından  kömək  qəbul 
etməklə,  ciddi  səhvə  yol  verdi.  Numidiya  aristokratının  xəyanəti  nəticəsində 
Hamilkar  qiyamçılara  bu  dəfə  də  qalib  gəldi.  Onlar  böyük  itki  verdilər.  Ancaq 
gözlədiklərinin  əksinə,  Hamilkar  hərbi  əsirlərə  çox  mərhəmətlə  yanaşdı.  Lakin 
qiyamçıların qalan hissəsi özlərini daha da qəddarcasına aparır, puniyalı əsirləri edam 
edirdilər. Hamilkar və Hannon öz ordularını birləşdirdilər. Lakin öz aralarında onlar 
razılığa  gələ  bilmədiyindən  Hannon  ordunu  tərk  etdi.  İndi  Hamilkara  əsgər  başçısı 
olduğunu  sübut  etmək  lazım  idi.  Qiyamçıların  qəddarlığına  o  da  qəddarlıqla  cavab 
verməyi  qərara  aldı,  əsirləri  öldürməyə  əmr  verdi  və  onları  vəhşi  heyvanların 
qabağına  parçalanmağa  atdırdı.  Bu  çətin  anda  Roma  puniyalıların  ərzaqla  təmin 

 
46 
edilməsini təşkil etdi və Utikanın Roma ittifaqına daxil olması təklifinə rədd cavabı 
verdi. Hamilkar düşməni böyük və kiçik toqquşmalarla taqətdən saldı və nəhayət iki 
yerə bölünən qiyamçıların bir hissəsini mühasirəyə aldı. Mühasirədə olanlar arasında 
aclıq  başlandı.  Hamilkar  qiyamçıları  kütləvi  surətdə  məhv  etdi.  Nəhayət, 
qiyamçıların Matosun başçılıq etdiyi sonuncu hissəsi də darmadağın edildi. Matos isə 
əsir  düşdü.  Karfagen  dövlətini  sarsıdan  və  241-239-cu  illərdə  üç  il  davam  edən 
muzdlu əsgərlərin, liviya kəndlilərinin və qaçmış qulların qiyamı belə başa çatdı.  
Qiyamı  yatırtmağa  nail  olan  Hamilkar  Barka  (Barka-ildırım  deməkdir) 
Karfagendə  böyük  nüfuz  qazandı  və  Romadan  qisas  almaq  üçün,  onunla  yeni 
müharibəyə can atan hərbi partiyaya başçılıq etdi. Bu müharibə üçün platsdarm kimi 
o,  İspaniyanı  seçdi  və  Pireney  yarımadasının  xeyli  hissəsini  özünə  tabe  etdi. 
İspaniyanın  işğal  edilməsi  vaxtı  Hamilkar  həlak  oldu,  çayda  batıb  öldü.  Orduya 
komandanlıq əvvəlcə onun kürəkəninin, sonra isə oğlu - məşhur sərkərdə Hannibalın 
əlinə  keçdi.  Artıq  bu  vaxtdan  faktiki  olaraq  Roma  ilə  yeni  müharibə  məsələsi  həll 
edilmişdi. Hannibala atası romalıları əzmək və məhv etmək hissini təlqin etmişdi. Tit 
Livinin yazdığı kimi, Hamilkar oğlanlarını şir kimi yedizdirirdi ki, onları romalıların 
üstünə  qısqırtsın.  Hannibalın  tərbiyəsində,  onun  doqquz  yaşında  olarkən  içdiyi  and 
xüsusi yer tutur. Atası uşağı məbədə gəlməyə və qurban verilməsində iştirak etməyə 
məcbur etdi, oğlu ondan romalılara nifrət irsini götürməli idi. Ona görə də Hannibal 
mehrab  qarşısında  Romaya  əbədi  nifrət  andı  içdi.  Bu  hadisə  gələcək  sərkərdənin 
yaddaşında  həmişəlik  qaldı.  Sonralar  bunu  Hannibal  Selevkid  dövlətinin  çarı  III 
Antioxa söyləmişdi.  
Hamilkarın  kürəkəni  Hazdrubal  səkkiz  il  ərzində  İspaniyada  olan  orduda 
komandan  oldu.  O,  çox  vaxt  gücdənsə,  ağılın  köməkliyi  ilə  hərəkət  edərək,  bir  sıra 
kiçik  çarlarla  ittifaq  bağladı.  Lakin  o,  özünü  qoruyub  saxlaya  bilmədi.  Öz  ağasının 
edam  edilməsindən  hiddətlənən  barbarlardan  biri,  hamının  gözü  qarşısında 
Hazdrubalı qətlə yetirdi. Bundan sonra gənc Hannibal orduya komandan elan edildi. 
Lakin onun atasının köhnə rəqibi Hannon hələ İspaniyaya gedən gələcək sərkərdə və 
onun  atası  haqqında  nalayiq  sözlər  danışmağa  başladı  ki,  Hazdrubal  özünün  zərif 
gəncliyi  ilə  Hannibalın  atasına  ləzzət  verdiyi  kimi,  özünün  də  onun  oğlundan  eyni 
xidməti  tələb  etmək  hüququ  vardır.  O,  karfagenlilərə  xəbərdarlıq  edirdi  ki,  əgər  bu 
cavan oğlan qanunlara tabe olmasa, "kiçik alov böyük yanğın törədəcəkdir".  
Hannibal İspaniyaya gəldikdən sonra hamının diqqətini cəlb etdi. O, çox şeydə 
atasına bənzəyirdi. O, həm idarə etməyi, həm də tabe olmağı eyni dərəcədə bacarırdı. 
O,  olduqca  cəsur  idi,  özünü  təhlükələrə  atırdı,  qızmar  istiyə  də,  şaxtaya  da  eyni 
qaydada  dözürdü.  O,  yemək-içməyə  də  biganə  idi,  ləzzət  üçün  deyil,  təbiətin  tələb 
etdiyi qədər yeyirdi. Yalnız işdən azad olan vaxtlarda, gecə və gündüzlüyündən asılı 
olmayaraq  yatırdı.  Lakin  bu  ləyaqətlərlə  yanaşı  onun  eybəcər  qüsurları  da  var  idi. 
Onun  müqayisə  olunmayan  qəddarlığı  və  xəyanəti  var  idi.  Düzgünlük,  ləyaqət 
məsələlərinə  əhəmiyyət  vermirdi.  Sərkərdə  olduqdan  sonra  o,  Saquntla  müharibə 
etməyi qərara aldı. Ən başlıca vəzifəsi kimi, elə bil ona İtaliyanı əyalət kimi həvalə 
etmişdilər  və  Roma  ilə  müharibə  etməyi  tapşırmışdılar.  Əslində  Saquntla  müharibə 
etmək, Romanı müharibəyə dəvət etmək idi. Çünki bu şəhər Roma ilə ittifaqda idi.  
Hannibal  öz  qoşunlarını  Yeni  Karfagenə  qış  düşərgəsinə  çəkdi.  Romalılar 
deyirdi  ki,  Hannibalın  əsgərləri  İspaniyada  adam  əti  yeyirmişlər,  buradan 

 
47 
"kannibalizm"  məfhumu  yaranmışdır.  Bir  qədər  sonra  isə  o,  Saquntun  mühasirəsinə 
başladı. Roma İspaniyaya səfirlik göndərdi ki, Hannibalı bu hərəkətdən çəkindirsin. 
Nəhayət, puniyalılar hücuma keçdilər, taranla şəhər divarlarını dağıtmağa başladılar. 
Hər iki tərəf divarın yarığına atıldılar və döyüş başlandı. Lakin vuruşmanın nəticəsi 
aydın deyildi. Saquntlular puniyalıları şəhərdən çıxardılar və düşərgələrinə qovdular. 
Bu  vaxt  Hannibala  Roma  elçilərinin  gəldiyini  xəbər  verdilər.  Lakin  sərkərdə  onları 
qəbul  etmədi  və  Karfagenə  göndərdi.  Hannibal  həmçinin  vətənə,  öz  tərəfdarlarına 
hazır  olmaq  barədə  xəbər  göndərdi.  Ona  görə  də  Roma  səfirlərinin  missiyasının 
sonrakı mərhələsi də uğursuzluqla nəticələndi. Səfirlər qəbul ediləndə, təkcə Hannon 
Roma ilə müqavilənin müdafiəçisi kimi çıxış etdi. O, senata and verməklə müraciət 
etdi  ki,  Saqunt  müharibəsi  vasitəsi  ilə  Roma  ilə  müharibəni  qızışdırmasınlar.  Yada 
saldı  ki,  o,  onları  Hamilkarın  oğlunun  orduya  göndərməkdən  çəkindirmişdi.  Çünki 
Qərbdən onun ruhu oğluna keçəcəkdir. Bu gənc orduya yalnız çar hakimiyyətini ələ 
keçirmək məqsədilə getmişdi və niyyəti bir-birinin ardınca müharibə aparmaq idi. Bu 
yolla  o,  özünü  daim  silah  və  legionlarla  əhatə  etməyə  çalışırdı.  Məgər  siz 
düşməninizi,  özünüzü  tanımırsınızmı,  hər  iki  xalqın  xoşbəxtliyini  bilmirsinizmi? 
Saquntun  xarabalıqları,  -  qoy  mənim  gələcəyi  görməyim  təki  yalan  çıxsın!  -  bizim 
üstümüzə töküləcəkdir. Mən bu gəncə ona görə belə qızğınlıqla nifrət edirəm ki, o, 
Furiya  (intiqam  ilahəsi)  kimi  bu  müharibəni  başlamışdır.  Onu  elə  yerdə  gizlətmək 
lazımdır ki, oradan onun nə adı, nə ondan bir xəbər gəlib çatmasın, orada bizim dinc 
şəhərimizi  narahat  etməyə  onun  heç  bir  imkanı  olmasın.  Biz  Romaya  səfirlik 
göndərib,  Roma  senatından  üzr  istəməliyik.  Digər  elçilər  isə  Hannibala  qoşunları 
Saquntdan  geri  çəkməyi  əmr  etməlidir  və  sonra  müqavilənin  xatirinə,  onun  özünü 
romalılara  verməlidir.  Üçüncü  səfirlik  isə  Saqunta  göndərilməlidir  ki,  sakinlərə 
dəymiş ziyanı ödəsin. Hannon çıxışını bitirdikdə, senat kiçicik istisna ilə Hannibalın 
tərəfdarı  olduğuna  görə,  ona  heç  bir  cavab  vermədi.  Romalılara  isə  belə  cavab 
verdilər  ki,  müharibəni  Hannibal  deyil,  saquntlular  başlamışdır,  Roma  isə  Saqunta 
görə öz köhnə müttəfiqi olan Karfagen barədə ədalətsiz hərəkət etmişdir.  
Bu  danışıqlar  gedən  vaxt  Hannibal  öz  işini  görməkdə  davam  edirdi.  O, 
qoşunlarına elan etdi ki, şəhər alınanda bütün qənimət əsgərlərə qalacaqdır. Əsgərlər 
bundan elə cuşə gəldilər ki, onların qarşısını heç nə ala bilməzdi. Saquntlular kömək 
üçün  hara  müraciət  etməyi  belə  bilmirdilər.  Hannibalın  tələbinə  görə,  saquntlular 
bütün  qızıl  və  gümüşü  düşmənə  verməli,  özləri  isə  adama  bir  paltarla  şəhəri  tərk 
edib,  puniyalıların  göstəriş  verdiyi  yerdə  yaşamalı  idilər.  Romalılara  bəslədikləri 
ümidin  boşa  çıxdığını  görən  saquntlulara,  sülh  şərtləri  Hannibal  tərəfindən,  onların 
qalibi  kimi  irəli  sürülürdü.  Saquntluların  Hannibalın  yanına  göndərdiyi  elçi  bu 
tələbləri onlara çatdırırdı. Elçi öz həmşəhərlilərinə dedi ki, yaxşısı budur Hannibala 
tabe  olaq,  nəinki  yol  verək  ki,  düşmən  müharibənin  qanunlarına  uyğun  olaraq  sizi 
öldürsün,  yaxud  da  sizin  gözünüzün  qarşısında  arvad  və  uşaqlarınızı  qul  olmağa  
aparsın. Birdən toplaşmış kütlədən şəhərin birinci şəxsləri ayrılıb, həm ictimai, həm 
də özlərinin qızıl və gümüşünü meydana daşımağa başladılar, tələsik tonqal yandırıb, 
onların hamısını oda atdılar. Bu vaxt Hannibal şəhərə hücum etdi. Bir andaca Saqunt 
zəbt  edildi.  Hannibal  bütün  yaşlı  adamların  hamısını  bir  nəfər  kimi  öldürməyi  əmr 
etdi.  Şəhərlilərin  çoxu  öz  arvadları  və  uşaqları  ilə  evlərinə  yığışıb  qapını  bağlayıb, 

 
48 
özləri  içəridə  ola-ola  evlərini  yandırdılar.  Digərləri  isə  əllərində  silah  düşmənin 
üstünə atılıb son nəfəslərinə qədər vuruşdu.  
Karfagendən  qayıdan  səfirlər  onların  düşmən  əhval-ruhiyyəsini  xəbər 
verdikdə,  Romaya  Saquntun  darmadağın  edilməsi  məlumatı  da  gəldi.  Senatorlar 
bundan elə hiddətə gəldilər ki, elə bil düşmən Roma divarları qarşısında dayanmışdı. 
Ona görə də xalq yığıncağına karfagenlilərə müharibə elan etmək təklifi verildi. Ordu 
döyüş  hazırlığına  gətirildi.  Lakin  müharibəni  başlamaq,  bütün  adətlərə  əməl  etmək 
üçün  yenidən  Afrikaya  beş  nəfərdən  ibarət  səfirlər  göndərildi,  onların  içərisində 
Kvint Fabi də var idi. Onlar karfagenlilərdən soruşmalıydılar ki, Hannibala Saquntu 
mühasirə  etmək  tapşırığını  dövlətmi  vermişdir?  Səfirlər  Karfagen  senatına  daxil 
olanda Kvint Fabi məhz bu sualı onlara verdi. Bu vaxt bir karfagenli cavab verdi ki, 
romalılar  bizə  ilk  səfirləri  göndərəndə  də  və  onlara  Hannibalı  öz  şəxsi  məsuliyyəti 
hesabına  Saquntu mühasirəyə  almış  adam  kimi  verilməsini  tapşıranda  da  tələsik  və 
təhqiramiz hərəkət etmişdilər. İndiki səfirliyin tələbi ondan daha sərtdir. O vaxt siz 
təkcə Hannibalı ittiham edirdiniz və yalnız onun verilməsini tələb edirdiniz, indi isə 
siz gəlmisiniz ki, bizim hamımızı günah işlətdiyimizi etiraf etməyə məcbur edəsiniz 
və bizim öz etirafımızla üzərimizə cərimə qoyasınız.  
Belə ittihamları sadaladıqdan sonra o, romalı səfirlərə bildirdi ki, Saquntu və 
Giber  çayını  keçməyi  bəhanə  gətirməyi  qurtarın,  nəhayət  uzun  müddət  ürəyinizdə 
gəzdirdiyiniz  məsələləri  açıb  tökün,  onların  yükündən  azad  olun.  Bu  vaxt  romalı 
toqasının ətəyini elə tutdu ki, onda oyuq əmələ gəldi və dedi: "Bax burda mən sizə 
müharibə  və  sülh  gətirmişəm;  hansını  istəyirsiniz,  seçin!"  Bu  sözlərinə  o,  daha 
məğrur cavab aldı: "Özün seç!" Romalı toqasını aşağı saldıqda, ucadan dedi: "Mən 
sizə  müharibə  verirəm"  və  iştirak  edənlər  yekdilliklə  cavab  verdilər  ki,  onlar 
müharibəni qəbul edirlər və qəbul etdikləri qətiyyətlə də onu aparacaqlar.  
Səfirlər  oradan  İspaniyaya  keçdilər  ki,  ayrı-ayrı  icmalarla  ittifaq  bağlasınlar. 
Lakin  voltsiyalılarla  görüşdükdə,  onlardan  sərt  cavab  aldılar:  "Romalılar,  sizin 
vicdanınız  necə  yol  verir  ki,  sizin  məsləhətinizə  qulaq  asan  saquntlular  öz 
düşmənləri,  puniyalıların  qəddarlığından  daha  çox  öz  müttəfiqləri  romalıların 
xəyanətindən  ziyan  gördükdən  sonra  bizdən  tələb  edəsiniz  ki,  karfagenlərin 
dostluğundan  sizinkini  üstün  tutaq.  Sizə  məsləhət  görürük  ki,  Saquntun  bədbəxtliyi 
bilinməyən  yerlərdə  özünüzə  müttəfiq  axtarasınız,  ispan  xalqları  üçün  Saquntun 
xarabaları  qəmgin,  həm  də  təsirli  dərs  olacaqdır  ki,  heç  kəs  Roma  sədaqətinə  və 
Roma  dostluğuna  bel  bağlamasın".  Səfirlər  belə  sərt  cavabdan  sonra  Qalliyaya 
keçdilər.  Qallar  isə  onlara  belə  cavab  verdilər:  "Romalılar  bizə  heç  bir  xidmət 
göstərməmişlər, karfagenlilər isə bizi incitməmişlər; ona görə də romalıların xeyrinə, 
puniyalıların əleyhinə silah qaldırmağa ehtiyac duymuruq". Beləliklə qall tayfaları da 
romalıların müraciətinə dostluq mövqeyindən cavab vermədilər.  
Hannibal  218-ci  ildə  Giber  (indiki  Ebro)  çayını  keçib,  qallara  xəbər  göndərdi 
ki,  onların  torpaqlarından  keçəcəkdir.  Həm  də  o,  Alp  aşırımları,  dağ  keçidləri 
haqqında  məlumat  almaq  istəyirdi.  Tit  Livinin  yazdığına  görə,  Giber  çayından 
Hannibal 90 min piyada və 18 min süvari keçirmişdi. O, İspaniyada xeyli qüvvə və 
21 fil qoyub getdi. Çoxları qarşıdakı müharibədən yox, insan qüvvəsindən yüksəkdə 
duran Alp dağlarını aşmaqdan qorxurdu. Hannibal Qalliyaya düşmən kimi deyil, dost 
kimi gəlmişdi və söz vermişdi ki, qallar onu məcbur etməsələr, İtaliyaya çatana qədər 

 
49 
qılıncları  qınından  çıxmayacaqdır.  O,  bəzi  tayfalara  qorxu  ilə,  digərlərinə  hədiyyə 
verməklə təsir edirdi. Hannibal əsgərlərin Alpdan aşmağın çətinliyindən qorxduğunu 
bilib, 
onların  arasında  narazılıq  yaranmaması  üçün  İtaliyaya  yürüşünü 
sürətləndirməyi  qət  etdi  və  əsgərləri  yığıb  onlara  müraciət  etdi  ki,  sizə  görə  məgər 
Alp  uca  dağlar  deyilmi?  Axı  elə  bir  yer  yoxdur  ki,  o,  göyə  dirənsin  və  insan  üçün 
keçilməz olsun. Əgər bu dağlarda adamlar yaşayırsa, onların öhdəsindən gələ bilirsə, 
deməli döyüşçülər də bu dağlarla bacararlar. Silahdan başqa heç nəyi olmayan əsgər 
üçün bu dağlar keçilməz, əlçatmaz ola bilməz. Bu mümkündürmü ki, bizim yürüşün 
məqsədi  olan  Roma,  dünyanın  paytaxtıdırsa,  bu  yerlər  nə  qədər  yabanı  və  sərt 
qayalar olsa da, dayanmağımıza imkan versin?  
Onun sözlərindən döyüşçülər həvəsə gəldilər və yollarına davam etdilər. Lakin 
dağlar  doğrudan  da  keçilməz  idi.  Bütün  təbiət  elə  bil  ki,  şaxtadan  donmuşdu.  Bu 
səhnə  döyüşçülərə  çox  qorxulu  görünürdü.  Uca  dağlar,  buzluqlar,  şiş  qayalar,  tük 
basmış və cır-cındır geymiş adamlar onları dəhşətə gətirirdi. Çox sayda əsgər aşırımı 
keçəndə  sürüşüb  aşağıdakı  dərin  uçurumlara  düşürdü.  Yük  heyvanları  xüsusən  çox 
əziyyət çəkirdi, qar topası kimi aşağı  yuvarlanırdı. Doqquzuncu günü onlar aşırıma 
çatdılar. Hannibal uzaq məsafəni seyr etməyə imkan verən dağ çıxıntısında əsgərlərə 
İtaliyanı və Pad (indiki Po) çayının ovalığını göstərdi və dedi ki, bundan sonra hər 
şey yaxşı gedəcəkdir, bir və ya iki döyüş İtaliya paytaxtı üzərində hakimiyyəti bizə 
verəcəkdir.  Əsgərlər  İspaniyadakı  Yeni  Karfagendən  Alpın  ətəklərinə  qədər  beş  ay 
yarımadək  vaxt  sərf  etmişdilər.  Hannibalın  yanında  əsirlikdə  olan  Alimet  məlumat 
verir  ki,  Hannibal  İtaliyaya  80  min  döyüşçü  və  10  min  süvari  gətirmişdi  və  guya 
yolda Hannibal 36 min adam və böyük miqdarda at və yük heyvanı itirmişdi. Bundan 
başqa o, Alp dağlarından 37 fil keçirə bilmişdi.  
O,  Pad  çayı  ətrafındakı  qalları  öz  tərəfənə  çəkdi.  Bu  vaxt  Roma  ordusuna 
Korneli  Stsipion  komandanlıq  edirdi  və  Hannibala  qarşı  o,  göndərilmişdi.  O,  öz 
döyüşçüləri qarşısında çıxış edərək dedi: "Siz qaliblərə məxsus ruhla vuruşacaqsınız, 
onlar  isə  məğlublara  məxsus  utancaqlıqla  döyüşəcəklər".  Sərkərdə  öz  əsgərlərinə 
karfagenlilərin  I  Puniya  müharibəsində  məğlub  olmasını  yada  salırdı.  O,  davam 
edərək  dedi  ki,  indi  də  onlar  bizimlə  vuruşmağı  igidliyin  aşıb-daşmasından  qət 
etməmişlər. Onlar kabuslardır, onların əlləri, ayaqları donmuş, ancaq bir qədər xarici 
görkəmdən insana oxşarlıqları qalmışdır. Onlar düşmənin yazıq qalıqlarıdır, düşmən 
deyildir.  Məni  bircə  şey  düşündürür  ki,  siz  döyüşəcəksiniz,  adamlar  isə  güman 
edəcəklər  ki,  guya  Hannibala  Alp  qalib  gəldi.  Elə  güman  edin  ki,  sizə  qarşı  silah 
qaldırmış qullarınızı görürsünüz. Onlar elə təsirli məğlubiyyətdən 20 il sonra dəlisov 
oğlanın  arxasına  düşüb  sizin  doğma  şəhərinizi  mühasirəyə  almağa  gəlirlər.  İndi  siz 
əvvəlki  kimi  Siciliyaya  və  Sardiniyaya  sahib  olmaq  uğrunda  deyil,  İtaliya  uğrunda 
vuruşacaqsınız.  Burada  biz  elə  mərdliklə  vuruşmalıyıq  ki,  elə  bil  ki,  Romanın 
divarları önündə vuruşuruq. Qoy sizin hər biriniz özünə yəqin etsin ki, o, təkcə özünü 
deyil,  həm  də  arvadını  və  kiçik  yaşlı  uşaqlarını  qoruyur,  sizin  gücünüzdən  və 
igidliyinizdən  Romanın  və  Roma  dövlətinin  taleyi  asılı  olacaqdır.  Belə  sözlər 
döyüşçülərə təsir etməyə bilməzdi.  
Hannibal  isə  öz  döyüşçüləri  qarşısında  nitq  söyləməkdənsə,  ibrətamiz  misal 
göstərməyi üstün tutdu. O, səhnə kimi bir yerə, dağlılardan götürdüyü əsirləri çıxardı, 
onların  qabağına  qalların  silahını  tökdü  və  dedi  ki,  onlardan  kim  qandaldan 

 
50 
qurtarmaq istəyirsə, əlində silah vuruşmalıdır. Qələbə qazandığı halda ona silah və at 
veriləcəkdir. Buna cavab olaraq əsirlərin hamısı bir nəfər kimi tələb etdilər ki, onlara 
silah versinlər, hər biri dua etməyə başladı ki, qoy onu tale döyüşçü kimi seçsin. Bir 
neçə  cüt  əsir  vuruşub  qurtardıqda,  Hannibal  tamaşanı  dayandırdı  və  döyüşçülərinə 
dedi ki, bu tamaşa sizin vəziyyətinizin təsviridir. Şərqdən və Qərbdən siz iki dənizin 
arasında  sıxılmısınız,  qaçmağa  isə  bir  gəminiz  də  yoxdur.  Lakin  tale  sizi  labüd 
vuruşmaq qarşısında qoymaqla, qələbə halında sizə ən yüksək mükafatları təklif edir. 
Siz  uzun  yol,  bir  belə  dağ  və  çaylar  keçmisiniz.  Burada  sizin  zəhmətlərinizin  tale 
tərəfindən təyin edilmiş sonu çatır, burada sizin xidmət müddətiniz qurtarmaqla, sizə 
layiq olduğunuz mükafatı hazırlayır. Mən təkcə Alp xalqlarının deyil, daha mühümü, 
Alpın  özünə  qalib  gələn  sərkərdə  kimi  özümü  altı  aylıq  rəislə  müqayisə  etmək 
istəmirəm.  Hannibal  ona  işarə  edirdi  ki,  Stsipion  cəmisi  yarım  il  idi  ki,  komandan 
təyin edilmişdi.  
O, davam edərək dedi ki, hara nəzərimi çevirirəmsə, ətrafımda ancaq igidlik və 
güc görürəm. Ümid və ruh daim hücumu dəf edəndən daha çox, hücum edənə kömək 
edir.  Bir  də  ki,  vurulmuş  iyrənc  təhqirdən  yaranan  hiddət  bizi  cuşə  gətirir  və  təhrik 
edir.  Axı  onlar  tələb  etmişdilər  ki,  birinci  olaraq  edam  etmək  üçün  məni  onlara 
versinlər. Başçıdan sonra siz hamınız, Saquntu mühasirəyə alanlar onlara verilsin. Bu 
lovğa və qaniçən xalq belə düşünür ki, hər şey ona məxsusdur, hamı onun iradəsinə 
əməl  etməlidir.  O,  hesab  edir  ki,  kiminlə  vuruşmaq  və  kiminlə  sülh  şəraitində 
yaşamaq  barədə  bizə  göstəriş  vermək  hüququna  malikdir.  O,  bizə  sərhədlər  təyin 
edir,  bizi  dağlar  və  çaylar  arasında  qoyub,  ağzımızı  bağlayır,  bu  sərhədi  keçməyə 
icazə vermir, özü isə birinci olaraq qoyduğu sərhədləri keçir. Heç yerdə bizə bir ovuc 
da olsun torpaq qalmamışdır, yalnız ondan başqa ki, biz əlimizdə silah, onu özümüz 
tutub  alacağıq...  Sizin  ümidsiz  vəziyyətinizdə  qələbə  və  ya  ölümdən  başqa  yollar 
kəsilmişdir.  Ona  görə  də  çalışın  ki,  qalib  gələsiniz;  əgər  tale  tərəddüd  etsə,  onda 
fərari ölümündənsə, döyüşçünün ölümünə üstünlük verin. Əgər bu sözləri ürəyinizə 
möhkəm  həkk  etdinizsə,  əgər  siz  onlara  əməl  etməyə  hazırsınızsa,  təkrar  edirəm  - 
qələbə  sizin  olacaqdır.  Əbədi  allahlar  insana  ölümə  nifrətdən  daha  güclü  və 
qalibiyyətli silah verməmişdir.  
Hannibal  bu  sözlərdən  sonra  romalılarla  ilk  döyüşqabağı  döyüşçülərə 
İtaliyada, Afrikada, İspaniyada onların istədiyi yerdə torpaq vəd etdi, onları hər bir 
mükəlləfiyyətdən  azad  etməyə  və  pul  mükafatı  verməyə  söz  verdi.  Öz  ağalarını 
müşayət  edən  qullara  o,  azadlıq  verəcəyini  vəd  etdi.  Onun  sözlərinə  hamının  əmin 
olması üçün o, əlinə quzunu götürüb dua edərək dedi ki, əgər o, öz sözünə xəyanət 
etsə, qoy onu da bu quzunun ölümü kimi qətlə yetirsinlər və bundan sonra heyvanın 
başını əlindəki daşla əzdi.  
İlk kiçik toqquşmada konsul Stsipion yaralandı və Titsin döyüşünü də 218-ci 
ildə karfagenlilər uddu. Konsulun yanında çox gənc oğlu var idi, bu oğlan 17 il sonra 
məşhur  sərkərdə  Publi  Korneli  Stsipion  kimi  Hannibal  üzərində  parlaq  qələbə 
çalacaq və bu zəfərə görə "Afrikalı" ləqəbinə layiq görüləcəkdi. Konsulu düşərgəyə 
gətirdilər, onun xilas olmasına oğlu kömək etmişdi, bəzi mənbələr isə bunu bir qulun 
xidməti kimi göstərirlər.  
Hannibalın  qoşunlarında  Numidiya  süvariləri,  ispan  tayfalarından  olan 
döyüşçülər və qallar var idi. İlk qələbədən sonra onun üçün ərzaq problemi yarandı 

 
51 
və  iri  anbarları  olan  Klastidi  şəhərinin  xəyanəti  nəticəsində  o,  xeyli  ərzaq  əldə  edə 
bildi.  Konsul  Semproninin  başçılıq  etdiyi  romalılar  ikinci  döyüşü  uddu.  O,  bundan 
çox  qürrələnirdi.  Lovğalanan  Semproni  döyüşçülərinə  yeni  döyüşə  hazırlaşmaq 
əmrini  verdi.  Qışda  keçirilən    üçüncü  döyüş  qar  yağa-yağa  gedirdi  və  isti 
geyinməmiş və ac romalılar uduzub, geri çəkilməyə başladılar. Soyuq onları taqətdən 
salırdı. Artıq hər iki konsul, hər iki konsulun qoşunları darmadağın edilmişdi. Yeni 
konsul  seçkilərində  Qney  Servili  və  Qay  Flamini  konsullar  seçildilər.  Dördüncü 
döyüşdə Hannibal yaralandı, lakin karfagenlilər qalib gəldilər və strateji əhəmiyyəti 
olan  Vintuliviya  şəhərini  tutdular.  Şəhərlilər  silahlarını  qaliblərə  təhvil  verdilər. 
Digər toqquşmaları da Semproni uduzdu.  
İtaliyada  bu  hadisələr  baş  verərkən  konsulun  qardaşı  Qney  Korneli  Stsipion 
donanma  və  qoşunlarla  İspaniyaya  keçdi  və  Ebro  çayına  qədər  bütün  dəniz  sahilini 
Romaya tabe etdi. Ebronun digər tayındakı İspaniya Hannonun əyaləti idi. Hannibal 
onu,  bu  ölkəni  xeyli  qüvvə  ilə  müdafiə  etməyə  qoymuşdu.  Hannonla  döyüşdə 
romalılar  qalib  gəldi,  Karfagenlilər  6  min  nəfər  itgi  verdi  və  romalılar  2  min 
döyüşçünü  və  sərkərdənin  özünü  əsir  götürdülər.  Digər  toqquşmada  Stsipion  daha 
çox - 12 min nəfər düşmən əsgərini məhv etdi.  
Hannibalın  Etruriyaya  daxil  olması  da  asan  getmirdi.  Qasırğa,  dolu  yağması, 
sonrakı şaxtalar karfagenlilərə böyük ziyan vurdu. Çoxlu at və 7 fil öldü. Liquriyada 
isə  yerli  sakinlər  xəyanətkarlıq  edib,  iki  Roma  kvestorunu,  iki  hərbi  tribunu 
Hannibala  verdilər.  Bu  daha  qorxulu  simptom  idi  ki,  yerli  tayfalar  Hanniballa 
müttəfiqlik  əlaqələrinə  girib  Romaya  qarşı  mübarizədə  iştirak  edirdilər.  Hannibalın 
siyasəti  də  buna  şərait  yaradırdı.  O,  hamını  inandırmağa  cəhd  edirdi  ki,  İtaliyaya 
yalnız  Roma  ilə  müharibə  etmək  üçün  gəlmişdir.  Romanın  müttəfiqlərindən  olan 
döyüşçüləri  əsir  götürdükdə,  onlara  mərhəmətlə  yanaşır,  haqq  almadan  evlərinə 
buraxırdı, romalı əsirlərlə isə olduqca sərt davranılırdı. Belə çıxırdı ki, o, italiyalıların 
azadlığını  bərpa  etmək,  romalıların  azadlığını  məhv  etmək  uğrunda  vuruşur.  Lakin 
bütün  bunlara  baxmayaraq,  o,  xəyanətdən  də  çox  qorxurdu,  öz  həyatına  qəsd 
ediləcəyi  vahiməsi  keçirirdi.  Ehtiyatlılıq  edərək,  tez-tez  parikini  və  paltarını 
dəyişirdi,  hətta  yaxın  silahdaşları  belə  çox  vaxt  onu  tanımırdı.  O,  Etruriyada  daha 
ehtiyatlı  hərəkət  etməyi  qərara  aldı  və  bataqlıqdan  keçən  yolu  seçdi.  Arno  çayının 
daşmasından  buranı  tez-tez  su  basırdı.  Bunun  hesabına  o,  çox  qısa  müddətdə 
Etruriyaya girdi və müharibə üçün çox əhəmiyyətli olan gözlənilməzlik faktoru əldə 
etdi.  Bu  yürüş  heç  də  Alpı  aşmaqdan  asan  deyildi.  Əsgərlər  batmamaq  üçün  ölən 
heyvanların cəsədlərinin üstü ilə gedirdi. Hannibal özü təkcə sağ qalmış filin üstündə 
gedirdi.  Bataqlıqdan  çıxan  zəhərli  qazdan  və  yuxusuzluqdan  onun  gözləri  ağrımağa 
başladı və o, bir gözünü itirdi.  
Hannibal  217-ci  ildə  Trazimen  gölü  yaxınlığındakı  döyüşdə  romalıları 
mühasirəyə aldı. Bu qızğın döyüşdə konsul Flamini öldürüldü. Ancaq 6 min romalıya 
bu dəhşətdən qaçıb qurtarmaq mümkün oldu, lakin qovan Karfagen süvariləri onları 
da əsir götürdü. Bu döyüşdə romalılar 15 min adam itirdilər, digər tarixçilər isə itkini 
25  minə  qaldırırlar.  Bu  müvəffəqiyyətdən  sonra  Hannibal  artıq  qəti  qələbəyə  tərəf 
yox, Umrbiyadan keçərək Adriatik dənizinin sahilinə keçməyi qərara aldı və Apuliyə 
gəldi.  İndi  Hannibal  öz  yolu  boyu  yerli  əhalini  amansızcasına  qarət  edir  və  qırırdı. 
Əvvəlki  şirnikləndirmə  siyasətinin  yerini  "yandırılmış  torpaq"  taktikası  tuturdu. 

 
52 
Bundan  məqsəd  potensial  düşməni  qorxuzmaq  idi.  Lakin  bu  taktika  fayda 
vermədiyindən, Hannibal əvvəlki siyasətinə qayıtmağa məcbur oldu.  
Trazimen  gölü  yanındakı  biabırçı  məğlubiyyət  romalıları  ciddi  qorxuya  saldı 
və onlar çaşqınlıqdan Foruma qaçdılar. Şəhərdə çoxlu şayiələr gəzirdi. Qney Servili 
konsul  yoldaşının  həlak  olduğunu  eşitdikdən  sonra  Romaya  qayıtdı  ki,  lazım  gəlsə 
şəhərin  divarları  önündə  vuruşsun.  Ağır  vəziyyəti  görüb,  Senat  yeganə  çıxış  yolu 
kimi  diktatura  təsis  etməyi  qərara  aldı  ki,  hakimiyyət  bir  əldə  cəmləşsin,  dövlətin 
cəhdləri bir istiqamətdə birləşsin. Xalq yığıncağı Kvint Fabi Maksimi diktator seçdi.  
Elə  bu  yığıncaqda  qaydaların  əksinə  olaraq  onun  köməkçisi  -  süvari  rəisi  də 
seçildi.  Bu  vəzifəni  Mark  Minutsi  Ruf  tutdu.  Bir  az  sonra  Minutsidə  Fabinin  siyasi 
xəttinin  düzgünlüyünə  qarşı  şübhə  yarandı  və  o,  öz  səlahiyyətindən  sui-istifadə 
etməyə başladı. Onların hər biri o dövrdəki Romanın iki güclü senat qruplaşmalarını 
-  Fabiləri  və  Emililər-Korneliləri  təmsil  edirdilər.  Dövlətin  bu  ağır  vaxtında  belə 
kompromiss variantı tapılıb seçilmişdi.  
Fabi  öz  vəzifəsinə  başlayan  kimi,  həlak  olmuş  konsul  Flaminini  bu  ağır 
məğlubiyyətdə ittiham etməyə başladı. O, Servilinin tabeliyində olan orduları təhvil 
götürdükdən  sonra,  əlavə  iki  legion  yaratdı  və  karfagenlilərin  yaxınlığında  öz 
düşərgəsini saldı. Bunu görən Hannibal yeni döyüşə başlamağa cəhd etdikdə, Fabi bu 
fitnəkarlığa  getmədi  və  ona  görə  də  qoşunlar  düşərgəni  tərk  etmədi.  Fabi  başa 
düşürdü  ki,  yeni  böyük  toqquşma  hökmən  romalıların  məğlubiyyəti  ilə 
nəticələnəcəkdir,  ona  görə  də  o,  bütün  vasitələrlə  bu  toqquşmalardan  qaçırdı.  O, 
təkcə  daim  fəaliyyət  göstərən  və  Romaya  açıq  üstünlük  verən  bir  faktora  ümid 
bəsləyirdi.  Bu  Hannibal  ordusu  ilə  müqayisədə  onun  maddi  resurslarının  tükənməz 
olması və döyüşçü kontingentinin sayca üstünlüyü idi. Hannibal özü də başa düşürdü 
ki,  əvvəlki  sərkərdələrdən  fərqli  olaraq,  indi  o,  daha  istedadlı  və  məharətli  hərbi 
xadimlə  üz-üzə  gəlmişdir.  Diktator  Fabi  öz  legionları  ilə  Hannibalı  addımbaaddım 
izləyir, onu gözdən buraxmır, həm də ona düzənliyə enməyə imkan vermirdi. Kiçik 
toqquşmalarda  qalib  gələn  Roma  əsgərinin  isə  bu,  mənəvi  və  psixoloji  vəziyyətini 
möhkəmləndirirdi.  Hannibalın  çox  gözləməsinə  baxmayaraq,  Fabi  iri  döyüşdən 
qaçırdı.  Bu  vaxt  Hannibal  İtaliyanın  cənubuna  hərəkət  etməyi  qərara  aldı.  Çünki 
onun qələbələrinə baxmayaraq, İtaliyada bir şəhər də Hannibalın tərəfinə keçməmişdi 
və  onlar Romaya  sədaqətini  saxlayırdı.  Cənubda  isə  o,  ya Fabi  ilə  iri  döyüşə  girər, 
yaxud  da  tam  və  qəti  qələbə  çaldığını  göstərərdi.  O,  bu  məqsədlə  Kampaniyanı 
sınaqdan çıxarmağı qət etdi. O, güman edirdi ki, Kapuyanı tutmaqla bütöv Apennin 
yarımadasına sahib olacaqdır. 
Falerna  vilayətində  romalılar  düşməni  mühasirəyə  aldı  və  bu  vaxt  intendant 
rəisi Hannibaldan göstəriş aldı ki, quru oduncaqdan nə qədər mümkünsə, çoxlu məşəl 
hazırlasın.  Bu  hazır  olduqda  sərkərdə  tapşırdı  ki,  alovlanan  məşəlləri,  çöllərdən 
gətirilmiş  öküzlərin  buynuzlarına  bağlasınlar.  Düşərgədə  2  min  öküz  var  idi. 
Hannibal  əmr  etdi  ki,  gecə  onları  dağlara,  romalılar  yerləşən  yüksəkliklərə  tərəf 
qovsunlar.  Onların  arxasınca  Puniya  ordusu  gedirdi.  Öküzlər  dağların  və  təpələrin 
ətəyinə  çatdıqda  Hannibal  şərti  işarə  verdi  ki,  onları  zirvəyə  qovsunlar.  Alovun 
görünüşündən,  yanan  buynuzlarının  və  başlarının  dəhşətli  ağrısından  dəli  olan 
öküzlər  hər  tərəfə  qaçmağa  başladılar.  Məşəllərdən  kol-kos  yanmağa  başladı. 
Romalılar  mühasirəyə  alındıqlarını  güman  edib  qaçmağa  üz  tutdular.  Lakin  bu 

 
53 
qarmaqarışıqlıqda  karfagenlilər  və  romalılar  döyüşə  başlamağa  cəsarət  etmədilər. 
Bundan istifadə edən Hannibal öz ordusunu mühasirədən çıxardı. Bir az sonra Fabini 
Romaya çağırdılar və qoşunlara rəhbərlik süvari rəisi Munitsinin üzərində qaldı.  
Hannibal özü də gözləmədiyi çətin vəziyyətə düşmüşdü. Onun nə müttəfiqi, nə 
də bir köməyi var idi. İri itkilər verməsə də, onun ordusunun tərkibi azalırdı. Xırda 
toqquşmalar  onun  qoşunlarını  taqətdən  salırdı  və  uğursuz  sonluq  təhlüəsi  ona  daha 
aydın  görünürdü.  O,  İtaliyanın  cənubuna  da  keçə  bilmədi,  Kapuya  da  onunla 
müttəfiqlikdən  imtina  etdi.  Karfagen  senatı  onun  kömək  barədə  xahişinə  məhəl 
qoymadı.  O,  xəbər  göndərmişdi  ki,  düşməni  məğlub  etmişdir.  Lakin  qalib  kimi 
doğma  şəhərinə  qənimət  göndərmək  əvəzinə,  ondan  adamlardan  və  puldan  ibarət 
yeni kömək istəyirdi.  
Roma da Fabidən narazı idi. Bəziləri onu cinayətkar adlandırır, lənglikdə, hətta 
xəyanətkarlıqda ittiham edirdi. Fabi planı uzun müddət üçün nəzərdə tutulduğundan, 
belə tezliklə öz üstünlüyünü göstərə bilməzdi. Romalılar bundan hiddətlənirdilər ki, 
düşmən İtaliya torpaqlarında qalmaqda və onu viranə qoymaqda davam edir. Bundan 
başqa  Romanın  özü  üçün  təhlükə  nəinki  sovuşmamışdı,  həm  də  qorxulu  olaraq 
qalırdı.  Bədbəxtlikdən  diktatorun  köməkçisi,  Mark  Munitsi  Ruf  da  narazılar 
cəbhəsindən  çıxış  edirdi.  Munitsi  nə  igidlikdə,  nə  də  sərkərdə  məharətində  Fabi  ilə 
müqayisə oluna bilməzdi, ondan çox aşağıda dayanırdı.  
Həmvətənləri Fabiyə təhqiramiz "