Telman Orucov Qədim Roma: qüdrətin qabarması və çəkilməsi
Yüklə 2,67 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
ROMADA AQRAR SİYASƏT Roma dünya dövlətinə çevrildiyi bir dövrdə bütünlükdə İtaliya aqrar ölkəsi olaraq qalırdı. Kənd təsərrüfatı təcrübəsi çox güman ki, Avropaya Yaxın Şərqdən gəlmişdi. Çünki bünövrədən bir sıra bitkilərin mədəniləşməsi və heyvanların əhilləşdirilməsi Mesopatomiyadakı münbit Aypara adlanan ərazidəki ilkin fermerlər tərəfindən həyata keçirilmişdi. Avropanın cənub sahillərinə finikiyalılardan başqa gəlib çıxan ilk kolonistlər, öz vətənlərindəki vəziyyətlə qənaətlənməyən yunan kənd sakinləri idi. Şərqdən gələn üçüncü xalq isə etrusklar idi. Elmi cəhətdən aparılan və Ellinist modelə əsaslanan kənd təsərrüfatı İtaliyada ikinci Puniya müharibəsindən əvvəl meydana gəlməyə başladı və ikinci əsrdə nəzərə çarpacaq dərəcədə genişləndi. Böyüyən şəhər mərkəzlərinin ərzaqa böyük ehtiyacı var idi. Burada m.ə. II əsrə qədər natural xarakter daşıyan kiçik və orta kəndli təsərrüfatları çoxluq təşkil edirdi. Bu təsərrüfatlarda torpaq sahibinin özünün əməyindən istifadə olunurdu, başqa sözlə, əsasən ailənin başçısı ilə yanaşı digər üzvləri işləyirdilər. Yalnız məhsul toplanması vaxtı kənardan muzdlu işçilər cəlb edilirdi. İstehsal edilən məhsulun hamısı və ya əksəriyyəti ailənin öz istehlakına sərf edilirdi. İstehsal inkişaf etdikcə və qul sahibkarlığı böyüdükcə belə təsərrüfatlar sıradan çıxırdı və yeni istehsal formaları, natural təsərrüfatdan tam fərqli olan və bazar üçün işləyən təsərrüfatlar meydana gəlirdi. Bu təsərrüfat növünün digər mühüm fərqi də ondan ibarət idi ki, burada geniş şəkildə qul əməyindən istifadə olunmağa başlandı. Ona görə də Böyük Katon təsərrüfatın rentabelliyinin ən başlıca amillərindən birini bazara yaxınlıqda görürdü və qul əməyindən daha səmərəli istifadə etmək yollarını göstərirdi. Kəndli təsərrüfatları İtaliya ərazisində aparılan müharibələrdən çox əziyyət çəkirdi. Təkcə Hannibalın yürüşü vaxtı orta və cənubu İtaliyadakı kəndli təsərrüfatlarının yarısı məhv olmuşdu. Bundan başqa romalıların başqa ərazilərdə apardıqları müharibələr kəndlini əsgərə çevirdiyinə görə, torpaqları boş qoyurdu. Böyük Katona görə, vətənin ən sədaqətli döyüşçüsü məhz əkinçidən çıxırdı. Uzun illəri müharibə yollarında keçirən kəndli öz məşğuliyyətindən aralanırdı və onların əksəriyyəti müharibə qurtardıqdan sonra, Tsintsinnatın nümunəsinə sadiq qalmayıb, yenidən kəndli əməyinə qayıda bilmirdi. Bundan başqa onların bir çoxu həlak olur, digər hissəsi isə yaralı və artıq qocalmış şəkildə qayıtdığından təsərrüfatı əvvəlki kimi apara bilmirdi. Becərilməyən torpaqları yenidən əkin dövriyyəsinə cəlb etmək də əlavə zəhmət və xərc tələb edirdi. Kənd təsərrüfatı istehsalının yeni formaları - iri latifundiyalar geniş torpaq sahələrinə malik olub İtaliyanın cənubunda, Siciliyada və hətta Afrikada meydana gəlmişdi. İtaliyanın digər ərazilərində isə təsərrüfatlar kiçik torpaq sahələrini becərirdi. Kiçik Plini yazırdı: "Hələ Varron elan etmişdi ki, kənd təsərrüfatının məqsədi təkcə utilas (fayda) deyil, həm də voluptas-dır (həzz almaqdır). Romada m.ə. II əsrdə kənd təsərrüfatı istehsalının təşkili məsələlərinin təsvirini biz Böyük Mark Portsi Katonun "Əkinçilik haqqında" əsərində tapırıq. Katon əkinçi əməyinə yüksək qiymət verərək yazır ki, yaxşı adamı tərifləyəndə, həmişə onun haqqında deyirlər ki, o, "yaxşı əkinçi və yaxşı sahibdir". Tacir möhkəm və varlanmağa həvəsi olan adam olsa da, onun həyatı təhlükəli və dərdlidir. Əkinçidən isə ən sədaqətli adamlar, ən mətin əsgərlər çıxır. Katon ən yaxşı malikanə 70 barədə suala cavab verərək deyir ki, ona görə, bu malikanənin yüz yuger (25 ha) müxtəlif münbitlikdə torpağı olmalıdır, ən yaxşı yerdə üzümlük durur ki, yaxşı və çoxlu şərab istehsal edilsin, ikinci yerdə suvarılan bostan, üçüncü yerdə isə söyüd bağı, dördüncü- zeytun bağı, beşinci - otlaqlar, altıncı - taxıl zəmisi, yeddinci -meşə, buradan mal-qara yemi üçün yarpaq yığmaq olar, səkkizinci - ağaca sarmaşan üzümlük, doqquzuncu qoza verən ağacları olan meşə durur. Qul əməyindən istifadə məsələsinə gəldikdə Katon məsləhət görür ki, viliklər (sahib olmayanda, təsərrüfata başçılıq edən etibar edilmiş qul və ya azad olunmuş qul) qulların işinə ciddi nəzarət etməlidir və təsərrüfatda qulllar pis şəraitdə saxlanılmamalıdır, onlar soyuqdan donmamalı və ac qalmamalıdır. Katon xəbərdarlıq edir ki, kənd təsərrüfatı elə bir işdir ki, burada bir şeydə geciksən, hər şeydə gecikəcəksən. Sahəyə qulluq məsələsinə gələndə o, yaxşı şum edilməsini ön plana çəkir. Bundan sonra torpağa peyin verilməsini vacib hesab edir. Qul əməyindən səmərəli istifadə metodu kimi o, məsləhət görür ki, yağışlı havada onları bekar qoymamaq üçün talvar altında görülməli işə cəlb etmək lazımdır. Qulu işləmək qabiliyyətinə görə saxlamaq, qocaldıqda və ya xəstələndikdə ondan lazım olmayan əşya kimi yaxa qurtarmaq məsləhətdir. Onu istehsalın səmərəliliyi xüsusilə maraqlandırır və bu suallara o, çox müdrik cavablar və məsləhətlər verir. "Sahib ona çalışmalıdır ki, daha az şey satın alsın, daha çox şey satsın". Lakin kənd təsərrüfatının istehsalın necə aparılmasından, istehsala çəkilən xərclərdən və bazardakı konyunkturadan asılı olaraq, rentabelliyi tez-tez dəyişdiyinə və bu istehsala təbiət, xəstəliklər və ziyanvericilər də öz mənfi təsirini göstərdiyinə görə, daim yüksək mənfəət gətirmədiyindən, təsərrüfatların, xüsusən xırda təsərrüfatların yoxsullaşması prosesi gedir və kəndlilər torpaqdan məhrum olmağa başlayırlar. Torpaqsız, yoxsulaşmış kəndlilər bir qayda olaraq icaraçilərə, gündəlik muzdlu işçilərə və muzdlulara çevrilirlər. Onlara isə tələbat o qədər də yüksək olmur, ona görə də bu böyük kütlə şəhərlərə üz tutmalı olur. Şəhərdə də iş tapa bilməyənlər ən iyrənc işlərlə məşğul olmaqla belə öz həyatlarını təmin etməkdən çəkinmirlər. Bunlar antik dövrün ən aşağı zümrəsini - iğtişaşlar yanacağı olan qaraguruhu əmələ gətirirlər. Lakin kəndlilərin kütləvi surətdə yoxsullaşması həm də şəhərlərin sayının artmasına səbəb olur, ona görə də m.ə. II əsrdə İtaliyada geniş qaydada urbanizasiya prosesi gedir. Bir çox kəndlər də şəhər statusu qazanır, köhnə şəhərlər isə böyüməyə başlayırlar. Əslində dünyanın digər hissələrində, məsələn Kiçik Asiyada və ya Babilistanda olduğu kimi ilk şəhərlərin əhalisi əsasən kənd təsərrüfatı ilə məşğul olur, belə şəhərlərdə sənətkarlar və tacirlər isə kiçik təbəqəni təşkil edirlər. Roma xaricdə öz rəqibi Karfageni məhv etdikdən sonra daxildə böhranlı kütlə həddinə çatmış ziddiyyətlərlə üzləşməli oldu. Onların içərisində isə aqrar münasibətlər o qədər də kiçik əhəmiyyətə malik olmadığından, məhz onların ətrafında aparılan mübahisələr, münaqişələr Romanı yeni təlatümlərlə, sarsıntılarla üz-üzə qoydu. Məhz aqrar məsələlər ətrafındakı mübarizə Qrakxlar hərəkatını yaratdı. Böyük qardaş Tiberi Semproni Qrakx 133-cü ildə xalq tribunu seçilən kimi, aqrar islahatlar proqramı ilə çıxış etdi. Plebeylərin mənafeinin müdafiəçiləri olan tribunlar əvvəllər yalnız plebeylərdən seçilirdi. Onun qanun layihəsi əslində yeni məsələ deyildi, Litsini və Seksti hələ 377-367-ci illərdə təklif etmişdilər ki, ictimai torpaqlardan - ager publicus-dan yalnız 500 yugerə (125 ha) qədər götürmək olar. 71 Məhz bu qanunvericilik təşəbbüsü ilə çıxış edən həmin tribunlar, həm də konsullardan birinin hökmən plebeylərdən seçilməsi barədə qanun layihəsini təklif etmiş və nəhayət - 367-ci ildə buna nail olmuşdular. İndi Tiberi torpaq sahibliyi haqqında yaddan çıxmış bu qanunu təkrar etməklə yanaşı, bəzi əlavələr də irəli sürdü. İki iri oğlu olan ailələr ictimai torpaqlara sahib olduqda, bu norma ikiqat artırılırdı. Digər məsələ isə islahat nəticəsində yaranan torpaq artıqlarının müsadirə edilib, torpaqsız vətəndaşlara verilməsi idi. Bu sahələr sonralar onların əlindən alına bilməzdi. Bu məsələləri həll etmək üçün komissiya yaradıldı və ona torpaq artıqlarını müsadirə etmək, onları sahələrə bölmək və torpaqsızlara paylamaq üçün qeyri-məhdud hüquqlar verildi. Bu komissiyaya sonralar Tiberi Qrakx özü, onun qardaşı Qay və qayınatası Appi Klavdi də daxil oldu. Bundan başqa Tiberi Qrakx bütün İtaliya əhalisinə vətəndaşlıq hüquqları vəd etdi. Qrakx qardaşlarının anası Korneliya Hannibalın qalibi Publi Stsipionun qızı, Stsipion Emilianın isə qayınanası idi. O, oğlanlarını məzəmmət edirdi ki, romalılar indiyədək onu Qrakxların anası kimi deyil, Stsipionun qayınanası adlandırırlar. Digər bir məsələni də onun hərəkətləri üçün əsas götürürlər ki, Tiberi Numantiyaya gedəndə Etruriyadan keçmiş və burada viranə qalmış diyarı, əkinlərdə və otlaqlarda isə əkinçilər və çobanlar əvəzinə, yalnız yadelliləri və barbarları görmüşdü. Məhz bu vaxt onun ağlında, həyata keçirilməsi bu qardaşlara bədbəxtlik gətirən həmin planlar meydana gəlmişdir. Lakin bu islahatların aparılması asan məsələ deyildi və iri torpaq sahiblərinin qızğın müqaviməti ilə qarşılaşdı. Tiberi bu qanun layihəsini heç də təkcə hazırlamamışdı, o, həmin dövrdə Romada məşhur olan adamlarla - ali kahin olan Krassla, hüquqşünas, həm də konsul olan Mutsi Stsevola ilə, öz qayınatası Appi Klavdi ilə məsləhətləşmişdi. Qanun özü də, mövcud olan ədalətsizliklər və tamahkarlıqlarla müqayisədə xeyli yumşaq görünürdü. Bu qanunda ehtiyacı olan adamlara torpaq ayrılması nəzərdə tutulurdu. Bu isə varlıların və iri mülkiyyət sahiblərinin müdafiəsinə uyğun gəlmədiyindən, onları ciddi surətdə hiddətləndirdi. Onlar qanun layihəsini gözdən salmaq üçün bütün vasitələrə əl atdılar və belə şayiə yaydılar ki, Tiberi torpaqları yenidən bölüb paylamaqla ölkəni qarışdırmaq, dövlətin işlərini pozmaq məqsədini güdür. Tiberi böyük natiqlik qabiliyyəti ilə onlara cavab verirdi ki, İtaliyada vəhşi heyvanlar da gizlənmək üçün öz yuvalarına malikdir, İtaliya uğrunda vuruşan və ölən adamlar isə hava və işıqdan başqa heç nəyə malik deyildir, damları olmadığından arvadları və uşaqları ilə hər yerdə köçərilər kimi dolanırlar. Sərkərdələr döyüş çöllərində əsgərləri sərdabələri və məbədləri düşməndən müdafiə etməyə çağıranda, onları aldadırlar. Axı romalıların çoxunun nə ata mehrabı, nə də əcdadlarının sərdabəsi yoxdur, onlar özgələrin zinəti, özgələrin sərvəti üçün vuruşur və ölürlər. Onları dünyanın sahibi adlandırırlar, onların isə bir parça torpağı da yoxdur. Bu sözlərə heç kəs, hətta onun əleyhdarları da etiraz edə bilmirdilər. Bu vaxt onlar yeganə vasitə kimi, Tiberinin dostu olan digər tribun Mark Oktaviyə müraciət etdilər və çox təkidli xahişlərdən sonra onu Tiberiyə qarşı çıxış etməyə və qanunu rədd etməyə sövq etdilər. Bundan hiddətlənən Tiberi daha sərt qanun layihəsi təklif etdi. Bu sənəd iri torpaq sahiblərindən, köhnə qanunların əksinə, sahib olduqları torpaqları təxirə salmadan azad etməyi tələb edirdi. Bu layihə iri torpaq sahibi kimi tribun Oktavinin də mənafeyinə toxunurdu. Oktavi həm də Tiberinin müraciətlərini 72 cavabsız qoyurdu. Bu vaxt Tiberi dekret verdi və bu dekretə görə vəzifəli şəxslər məsuliyyət qorxusundan öz vəzifələrini icra etməkdən imtina etdilər. Elə bu vaxt əleyhdarlarında onu öldürmək fikri yarandı. Xalq yığıncağında səsvermə başlandığı vaxt qutuların oğurlandığı məlum oldu, onları varlılar oğurlamışdılar. Keçmiş konsullar diz üstə çökərək ondan səsverməni təxirə salmağı xahiş etdilər və Tiberini senata müraciət etməyə inandırdılar. Senat da heç nə etməyən də, Tiberi qanunsuz bir hərəkətə əl atdı - Oktavini hakimiyyətdən uzaqlaşdırmağa cəhd etdi. Əvvəlcə o, Oktavidən xahiş etdi ki, xalqın ədalətli tələbinə əməl etsin, lakin Oktavi rədd cavabı verdi. Bu vaxt o, yeganə çıxış yolunu, onlardan birinin hakimiyyətdən məhrum olunmasında gördü və istədi ki, əvvəlcə Oktavi onun vəzifədən uzaqlaşdırılması barədə xalq yığıncağında məsələ qaldırsın. Belə olduqda Tiberi söz verdi ki, xalqın arzusuna uyğun olaraq o, özəl həyata qayıdacaqdır. Oktavi bu təklifdən də imtina etdi və belə olan halda, Tiberi onun vəzifədən kənarlaşdırılması məsələsini səsverməyə qoyacağını bildirdi. Sonrası günü xalq yığıncağı toplaşanda Tiberi yenə Oktavini inandırmağa çalışdı, lakin heç nəyə nail olmadı. Bundan sonra o, Oktavinin tribunluqdan azad edilməsini səsverməyə qoydu. Romadakı 35 tribadan 17-si Oktavinin əleyhinə səs verdi, bircə triba da onlara qoşulsaydı, məsələ həll olunardı. Bu vaxt Tiberi səsverməni dayandırdı və Oktaviyə müraciət etdi, əvvəlcə onu öpdü, özünü uzun müddət şərəfsizliyə məhkum etməməyi xahiş etdi, lakin Oktavi gözləri yaşla dolu, dinməz dayanmışdı. Onun nəzərləri varlılara və sahibkarlara sataşdıqda bildirdi ki, Tiberi necə bilirsə, elə də onunla davransın. Beləliklə qanun qəbul edildi və Oktavini liktor güclə tribunadan aşağı saldı. Bundan sonra isə aqrar qanunu qəbul olundu. Yuxarıda qeyd olunan komissiya yaradıldı. Yığıncağı buraxmamışdan əvvəl Tiberi xalqa müraciət etdi və dedi: "Xalq tribunu müqəddəs və toxunulmaz şəxsdir, çünki onun fəaliyyəti xalqa həsr olunur və onlar xalqın mənafeyini qorumalıdır. Lakin, əgər tribun xalqdan üz döndərirsə, ona ziyan vurursa, onun hakimiyyətini kiçildirsə, onun səsverməsinə mane olursa, bununla o, öz-özünü hakimiyyətdən məhrum edir, çünki öz borcunu yerinə yetirmir. Qoy o Kapitolini dağıtsın, cəbbəxananı yandırsın, ehtiyac altında buna da dözmək olar. Belə hərəkət etsə, o, pis tribun olduğunu göstərəckdir; lakin kimsə demokratiyanı devirirsə, o, artıq tribun deyildir. Buna dözmək olarmı ki, tribun hətta konsulu həbsxanaya apara bilir, xalq isə tribunu, bu hakimiyyəti ona verənlərin ziyanına sui-istifadə edəni, həmin hakimiyyətdən məhrum edə bilmir. Axı konsulu da, tribunu da eyni qaydada xalq seçir. Çar hakimiyyəti özündə bütün dövlət vəzifələrini daşıyır, bundan əlavə müqəddəslik və təntənəli qaydalarla ilahi qüvvəyə qaldırılır. Ancaq Roma dövlətə ziyan gətirən Tarkvinini də qovdu və bu Romanı yaradan qədim hakimiyyət bir adamın günahı üzündən ləğv edildi... Beləliklə, xalqına qarşı günah işlədən tribun toxunulmazlığını saxlayırsa, özü də bunu ona xalq vermişdir, bu yolverilməzdir, çünki o, öz hakimiyyətinin mənbəyi olan qüvvəni sarsıdır. Əgər tribuna tribaların çoxu səs vermişsə, bu onun tribunatı ədalətlə əldə etdiyini göstərir; məgər daha ədalətli bu olmayacaqdırmı ki, əgər onun əleyhinə bütün tribalar səs vermişsə, ondan tribunat geri alınsın... Tribun hakimiyyətini də xalq bir adamdan başqasına keçirə bilər. Bu hakimiyyət toxunulmaz və dəyişilməyən hesab edilə bilməz; Axı bu hakimiyyətə yiyələnmiş adamlar, bəzən özləri ondan 73 imtina edirlər". Tiberi öz hərəkətini müdafiə etmək üçün bu dəlilləri gətirdi. Bir daha qeyd etmək lazım gəlir ki, plebeylərin mənafelərini müdafiə etmək üçün hələ 494-cü ildə xalq tribunu vəzifəsi təsis edilmişdi. Tiberi bundan sonra yeni qanun layihələri təklif etdi, onun məqsədi senatın hakimiyyətini zəiflətmək idi. Bu qanunlara görə, hərbi xidmət müddəti qısaldıldı, məhkəmə qərarlarından xalqa apellyasiya vermək hüququ qoyuldu, hakim vəzifəsini aparan senatorların sayı qədər, atlı zümrəsindən olanlara da hakim yeri verildi. Səsvermə vaxtı əks tərəf üstün gələndə, yığıncaq səhərisi günə təxirə salındı. Tiberi tribunadan düşəndə göz yaşı içərisində xalqa yalvarırdı ki, qorxur ki, gecə düşmənləri onun evinə hücum edib, onu qətlə yetirsinlər. Ona görə də xalqdan olan adamlar gecə onun evinin yanında, onu mühafizə etdilər. Səhərisi senator Fulvi Flakk Tiberiyə məlumat verdi ki, varlılar öz aralarında onu öldürməyi qərara almışlar. Bundan sonra liktorlar camaatı sıxışdırmağa başladılar və şüvülləri qoparıb, hücum vaxtı müdafiə olunmaq üçün onunla silahlanmağa başladılar. Tiberi ona təhlükə yarandığını adamlara göstərmək üçün əlini başına toxundurdu. Düşmənləri isə senata qaçıb xəbər verdilər ki, Tiberi tac tələb edir. Qarışıqlıq başlandı və Nazika konsuldan tələb etdi ki, Romanı xilas etsin və tiranı edam etsin. Konsul bu təkliflə razılaşmadıqda, Nazika dedi: "Əgər hakimiyyətin ali nümayəndəsi respublikaya xəyanət edirsə, onda hamıya, kim qanunçuluğu hifz etməyə kömək etmək istəyirsə, mənim arxamca gəlməyi təklif edirəm". Bu sözlərlə də o, toqasını başına çəkib Kapitoliyə cumdu. Onun arxasınca çoxları gedirdi. Adamlar da senatorlara qoşuldular və əllərində oturacaq qırıqları, bıçaq Tiberinin üstünə hücum çəkdilər. Tribunu müdafiə edənlərin bəziləri döyüldü, bəziləri öldürüldü, qalanlar isə qaçmağa başladılar. Tiberi qaçanda, kimsə onun paltarından yapışdı, bu vaxt o toqasını açdı və qaçanda büdrəyib yıxıldı, qalxanda tribunlardan biri - Publi Saturey onun başına zərbə endirdi. İlk zərbə oturacağın ayağı ilə vurulmuşdu. Beləliklə Tiberi öldürüldü və bu iğtişaşda üç yüzdən artıq adam öldürüldü. Tiberi Qrakxın bəlkə də ona böyük şöhrət gətirə biləcək ömrü belə vaxtsız başa çatdı. Bu hadisə 133-cü ildə baş verdi. Bu vaxt onun 29 yaşı var idi. Publi Stsipion Emilian öz qaynı Tiberinin öldürüldüyünü eşitdikdə və ondan bu qətlə münasibəti soruşulduqda demişdi ki, əgər onun dövləti ələ keçirmək məqsədi var imişsə, düzgün olaraq öldürülmüşdür. Bu yığıncağın hiddətinə səbəb olduqda, Karfageni və Numantsiyanı dağıtması ilə şöhrət qazanmış Stsipion uca səslə bildirdi ki, o, silahlı düşmənlərinin harayından heç vaxt qorxmadığı halda, İtaliyanın onlara ögey ana olduğu adamlar onu qorxuda bilərmi? Elə bu dövrdə Perqam çarı Attal vəfat etdi və ölkəsini Roma xalqına vəsiyyət etdi, bundan 60 il sonra Vifiniya çarı IV Nikomed də belə bir hərəkət etdi. Yunanıstan və Makedoniya zəbt edildikdən, Selevkidlər dövləti məğlub olduqdan sonra Kiçik Asiya əraziləri tədricən Roma ağalığına keçirdi. Bu hadisələrdən on il sonra Tiberinin kiçik qardaşı Qay Qrakx məhz belə bir mübarizəyə qoşuldu. Qay igidlikdə qardaşına çox oxşasa da, istedadda və natiqlik qabiliyyətində ondan üstün idi. Öz qabiliyyətinə görə, o, dövləti idarə edə bilərdi, lakin qisasçılıq hissindən, yaxud da çar hakimiyyətinə yiyələnmək məqsədilə o, qardaşı kimi xalq tribunu oldu. O, qardaşı Tiberidən doqquz yaş kiçik idi. Plutarxın yazdığına görə o, siyasi fəaliyyətə öz seçiminə görə deyil, zərurət üzündən 74 başlamışdı. Tsitseron belə danışırmış ki, ictimai həyatdan kənarda qalan Qay yuxuda qardaşını görür və Tiberi ona deyir: "Niyə ləngiyirsən, Qay? Geri çəkilməyə yer yoxdur, hər ikimizə xalqın rifahı naminə mübarizədə eyni həyat, eyni ölüm qismətdir". Qay Qranxın təklif etdiyi qanunlarda Tiberi qanunlarında olduğu kimi ən kasıb vətəndaşlara torpaq verilməsi, əsgərlərə dövlət hesabına paltar verilməsi, 17 yaşından aşağı olan gənclərin orduda xidmətə çağırılmaması, italiklərə Roma vətəndaşları kimi səsvermə hüququ verilməsi nəzərdə tutulurdu. Qanuna görə kasıb vətəndaşlar üçün çörəyin qiyməti aşağı salınırdı, məhkəmə haqqındakı qanuna görə senatorlar nüfuzun xeyli hissəsindən məhrum olurdu. Senator hakimlərin sayı qədər (onlar 300 idi), atlılardan da hakim seçildi və 600 nəfərdən ibarət qarışıq məhkəmə təsis edildi. Atlılar zümrəsi senatorlardan sonra gəlirdi və bu zümrəyə ticarət-maliyyə əyanları daxil idi. Qay əvvəlki qaydanın əksinə olaraq ilk dəfə arxasını senata, üzünü meydana tutub çıxış etməyə başladı, bununla o, aristokratik quruluşa demokratik çalar vermək istəyirdi. Məhkəmələr senatorlardan atlıların əlinə keçəndə, Qay belə demişdi: "Bir zərbə ilə senatı məhv etdim". Qay yunanlardan fərqli olaraq, perslər kimi ox tək düz yollar tikdirməyə başladı. Qədim yunanlar yolu təbiətin bir hissəsi hesab edib, onu dərələrdən, təpələrdən keçməklə əyri, burulmuş qaydada çəkirdilər, perslər isə orduya təminatı sürətlə çatdırmaq üçün düz yollar tikmək qaydasını qoymuşdular. Qayın tikdirdiyi yollarda viaduklardan istifadə edildiyindən, yollar həmişə bir səviyyədə alınırdı. Oktavi öz planlarını həyata keçirməkdə Tiberiyə mane olduğu kimi, varlılar Qayın əleyhinə onun tribun yoldaşı Livi Druzdan istifadə etməyə başladılar. Druz onların tələblərinə boyun əyərək tribun hakimiyyətini senatın sərəncamına verdi. Druz öz qanun layihələri ilə xalqın hörmətini qazanmağa çalışırdı və heç bir şəxsi təmənna irəli sürmürdü. O, Qayın dostu, triumvirlərdən biri olan Fulvini camaatın gözündən salırdı ki, guya müttəfiqləri Roma əleyhinə qaldırır və italikləri qiyama sövq edir. Fulvi özü də hərəkətləri ilə belə danışıqlara bəhanə verirdi. Bundan başqa konsul seçilməyə can atan Opimi Qayı devirməyi qarşısına məqsəd qoymuşdu. Qay əhalini qanunları müzakirə etmək üçün xalq yığıncağına dəvət etdikdə, Senat konsulu dilə tutur ki, romalı olmayanları şəhərdən çıxarsın. Qay konsulun bu hərəkətinə etiraz etdi və söz verdi ki, müttəfiqlər qalsa, onlara kömək edəcəkdir. Lakin o, bu sözünə əməl etmədi. Tanışlarından birini liktorlar tutduqda isə o, bu işə qarışmadı. Bundan başqa qladiator döyüşü üçün meydanın kənarında pullu taxta oturacaqlar hazırlananda, Qay bunları gecə ikən götürtdürdü ki, kasıblar döyüşə pulsuz baxsınlar. Bu hərəkətinə görə o, üçüncü dəfə tribun seçilmədi. Səslərin çoxunu qazandığı halda, tribunlar yalana əl atdılar və səslərin sayılmasının nəticəsini saxta elan etdilər. Qay bu haqsızlıqlara dözə bilmirdi. Ona düşmən olan tərəf Opimini konsul keçirməyə nail olduqda, Qayın qəbul etdirdiyi qanunların çoxunu ləğv etdilər, onun Karfagendə apardığı işləri də təftiş etməyə başladılar. Bununla onu hirsləndirmək istəyir və onu elə xətalar etməyə vadar edirdilər ki, bundan onu öldürmək üçün bəhanə kimi istifadə etsinlər. O, əvvəlcə bu fitnəkarlıqlara uymurdu, lakin dostlarının, xüsusilə Fulvinin təhriki ilə özünə 75 tərəfdarlar toplamağa başladı. Onun anasının da bu təhriklərdə iştirak etdiyi göstərilir, başqaları isə Korneliyanın buna narazı olduğunu söyləyir. Opimi Qayın qoşunlarını ləğv etmək istədiyi gün, hər iki partiya səhər tezdən Kapitoliyə toplaşdı. Opimi həm Qayı, həm də onun dostu Fulvi Flakkı öldürmək istəyirdi. Flakk öz böyük oğlu ilə birlikdə Aventin təpəsində silahlı tərəfdarlarını yığanda öldürüldü. Qay Qranx isə qaçan vaxt Opiminin göndərdiyi adamlar tərəfindən təqib edildiyini gördükdə, öz qulu Evpora əmr etdi və öz boynunu vurdurdu. Qay belə özünə sui-qəsdlə həyatdan getdi ki, düşmən əlinə keçməsin. Bu hadisə 121-ci ildə oldu. Qay 32 yaşında həyatdan getdi. Romalı atlı Pomponi də həmin gün bir mərdlik və dosta sədaqət nümunəsi göstərdi. O, Qayı təqib edənlərin körpüdə qabağını kəsib, sonra isə qılıncla özünü öldürdü, Qaliblər, əslində isə qatillər Tiberi kimi, Qayın da cəsədini dəfn edilməyə qoymayıb, qəddarlıqla Tibr çayına atdılar. Xalq Qayla Flakkın evini qarət etməyə başladı. Opiminin ürəyi bununla da soyumadı. O, Fulvi Flakkın gənc, 18 yaşına çatmamış oğlunu öldürtdü. Sonra Qayın dostlarının və klientlərinin təqib olunması başlandı. İlk dəfə diktator səlahiyyəti əldə etmiş Roma konsulu Opimi məhkəməsiz üç min vətəndaş öldürtdü. Lakin sonralar o, özü də etdiyi haqsızlıqların altını çəkməli oldu. O, pula olan tamah qarşısında öz zəifliyini göstərdi və buna görə də özünü biabır etdi. O, Numidiya çarı Yuqurtanın yanına elçi kimi göndərilərkən, çar tərəfindən pulla ələ alındı və böyük biabırçılıqla rüşvətxorluğa görə mühakimə olundu. Şərəfini itirmiş bu adam xalqın nifrət etdiyi bir şəraitdə qocaldı və qoca vaxtında Qrakx qardaşlarının ölümünə peşiman oldu. Opimidən heç bir xatirə qalmadı, romalılar isə Qrakx qardaşlarına şəhərin ən yaxşı hissələrindən birində heykəl qoydu. Lakin Qrakx qardaşlarının hərəkatı aqrar sahədə islahatlar aparılmasına nail ola bilmədi və bu islahatlar cəhdi uğursuzluqla, ölkədə siyasi böhran yaranması ilə nəticələndi. Onlar irəli baxmaq əvəzinə geriyə baxırdılar və yunan nümunəsi əsasında demokratik idarəetmə quruluşu yaratmaq, hər yoxsula torpaq payı bəxş etməklə keçmiş dövrlərin "Kəndli dövlətini" bərpa etmək istəyirdilər. Sonrakı bütün tarix boyu digər torpaq islahatları da Romada asanlıqla gedə bilmədi, çünki bu islahatlar cəmiyyətin bütün siniflərinin və təbəqələrinin mənafeyinə toxunurdu. Digər tərəfdən qardaşlar özləri şər kimi hesab etmədikləri zorakılığın qurbanı oldular. Qay Qrakx özü demişdi ki, "xəncərlərin köməyi ilə nəciblər bir-birini didəcəklər". |