Telman Orucov

Fransız inqilabının mərhələləri və onların Birləşmiş Ştatlara təsiri 
 
1785-ci ildən Nyu York federal hökumətin iqamətgahı yerləşən şəhər oldu və 
orada Birləşmiş Ştatların yeni hökuməti təsis edildi. 1790-cı ildə qərara alınmışdı ki, 
hökumət  birinci  inqilabi  konqresslərin  və  rəsmi  Konfederasiyanın  yeri  olan 
Filadelfiyaya  köçəcək  və  Potomak  çayı  üstündəki  yeni  paytaxt  hazır  olana  qədər 
orada  qalacaqdır.  Konfederasiyanın  təsis  edildiyi  və  ilk  inqilabi    Konqresslərin 
keçirildiyi  Filadelfiyada  yeni  hökumət  özünün  təzyiq  və  sınaq  ilə  dolu  ilk  illərini 
keçirmişdi. Kəskin, həm də başlıca sınaq  Vaşinqtonun ikinci müddətə prezidentliyə 
başladığı 1793-cü ilə təsadüf etdi. Özü də bu okeanın o tayından gəldi.  
Fransada baş verən hadisələr birləşmiş Ştatlar hökuməti üçün yeni problemlər 
yaratdı.  1789-cu  ilin  mayında  175  illik  fasilədən  sonra  kral  Baş  Ştatlar  adlanan 
Fransa  parlamentini  yığdı.  Baş  ştatların  üçüncü  silkinin  deputatları  iyulun  9-da 
özlərini Təsis Yığıncağı adlandırdı. Bu Yığıncağın dağıdılması cəhdi xalq üsyanının 
qalxmasına səbəb oldu. İyulun 14-də  mütləqiyyətin rəmzi sayılan Bastiliya tutuldu. 
Avqustun  26-da    Təsis  Yığıncağı  «İnsan  və  vətəndaş  hüquqları  Deklarasiyasını» 
qəbul  etdi.  Fransa  inqilabı  baş  vermişdi  və  öz  inkişafının  mərhələlərini  yaşamağa 
başladı. Sonrakı illər, inqilabın «Azadlıq, bərabərlik, qardaşlıq» prinsiplərinə heç də 
uyğun gəlməyən təqiblər və qırğınlarla müşayət olundu.  
İlk  dövrlərdə  Fransa  inqilabı  qan  tökməyən  kimi    görünürdü.  Kral  onun 
hakimiyyətini  məhdudlaşdıran  tədbirlərlə  razılaşmışdı  və  bu  vaxt  hər  şeyin  dinc 
qaydada  gedəcəyi  gözlənirdi.  Lakin  Avropanın  digər  monarxları  bir  yerə  toplaşıb 
Fransa  kralını  mütləq  monarx  kimi  öz  mövqeyini  bərpa  etməyə  və  xalqı  əvvəlki 
nökər  vəziyyətinə  qaytarmağa  sövq  edəndə,  artıq  ehriasları  cilovlamaq    mümkün 
olmadı.  Müttəfiq  dövlətlər  Brunsvik  hersoqunun  başcılığı  altında  ordunu  kralın 
hakimiyyətini bütünlüklə  bərpa etmək üçün Fransaya göndərəndə və kral buna hüsn-
rəğbətlə  yanaşdıqda,  Paris  əhalisi  qəzəblənərək  ağlını  itirmiş  kimi  hərəkət  etməyə 
başladı. Onlar böyük ordu qaldırıb Müttəfiqlər üzərində qələbə çaldılar. 1793-cü ilin 
əvvəlində kral XVI Luinin boynu vuruldu. Başlanan terrorda xeyli adam, həmçinin 
kübarlar məhv edildi. Yüzlərlə adam yalnız şübhəyə görə ölümə məhkum edilmişdi. 
Bu dövrdə bütün  Fransa torpağı elə bil ki, qanla suvarılırdı.  
Fransız inqilabı Amerika siyasətçilərinə dərin təsir göstərdi. Cefferson azadlıq 
uğrunda  mübarizə  naminə  inqilabçılara  hüsn-rəğbət  bəsləyirdi.  O  yazırdı:  «Onların 
məğlub  olmalarındansa,  mən  yer  üzünün  yarısının  sakinsiz  qalmasını  görmək 
istərdim.  Qoy  lap  hər  ölkədə  yalnız  Adəm  və  Həvva  qalsın  və  azad  qalsın,  bu indi 
olduğundan yaxşı olacaqdır».  
1793-cü  ilin  yazından  yeni  Fransız  Respublikası  öz  ilk  elçisini  Birləşmiş 
Ştatlara  göndərdi.  Bu  Edmond  Şarl  Jene  idi,  onun  titulu  isə  «Vətəndaş»  idi,  çünki 
fransızlar vətəndaş və vətəndaş qadından başqa bütün titulları ləğv etmişdi. Jene 28 
yaşlı  gənc  olarkən  Cenevrənin  Fransız  Respublikasına  birləşməsi  barədə  sənədi 
yazmışdı.  
Vaşinqton  bu  dövrdə  baş  verənləri  tərəziyə  qoyub  çəkməyi  yaxşı  bacarırdı. 
İngiltərə və Fransa arasında müharibə elan edilməsini eşidəndə o, məsələni kabinetdə 
müzakirə  etdi  və  onun  razılığı  ilə  məşhur  Neytrallıq  haqqında  Proklamasiya  dərc 

 
171 
edildi.  Ölkədə  olan  Jene  bu  hadisədən  özünü  itirmədi.  Filadelfiya  onu  alqışlarla 
qarşıladı, onun şərəfinə ziyafət verildi.  
Prezidentin  bu  addımına  münasibət  də  birmənalı  deyildi.  Respublikaçı 
qəzetlər  hökumət  əleyhinə  nəinki  Jenenin  tərəfini  saxladı,  hətta  Vaşinqtonun 
şəxsiyyətinə  qarşı  məkrli  hücumlara  başladı.  Filadelfiyada  on  min  adam  bir  yerə 
toplaşaraq  prezidentə  ya  öz  vəzifəsindən  istefa  verməyi,  ya  da  fransızlara  kömək 
göstərməyi tələb etdi. Bu vaxtdan etibarən ilk dəfə olaraq Vaşinqtonun populyarlığı 
düşməyə  başladı.  Lakin  o,  öz  şəxsiyyətinə  olan  hücumları  dəf  edirdi.  Öz  kabineti 
qarşısında Vaşinqton demişdi ki: «Onun vəziyyətində  olmaqdansa, o, qəbirdə olmaq 
istərdi». Çünki yalnız öz ölkəsi naminə Vaşinqton bu sülhü belə çox arzu edirdi.  
1793-cü  ildə  fransız  inqilabı  özünün  yüksək  və  ehtiraslı  böhranı  fazasına 
keçdi. Bu il terror və Avropanı tale küləkləri kimi süpürən müharibələr ili idi. Terror 
yayın  ortasında  başlandı.  İlin  əvvəlində  Amerikada  adamlar  bilirdilər  ki,  Fransanı 
bütünlüklə  inqilab  bürümüşdür,  monarxiya  məhv  edilmişdir,  kral  dar  ağacına 
göndərilmişdir,  respublika  təsis  edilmişdir  və  bu  yeni  eksperiment  insan  azadlığı 
eksperimentinə  bənzəyirdi.  Fransızlar  bütün  Avropa  ilə  guya  onu  yaxşılaşdırmaq 
üçün  vuruşmağa  başladı.  Avropada  heç  kəs  şübhə  etmirdi  ki,  bu  günlərdə  Amerika 
Fransa ilə əlaqədar onun payına düşən rolu oynayacaqdır. Lakin Vaşinqton görürdü 
ki,  bunun  nəticələri  də  olacaqdır  və  bu  olduqca  məsuliyyətli  bir  məsələ  idi.  Onun 
kabineti gənc respublika ilə saziş barədə yekdil idi. Lakin Avropa müharibəsi barədə 
neytral olmalı idi. Hətta Fransa inqilabçılarının qızğın tərəfdarı olan Cefferson da, - 
bu  vaxt  o,  ölkəni  bir  başdan  digər  başına  dolaşırdı,  okeanın  o  tayındakı  inqilabı 
prinsiplərdən  istifadə  etmək  üçün  ən  kiçik    fürsətdən  də  istifadə  edirdi,  -  öz 
kolleqaları ilə birlikdə  Birləşmiş Ştatların kənarda dayanmalı olması haqqında qərara 
səs verdi.   Müvafiq  olaraq  aprelin  22-də  prezidentin  neytrallıq  haqqında  verdiyi 
qətiyyətli  bəyanatın  layihəsinə  dövlət  katibi  Cefferson  özü  də  imza  atmışdı.  Fransa 
Prussiya  və  Avstriya  ilə  müharibədə  idi.  Yazda  xəbər  gəldi  ki,  genişlənən 
münaqişənin  dairəsi  İngiltərə  və  İspaniyaya  da  çatmışdır.  İngiltərədən  isə  alov 
Amerikaya yayıla bilərdi.  
İngilis  hərbi  dəstələri  Birləşmiş  Ştatların  şimal  sərhədlərindəki  postları 
tuturdular. İspanlar Missisipinin aşağı boyundakı ərazilərə nəzarət edirdi. İngiltərə və 
İspaniya  ilə  müharibə  isə  itsiqlaliyyət  uğrundakı  mübarizəyə  böyük  təhlükə  yarada 
bilərdi.  Bu  incə  məsələdə  Vaşinqtonu  müdafiə  edən  yeni  hökumət  üzvləri  arasında 
ağıllı  olan  hər  kəs  neytrallıq  haqqındakı  bəyanatın  müdrikliyinə  şübhə  etmirdi  və 
onun əksinə çıxmırdı. Lakin həmin günlər Filadelfiyada çıxan qəzetlərdə əhəmiyyətli 
və hökmlü bir bəyanat çap edən «vətəndaş» Jene, onların müttəfiqi kimi Amerikanı 
da bütün dünyanın əleyhinə qaldıracağını güman edirdi.  
Cefferson Fransanı sevdiyinə görə, Jeneni bir dostu kimi salamladı. Birləşmiş 
Ştatlar azadlıq uğrundakı öz mübarizəsinin keçmiş günlərində Fransa ilə özünü yaxın 
ittifaq  müqaviləsi  ilə  bağlamışdı.  Cefferson  düşünürdü  ki,  kömək  haqqında  verilən 
vədlər  yeni  Fransaya    tətbiq  ediləcəkdir  və  onun  Avropaya  qarşı  yeni  müharibələri 
demək  olar  ki,  Jenenin  qeyri-adi  qaydada  izah  etdiyi  kimidir.  Prezident  öz  dövlət 
katibini,  neytral  dövlətin  nazirini  öz  vəzifələrini  yerinə  yetirmək  üçün 
sakitləşdirməyə  məcbur  olurdu.  İngiltərənin  narazılıqları    da  gecikmədən  gəldi. 
Mümkün olan kimi Jene elçi vəzifəsində başqası ilə əvəz edildi.  

 
172 
Onun  Amerikada  qəbul  edilməsi  nümayişləri  səmimilikdən  çox  uzaq  idi. 
Dərin  hisslər  dalğası  ölkəni  bürümüşdü.  Vətəndaş  bayramları  və  respublikaçılaın 
ziyafətləri, yaxşı hazırlanmış Azadlıq və İnsan Hüquqları bayramları ilə hər şəhər və 
kənd özünü cuşa gətirirdi. Fransaya qarşı münasibətlər qanlı terror haqqında xəbərlər 
gəlib çatanda bir qədər dəyişdi. Lakin hisslərin qabarması daimi qaydada azalmadı. 
Dərin inamdan hələ  bəzi şeylər qalırdı. Fransaya qarşı hüsn-rəğbət ancaq adamların 
hərtərəfli və şübhə olunmayan demokratik inamlarının və istəklərinin əlaməti idi. Bu 
hökuməti  tezliklə  ələ  keçirmək  istəyən  partiyanın  nüvəsi  yarandı  və  bu  partiyaya 
rəhbərlik etmək  üçün  1793-cü  ilin  son  günü  Tomas  Cefferson  kabinetdən  çıxdı.  O, 
hökumətin  siyasətinə  qarşı  indi  başlayan  rəylərin  real  dəyərini  necə 
qiymətləndirməyi bilirdi. O, kabinetdən çıxdı ki, Vaşinqton səhnədən gedəndə nəticə  
etibarilə zəfər çalmaq üçün bir yerə yığılmış partiya formalaşdırsın.  
Vaşinqton  Fransaya  münasibətdə  onun  siyasi  xəttini  qızğın  tənqid  edən 
qüvvələrə  olduqca  güclü  reaksiya  verirdi.  Bu  müqavimət  göstərilməsi  lazım  olan  
əsas cərəyan idi. Onun üzərinə isə ölçüyə gəlməz ittihamlar yağırdı.  
O, azlığın partiyasının liderindən də aşağı qələmə verilirdi. Beləliklə, guya o, 
millətin lideri deyildi. O, hətta federalistdən başqa bir şey də deyildi.  Guya federal 
hökuməti  xalqın  ağası  etmək  və  sonra  isə  bu  ağalığı  İngiltərəyə  xidmətə  vermək 
istəyən partiyanın başçısı idi. Vaşinqtonun partiyası isə guya onların sevdiyi Fransanı 
alçaltmaq  istəyirdi. Bu tufan daha güclü qalxmağa başladıqda, o,   məcbur oldu hiss 
etdirsin  ki,  onun  partiyası  özü  haqqında  barışmaz  rəyə  cavab  olaraq,  İngiltərəyə 
hörmətlə  yanaşır.  İngiltərə  ilə  xoşagəlməz  əhvalatlardan  isə  neytrallıq  elan  etməklə 
qaçmaq mümkün oldu.  
İngiltərə  qarnizonları  şimal  postlarında  saxlanırdı,  çünki  İstiqlaliyyət 
müharibəsindən  əvvəlki  rüsum  borcları  hələ  İngiltərə  subyektlərinə  ödənilməmişdi. 
Bu  qarnizonlar  hinduları  sərhəddə  saxlamışdılar  ki,  istənilən  vaxt  müharibəni  
alovlandırmaq  mümkün  olsun.  İngiltərə  Amerika  dənizçilərini  okeanda  tuturdu  ki, 
guya  onları  səhvən  öz  fərari  adamları  hesab  etmişlər.  İngiltərə  Fransa  limanlarına 
ərzaq daşıyan Amerika gəmilərini tutur və onları özlərinin dənizçilik məhkəməsində 
mühakimə edirdi. Birləşmiş Ştatların Vest İndiya limanları ilə ticarət əlaqələrini də, 
bu  adaların  Ştatların  özünün  və  Fransanın  olmasına  baxmayaraq,  kəsmişdi.  Bunun 
üçün İngiltərə xoşagəlməz məhdudiyyətlərdən və zorakı müdaxilədən istifadə edirdi. 
O,  gözləyirdi  ki,  Amerika  öz  neytrallığını  ləğv  edəcək  və  açıqca  Fransa  tərəfinə 
keçəcəkdir. 
Artıq Prezident Konqressi hər cür intiqam və düşmənçilik mövqeyindən geri 
çəkmişdi, Ali Məhkəmənin baş həkimi Ceyi 1794-cü ilin aprelində səlahiyyətli adam 
kimi İngiltərəyə səfərə göndərmişdi ki, razılıq haqqında məqbul müqavilə bağlamaq 
üçün imkanlar axtarsın və o, qayıdana qədər münasibətlərdə tarazlıq saxlanırdı. 
Ölkə  gözləyən  vaxt  Prezident  qeyri-populyar  qanunu  icra  etmək  üçün  öz 
hakimiyyətindən  istifadə  etmək  məcburiyyətində  qaldı.  1791-ci  ildə  Konqress 
Hamiltonun  hökuməti  möhkəmləndirməyə  yönəldilmiş  digər  tədbirləri  içərisində 
daxili  dövlət  gəlirləri  haqqında  qanunu  qəğul  etmişdi.  Bu  qanuna  görə  təmizlənmiş 
spirtli içki üzərinə vergi qoyulurdu. Pennsilvaniyanın uzaq mahallarında yollar pis və 
bazar  uzaq  olduğundan,  öz  taxıllarını  viskiyə  çevirməkdən  başqa  əhali  heç  bir  gəlir 
əldə  etmirdi.  Bu  qanunla  onlar  gəlirlərinin  bir  hissəsini  itirdilər  və  bunu  dözülməz 

 
173 
yük kimi hesab etdilər. Onlar ilk dəfə buna məhəl qoymadılar, sonra isə müqavimət  
göstərməyə  başladılar.  Vaşinqton  qiyam  qaldırma  dərəcəsinə  gələnə  qədər  onları 
müşahidə  edirdi.  Sonra,  1794-cü  ildə  ştatların    militsiyasını  çağırıb  onları 
qiyamçıların  üstünə  göndərdi.  Cefferson  qanunun  müəllifi  Hamilton  haqqında 
deyirdi ki, o, əslində qiyama və konstitusiyaya qarşı qəsdə cəhd edir. Qərb mahalının 
əhalisinə  qarşı  olan  bu  xətt  demokratların  fikrincə    Hamiltonun  federal  hökuməti 
qüvvətləndirmək  üçün  götürdüyü  ümumi  xəttin  təcəssümü  idi.  Bu  müddətdə  ölkə 
Ceyin  qayıtmasını  gözləyirdi.  O,  isə  1795-ci  ilin  mayında,  müqaviləni  özü  ilə 
gətirməklə qayıtdı.  
24  iyun  1795-ci  ildə  bu  müqavilə  Senatın  gizli  icra  sessiyasında  müzakirəyə 
qoyulmuşdu  və  iyul  ayında  üçdə  iki  səslə  ratifikasiya  edildikdən  sonra  onun 
məzmunu  bütün  ölkəyə  məlum  oldu.  Ölkəni  silkələyən  fikir  ayrılığını  isə  yalnız 
bundan əvvəl baş vermiş Möhür Aktı dövrü ilə müqayisə etmək olardı. Bu o qədər də 
sadəcə  tənqidlə  deyil,  kor-koranə    və  qızğın  hiddətlə  dolu  qasırğa  idi.  Müqavilə 
dövlət işinin bir parçası idi. Cey möhkəm və geniş dünyabaxışa, yüksək ruha malik 
bir dövlət xadimi idi. O, İngiltərəyə  yollananda hiss edirdi ki, onun görəcəyi  iş heç 
də diplomatik qılınc döyüşü sınağı olmayıb, iki ölkə arasında müharibə və ya sülhün 
təntənəsinin  məsələsidir.  Bu  ölkənin  əhalilərinin  damarlarında  ümumi  əcdadların 
qanı axırdı və onların bir-birini yaxşı başa düşməsindən çox güman ki, bəşər irqinin 
gələcək azadlığı və xoşbəxtliyi asılı olacaqdı. Onun danışıqlar apardığı lord Qrenvill 
onu  məhz  anlaşma  ruhunda  qəbul  etdi  və  onların  hər  ikisi  inanırdı  ki,  birgə 
gördükləri  iş  olan  müqavilə  şərtləri  müstəsna  qaydada  hamı  tərəfindən  qəbul 
edilməyəcəkdir.  Bu  müstəsna  isə  adamların  o  hissəsidir  ki,  onlar  əmin  idilər  ki, 
Böyük Britaniya və Birləşmiş Ştatlar arasında hökmən ziddiyyət olacaqdır və bunun 
daim mövcud  olmasını qəlbdən arzu edirdilər. 
Bu təkcə razılıq haqqında müqavilə deyildi, bu həm də kommersiya haqqında 
müqavilə  idi,  -  birinci    olaraq  bu  sənəd  sübut  etdi  ki,  İstiqlaliyyət  müharibəsi 
bitdikdən sonra bu ölkələri bağlayan tellərin əbədi qırılması barədə fikir bütünlüklə 
yanlışdır.  Bu  müqaviləyə  görə  Britaniya  qarnizonları  şimal  tərəfdəki  postlardan 
1796-cı  ilin  iyunundan  geri  çəkiləcəkdir.  Filadelfiyada  yerləşəcək  komissiya  isə 
Britaniya subyektlərinin müharibə tərəfindən pozulmuş borclarının onlara ödənilməsi 
məsələlərini  həll  edəcəkdi.  Ona  bənzər  bir  komissiya  da  Londonda  yerləşəcəkdi  və 
Amerika  tacirlərinə  və  gəmi  sahiblərinə  Fransa    ilə  Böyük  Britaniya  arasındakı 
müharibə  dövründə  qanunsuz  tutulma  və  mühakimə  edilməyə  görə  kompensasiya  
verilməsini yoluna qoyacaqdı.  
İki  ölkə  arasında  ticarət  qapıları  geniş  açıldı.  Amerika  ilə  Britaniya  Şərqi 
Hindistanı arasında da həmçinin azad ticarət gedəcəkdi.  Təkcə Britaniya Vest İndiya 
adaları  ilə  dövlət  ticarəti  barədəki  maddə  qənaətbəxş  deyildi.  Nəzərdə  tutulurdu  ki, 
70  tondan  artıq  tutumu  olan  Amerika  gəmiləri  bu  ticarətə  buraxılacaqdır,  ancaq 
şəkər,  patka,  kofe,  kakao  və  ya  pambıq  buradan  Amerika  gəmilərində    Avropa 
limanlarına  daşına  bilməzdi.  Bu  maddəni  Senat  rədd  etdi.  Bu,  1795-ci  ilin 
oktyabrında yaxşı şəraitin yarandığı və müqavilənin tam başa çatdırılmasından əvvəl 
olmuşdu. Cey uğursuzluğa uğramadığına görə ölkə hiddətlənmişdi, əhali İngiltərə ilə 
müharibə  istəyirdi,  razılığa  nifrət  edirdi  və  ultra  vətənpərvərlik  hər  kəs  tərəfindən 
bunu arzulamaq kimi qəbul olunurdu.  

 
174 
Sülhü  qəbul  etmək,  hər  şeydən  əvvəl  sülh  axtarmaq  İngiltərə  qarşısında  diz 
çökmək,  eyni  dərəcədə  Fransaya  və  Amerikaya  xəyanət  kimi  düşünülürdü. 
Balıqçılar, gəmi sahibləri, Bostondakı vulqar və onlar səviyyəsindəki məlumatı olan 
adamlar  dəlicəsinə  müharibəyə  can  atırdılar,  onlar  guman  edirdilər  ki,  ədalətsiz 
olaraq itirdiklərini britaniyalıların əlindən hökmən geri alacaqlar. Con Adams yazırdı 
ki,  «Siz  təsəvvür  edə  bilməsiniz  ki,  bu  adamlar  necə  dəhşət  içində  idilər  ki,  sülh 
davam etməsin». Və onlar biləndə ki, artıq sülh müqavilə tərəfindən reallaşır, onların 
kədəri və qızğın hiddəti heç bir hədd tanımırdı. Bəzən isə onların zorakı təsəvvürləri 
meydana çıxırdı.  
Bu yeni məsələ deyildi. Hələ Ceyin Londonda yaxşı qəbul edildiyindən xəbər 
tutan  respublikaçılar  demişdilər  ki,  o,  özünü  Britaniya  qızılına  satmışdır.  Hətta 
federalist Hamilton da müqaviləni əvvəlcə «qoca arvadın müqaviləsi» adlandırmışdı. 
Ceyin  kraliçanın  əlini  öpməsini  eşitdikdə  isə  o,  öz  ölkəsinin  baş  hakimini  xalqın 
suverenliyini Alihəzrətin ayaqları altına atmaqda ittiham etmişdi.  
Müqavilə  şərtləri  açıqlandıqda  hiddət  dalğası  daha  yüksək  dərəcəyə  çatdı. 
Müqavilənin maddələrinə görə, Amerikanın hansısa bir vətəndaşı fransız səlahiyyətli 
şəxsini  İngiltərə  əleyhinə  qəbul  etsə,  o,  qaydanı  pozan  elan  olunmalı  idi.  Bu 
fransızpərəst partiya üçün dəhşətli zərbə idi. Müqavilə əslində Vaşinqtonun özünün 
də  xoşuna  gəlmirdi,  lakin  bu  vaxt  onun  ən  çox  xoşlamıdığı  şey  müharibə  idi.  Ona 
görə də o, müqaviləni imzaladı və ölkə ərazisində onu qanun kimi elan etdi.  
Respublikaçıların  qəzəbi  soyumaq  bildmirdi.  Cey  öz  ölkəsinin  xaini,  satqını 
kimi  məhkum  edildi  və  onun  portretləri  Mendən  Corciyaya  qədər  hər  yerdə 
yandırıldı.  Nyu-Yorkdakı  küçə  mitinqdə  o,  Müqaviləni  müdafiə  etməyə  cəhd 
etdiyinə  görə  daşa  basılmışdı.  Vaşinqton  özü  də  Respublikaçıların  mətbuatında 
biabırçı  qaydada  təhqir  edilirdi.  Onun  Amerikanın  Sezarı,  tiranı  və  despotu 
adlandırıb,  verdiyi  vəzifə  andını  pozduğunu  elan  edirdilər.  Müqavilənin  fəaliyyətə 
girməsi  üçün  pul  buraxılması  tələb  olunurdu.  Nümayəndələr  palatası  üç  həftəlik 
müzakirədən  sonra  Vaşinqtondan  müqavilələrin  bağlanması  ilə  əlaqədar  olan 
kağızları və məktubları tələb etdi. Respublikaçılar bu vaxt Nümayəndələr Palatasında 
azacıq çoxluğa malik idi və pul buraxılmasında Prezidenti məğlub etməyi qət etdilər. 
Palatada  onların  liderləri  Medison  və  Qallatin  idi.  Hər  iki  tərəfdən  çoxlu  çıxışlar 
oldu. Lakin bir çıxış tarixdə məşhur oldu və amerikanların həmin nəsli tərəfindən bu 
gözəl  nitq  dinlənildi  və  Uebsterin  yüksəlməsinə  qədər  Konqressdə  heç  vaxt  buna 
bərabər çıxış olmamışdı. Bu çıxışı Massaçusetsdən olan Fişer Eyms etmişdi.  
Eyms zəif, cılız bədənə malik idi. Onun həyatı bir uzun xəstəlikdən ibarət idi 
və həkiminin məsləhətinin ziddinə gedərək, palata qarşısındakı bu böyük məsələ ilə 
əlaqədar olaraq çıxış etməyə  qalxdı. O, Federalistlərin federalisti idi və bütünlüklə 
inanırdı  ki,  müqavilənin  rədd  edilməsi  əslində  Britaniya  İmperiyası  ilə  bilavasitə 
müharibə və Birliyin dağılması deməkdir. O, müqavilənin rədd edilməsindən sonrakı 
dəhşətləri göz önünə gətirib, bunu özünün bütün əsəbi emosiyası ilə təsvir edirdi. Üç 
saat  ərizndə  o,  Palatanı  və  qalereyanı  alovlanan  bəlağətinin,  natiqlik  qabiliyyətinin 
məftunluğunda  saxladı  və  aşağıdakı  patetik  sözlərlə  bitirdi:  «Hətta  mənim  sizi  dilə 
tutduğum  dəqiqələr  də  öz  qiymətinə  malikdir,  çünki  onlar  böhranı  uzadır  və  onun 
ərzində bunu həll edə biləcəyimiz qısa müddəti yoxa çıxarır. Həm də mənim yəqin 
ki, burada olanların hər birindən daha az şəkildə bu məsələdə şəxsi marağım vardır. 

 
175 
Mən  əminəm  ki,  burada  heç  bir  üzv  nəticələrin  şahidi  olmaq  kimi  öz  şansı  barədə 
mənim şansımın artıq olması barədə düşünməyəcəkdir. Əgər səslər müqavilənin rədd 
edilməsinə verilsə, - bir zəif və həyatını saxlamaq üçün demək olar ki, məhv olmuş 
adam  kimi,  hətta  mən  ölkəmin  hökumətindən  və  Konstitusiyasından  uzun  yaşaya 
biləcəyəm, onlardan sonranı görəcəyəm».  
Eymsin çıxışı demək olar ki, hər bir adamı göz yaşları axıtmağa məcbur etdi. 
Vitse-prezident  Adams  qalereyada  oturmuşdu  və  yanağından  göz  yaşları  axa-axa 
yanındakı dostuna dedi: «Allahım, o necə böyükdür». Hər şeydən əlavə Eyms qələbə 
çaldı.  Onun  çıxışından  əvvəl  respublikaçılar  altı  səs  çoxluğuna  malik  idi.  Sabahısı 
günü səsvermə keçərkən federalistlər üç səs çoxluğu ilə qalib gəldilər.  
Bütün  ölkənin  əhval-ruhiyyəsi  Yeni  İngiltərənin  əhval-ruhiyyəsinin  bir 
parçası kimi görünürdü. Müqavilə heç şübhəsiz Amerika dənizçilərini zorla xidmətə 
götürmək  məsələsində  İngiltərənin  sərbəstliyinə  toxunmamışdı.  Fransa  limanlarının 
yaxınlığında  ərzaq  daşıyan  gəmilərə,  özü  də  bunlar  neytral  gəmilər  olduğu  və 
müharibə üçün lazım olan heç bir malı daşımadıqları halda, İngiltərə gəmiləri onlara 
hücum  edə  bilirdilər.  Amerikanın  fransız  Vest  İndiyaları  ilə  ticarəti  zorla 
bağlanmışdı. İngilislər Amerika gəmilərində tapılan bütün Fransa mallarını müsadirə 
edə  bilərdi.  Medison  deyirdi:  «Müqavilə  bir  qurtaracağından  digərinədək  Britaniya 
partiyasına  məxsus  elçinin  nümayişi  kimi  qiymətləndirilməlidir.  Bu  partiya  ardıcıl 
olaraq  Britaniya  hökuməti  ilə  müstüsna  əlaqələrə  kömək  edir  və  bunun  üçün  bizim 
kommersantların  ən  vacib  mənafeyini,  milli  şərəfimizin  ən  müqəddəs  məqsədlərini 
qurban verməyə hazırdır».  
Bir çox düşüncəli adamlar belə, heç də Fransaya və ya insan haqlarına o qədər 
də  xüsusi  hörmət  bəsləmədikləri,  yeni  hökumətin  və  Amerikanın  müstəqilliyinin 
tərəfdarı olduqları halda bu ağrılı ittihamlara səs verirdilər. Buna baş əymək rolunu 
oynamaq da o qədər asan deyildi. Vaşinqton özü də tərəddəd edirdi və ciddi surətdə 
bu məsələdə məsləhət axtarırdı. Alternativ yalnız müharibə və ya müqavilənin qəbul 
edilməsi idi. Bu müqavilə üçün İngiltərə olduqca az şeyi güzəştə getmişdi, lakin sülh 
üçün, dostluq və ticarət üçün bəzi şeylər qazanmışdı. Müharibə olsa gənc hökumətin 
həm  vətəndəki,  həm  də  xaricdəki  düşmənləri  imkan  əldə  edəcəkdilər.  Nə  pul,  nə 
ordu,  nə  də  hərbi  dəniz  qüvvələri  var  idi.  Gənc  respublika  üçün  Avropanın  pul 
kisələri  bağlanacaqdı.  Bu  ölkə  ancaq  İngiltərə  ilə  ticarət  edirdi,  bu  da  dağılıcaqdı. 
Burada  hökmən  sülh  gətirəcək  heç  bir  ağıllı  yol  yox  idi  və  Vaşinqton  möhkəm  və 
qəti surətdə, nə qədər hay-küy mövcud olsa da öz hərəkət yolunu seçmişdi. Yavaş-
yavaş  qasırğa  yatmağa  başladı.  Müqavilənin  icra  edilməsi  üçün  Londonda  təsis 
edilən komissiya Amerika gəmi sahiblərinə və tacirlərinə onların itkilərindən dəyən 
ziyanı  ödəmək  üçün  on  milyon  dollar  pul  verdi.  İngiltərə  ilə  kommersiya 
imtiyazlarının  bərpa  olunmasına  görə  bütün  limanlarda  ticarət  canlandı.  Ölkə  sülh 
əleyhinə olan tələblərə boyun əydiyi halda olduğundan daha artıq qazandı və gec də 
olsa  gördü  ki,  onlar  buna  görə  Ceyə  və  adminstrasiyaya  borcludular,  onların 
inadkarlığı və müdrikliyi onun missiyasının uğurunu mümkün etmişdi. Lakin həmin 
dövrdəki deyilən şeylər unudula bilməzdi. Vaşinqtona həyasız hücumlar edilirdi, onu 
ölkənin  düşməni  və  xaini  adlandırırdılar,  hətta  inqilab  dövründə  ictimai  pulları 
mənimsəməkdə  ittiham  edirdilər,  impiçment,  hətta  qətlə  yetirmək  kimi  dəlisov 
hədələr eşidilirdi.  

 
176 
Ölkə  bir  daha  prezidentlik  müddəti  başa  çatdıqda  onun  həqiqi  qabiliyyətinə 
bələd oldu və onu itirməyə yaxın idi. O, yeni seçkilərdə iştirak etməkdən imtina etdi. 
Onun  vida  məktubu  böyüklüyün  timsalı  və  güclü  təsir  qüvvəsinə  malik  olmaqla,  
insan  xarakterinin    və  nailiyyətlərinin  qısa  icmalı  idi  və    hər  bir  adamın  ürəyi  hiss 
edirdi  ki,  Vaşinqton  ölkəyə  rəhbərlikdən    həqiqətən  gedir.  Vaşinqton  getməmişdən  
əvvəl ölkə  daha bir dəfə federalistlərə tərəf   meyl etdi. Vaşinqton vəzifədən getməsi 
ilə  ölkə  üzərində  şəxsi  hakimiyyətini  və  rəhbərliyini    onların  cəbhəsindəki    və 
imkanındakı  partiyaya    verdi.  1796-cı  ilin  payızında  konqressin  hər  iki  palatasında 
çoxluq fransızların  qəzəbinə  və müqaviləyə baxmayaraq  federalistlərə qayıtdı.  
Vaşinqtonun istirahətə getməsinə yol açan səbəblərdən biri müxalif mətbuatın 
ona  olan    hücumlarının    davam  etməsi  idi.  Üçüncü    müddətə  o,  asanlıqla  seçilə 
bilərdi, lakin əvvəlki iki dəfədə olduğu kimi yekdil səs almasına ümid edə bilməzdi.  
Artıq  ucsuz-bucaqsız  Virciniyadan  Dinviddinin  məktubunu  apardığı  vaxtdan  qırx 
ildən  artıq  vaxt  keçirdi.  Bu  dövrdə  o,  daim    ictimai  həyatda  olmuşdu.  İndi  o,  kənd 
yerindəki  evinə  dönərkən  həyatdan  razı  olmaqla  xoşbəxt  idi.  Artıq  üç  il  idi  ki,  o 
Maunt  Vernonda  yaşayırdı  və    bu  vaxt  68  yaşında  son  mənzilinə,  əbədi  istirahətə  
yola düşdü. O, 1799-cu ilin sonunda, yeni, XIX əsrə iki həftə  qalarkən vəfat etdi.  
Həmin  vaxtdan  iki  əsr  keçmişdir,  lakin    heç  bir    başqa  amerikalı  Vaşinqton 
kimi    xalqın  belə  ümumi    məhəbbətini  qazana  bilməmişdir.    Əlbəttə,  onun 
populyarlığı digər siyasi   xadimlər  kimi  öz qabarmasına və çəkilməsinə  malik idi, 
bu  populyarlığın  işığı  və  kölgəsi  var  idi.  Lakin  axırda  o,  işığın  gur  axınında 
məskunlaşdı. Hətta bu axını tutqunlaşdırmaq üçün illərin də gücü çatmadı. 
Vaşinqtonun  dünyanın  ən  böyük  qəhrəmanları  arasında  yerinə    gəldikdə  o, 
uğurlu  ordu  komandanı  idi  və  digər  dühalara  da  malik  idi.  Onun  vətənpərvərliyi 
günəş  işığı  kimi  təmiz  idi.  Onun  fəaliyyət  motivləri  içərisinə    eqoizm    elementləri  
daxil  ola  bilmirdi.  Öz  ictimai  karyerasında  o,  heç  bir  ciddi    səhv  buraxmamışdı. 
Ölkənin  prezidenti    kimi  o,  özünü  partiya      mənafelərindən  yuxarıda  saxlaya  
bilmişdi. O, palıd  ağacı qasırğalarda dayandığı kimi siyasi ehtirasların tufanlarında 
dura bilmişdi. Onun mühafizəkar gücü körpə respublikanın həyatı üçün çox vacib idi. 
Elə bil ki, Tanrı özü onu bu vəzifə üçün seçmişdi. Britaniya  tarixçisi Qrinin dediyi 
kimi:  «Heç  bir  nəcib  şəxsiyyət    millətin  həyatının    qarşısında  heç  vaxt  belə 
dayanmamışdı. Ruhun böyüklüyünu açmaq  üçün onun üst  paltarında kiçik bir şey 
var idi, bu onun fiqurasını yüksəldirdi. Kiçik  ehtirasdan, impulslar işarəsindən kənar, 
antik  heykəlin  sadə  sehirliliyi  kimi  onun  ətrafında  dünya  var  idi.  Demək  olar  ki,  
adamlar şüursuz qaydada ona baş əyməklə öz ehtiramlarını göstərməyi  öyrənirdilər. 
Onun xatirəsinin mövcudluğunda bu vaxtadək sehirlilik saxlanır». İnsan haqlarını və 
azadlığını sevənlərin ürəyində Vaşinqton daim yaşayır.  
 

 
177