Telman Orucov

Fransızlarla münasibətlərdə problemlər 
 
Con  Adams  federalistlərin  məntiqi    namizədinə    çevrildi.  O,  həmvətənlərinə 
yaxşı tanış idi, iyirmi ildən çox bir müddətdə ictimai  həyatda idi. İnqilab dövründə 
Konqressdə güclü  polemist  kimi tanınmışdı. Məhz o, Corc Vaşinqonun ordunun baş 
komandanı  olmasını  təklif  etmişdi.    Müstəqil  Amerikanın  İngiltərədə  ilk  elçisi 
olmuşdu, son səkkiz ildə isə vitse-prezident idi. Digər namizəd Tomas Cefferson idi.  
68  səsə qarşı 71  səslə Adams prezident oldu, Cefferson vitse-prezident seçildi. 
Vaşinqton  öz  yerini  varisinə  verdikdə  prezident  idarəsində    də  dəyişikliklər 
baş verdi. Adams heç də Vaşinqton  kimi özünü  göstərə  bilmirdi.  
Bütün  bunlara  baxmayaraq  o,  inqilab  Con  Adamsı  idi,  lakin  sevilən  və 
partiyalardan  yuxarıda    dayanan  adam  ola  bilmədi.  Onun  prezident  olduğu  dörd  il 
ərzində Vaşinqtonun ikinci müddətində olan məsələlər bir az da tündləşdi. İngiltərə 
ilə müharibədən qaçmaq  mümkün olsa da, Fransa ilə müharibədən  qaçmaq mümkün 
olmadı.  Fransa  seçkilərdə  Ceffersonun  demokratlarının  qələbə  çalmasına  ümid 
bəsləyirdi və onu gözləyirdi. Birləşmiş Ştatlardakı Fransa elçisi hətta özünü o qədər 
unudurdu ki, Cefferson  partiyasını və onun prinsiplərini kütləvi  nəşrlərdə  müdafiə 
edən  yazılar  dərc  etdirirdi.  O,  hətta  hədələyirdi  ki,  əgər  federalistlər    prezident 
seçkilərində  qələbə çalsalar Fransa Amerikanı faktiki  olaraq asılı hesab edəcəkdir, 
beləliklə İngiltərənin özü kimi  ona bir düşmən tək münasibət bəsləyəcəkdir.  Fransa 
respublikasının  rəmzi Cefferson tərəfdarlarının  emblemasına çevrildi. Prezidentlik 
uğrunda  mübarizə bir balaca fransızlar  və ingilislər  arasında  siyasi fayda götürmək  
üstündə    oyuna  bənzəyirdi.  Lakin  federalistlərin  müvəffəqiyyəti  daha  inandırıcı 
görünürdü.  Ceyin  müqaviləsi  üstündə  ölkədəki  gərginlik    heç  də  azalmamışdı  və 
federalistlər  qısqanc  vətənpərvərlər  tərəfindən    ingilis  mənafeyini  güdənlər  kimi 
təsəvvür olunurdu və onlar  həyəcan qaldırırdılar.  
Fransız  elçisinin  həyasızlığı,  fransızların  və  onların  tərəfdarlarının  utanmaz 
hücumları  bu  dövrdə  daha  da  güclənmişdi.  Lakin  federalistlər  hakimiyyətdə  öz 
postlarını  saxladılar.  Seçkilərin  nəticəsi  məlum  olduqda,  Fransa  bütün  dostluq 
iddialarını kənara atdı.  
Artıq  Fransa  1778-ci  ildən  onu  Birləşmiş  Ştatlarla  bağlayan  ittifaq  və 
kommersiya  müqaviləsindən  özünü  çıxmış  elan  etmişdi.  Bu  hərəkət  Ceyin  İngiltərə 
ilə  danışıqlar  aparması  və  həmin  ölkə  ilə  müqavilənin  qəbul  olunması  ilə  əlaqədar 
idi.  Hətta  1793-cü  ildən  Fransa  istədiyi  kimi  amerikan  gəmilərini  və  yüklərini 
okeanlarda tutmağa başladı. O öz təcavüzkar hərəkətlərini sürətləndirdi, bu isə açıqca 
müharibəni andırırdı. Hətta Birləşmiş Ştatların öz sularında da onun gəmiləri tutması, 
axtarması  və  müsadirə  etməsi  genişlənirdi.  General  Vaşinqton  özünün  prezidentlik 
müddətinin  sonuna  qalmış  aylar  ərzində  Parisdəki  Birləşmiş  Ştatların  elçisi  işləyən 
Monronu  geri  çağırdı.  Monro  Fransa  prinsiplərinə  vurğun  olan  və  akkreditasiya 
olduğu  ölkəyə  çox  rəğbət  bəsləyən  adam  hesab  olunurdu.  Fransa  respublikasında 
idarəetməni həyata keçirən Direktoriya onun yerinə başqa bir elçini qəbul etməkdən 
imtina etdi. Bu Amerika üçün təhqir idi.  
Amerikanın  İngiltərə  ilə  dostluğu  da  onun  incikliyini  çoxaldırdı,  Cey 
müqaviləsi isə bu dostluğun ciddiliyindən xəbər verirdi.  

 
178 
Fransa  ilə  anlaşmanı  saxlamaq  və  müharibədən  qaçmaq  üçün  təxirəsalınmaz 
tədbirlər  görmək  lazımdı.  Konqress  kəskin  müzakirələrdən  sonra  Prezidentin  bu 
barədəki planları ilə razılaşdı. Bu vaxt Fransaya üç nəfərdən ibarət nümayəndə heyəti 
göndərmək qərara alındı. Bunlar gələcək mötəbər hüquqşünas Con Marşall, gələcək 
vitse-prezident  İlbric  Cerri  və  bu  dövrdə  daimi  elçi  kimi  Fransa  tərəfindən  qəbul 
edilməyən  Çarlz  Kotisvöz  Pinkni  idi.  Onlar  bir  neçə  gündən  sonra  Parisə  gəldilər, 
xarici  işlər  naziri  Taleyrana  onların  missiyası  barədə  məlumat  verildi.  Onlar  fransız 
Direktoriyası  qarşısında  məlumat  verməli  idilər  və  ona  görə  də  qabaqcadan 
qarşılarında bəzi tələblər qoyuldu. Birincisi, Prezidentin Konqressə məktubu fransız 
hökuməti  üçün  bir  qədər  təhqiredici  olduğundan  dəyişdirilməli,  ikincisi, 
Direktoriyanın  zədə  almış  hissiyatı  240  min  dollar  məbləğində  olan  rüşvət 
formasındakı  hədiyyə  ilə  yumşaldılmalı,  üçüncüsü,  Birləşmiş  Ştatlar  İngiltərə  ilə 
müharibəni aparmaq üçün Fransaya iri məbləğdə pul verməli idi. Taleyran tərəfindən 
təqdim  edilən  bu  tələbi  danışıqlarda  Hottinqerə  qoşulan  Bellami  və  Noteval 
təzələdilər.  Bellami  dedi:  "Mən  faktı  ört-basdır  etmək  istəmirəm.  Siz  pulu 
ödəməmisiniz,  siz  böyük  məbləğdə  pul  verməlisiniz".  Bu  tələbə  Pinkni  öz  məşhur 
cavabını verdi: "Müdafiə üçün milyonlar, lakin bac, xərac üçün heç bir sent də".  
Bu  X.U.Z.  adı  alan  əhvalat  bir  siyasi  partlayışa  çevrilib,  Amerikada  böyük 
səs-küy  qopardı.  Hətta  Fransaya  müharibə  elan  etmək  çağırışları  səslənirdi.  Lakin 
Adams  Fransa  ilə  sülhün  bütün  məsuliyyətini  öz  üzərinə  götürdü.  Təəssüf  ki, 
müharibədən bütünlüklə qaçmaq da mümkün olmadı.  
Müharibə gödək olmaqla yanaşı, öz nəticələrinə görə elə əhəmiyyətli olmadı. 
Düşmənçilik  barədə  heç  bir  rəsmi  bəyanat  verilmədi.  Yalnız  kəskin  qisas  dövrü 
yarandı. 1798-ci ilin aprelində ayrıca  hərbi dəniz departamenti yaradıldı. Həmin ay 
Fransa  ilə  mövcud  müqavilələrin  ləğv  edildiyi  elan  edildi.  Həmin  ilin  iyununda 
Amerikanın  hərb  gəmilərinə  fransız  gəmilərinə  hücum  etmək  səlahiyyəti  verildi  və 
fəal intiqam almalar başlandı. Ölkənin kiçik hərbi dəniz donanması yeni freqatlarla 
güclənmişdi, böyük ruhla və uğurla vuruşurdu. Ordunun qaldırılması üçün müəyyən 
tədbirlər  görüldü  və  general  Vaşinqtondan  xahiş  edildi  ki,  ona  komandanlığı  öz 
üzərinə götürsün.  
Fransız  xarici  işlər  nazirinin  agentlərinin  Amerika  komissiyasının  üzvlərinə 
etdiyi  əcayib  təkliflər  dərc  edildi  və  bu  Fransanın  hər  bir  tərəfdarını  xeyli  dərəcədə 
sakitləşdirdi. Bir vaxtlar ölkənin dostu və müttəfiqi olmuş həmin ölkə ilə müharibə 
bir  anda  demək  olar  ki,  populyar  oldu. Lakin  xoşbəxtlikdən  Taleyranın  agentlərinin 
intriqasının ifşası Fransanın özündə də olduqca xoşagəlməyən təsir buraxdı. Taleyran 
gördü  ki,  o,  nə  etmişdirsə,  onu  da  yoluna  qoymalıdır.  1799-cu  ilin  əvvəlində 
Birləşmiş  Ştatlara  bildirildi  ki,  Fransa  bu  ölkənin  səfirini  qəbul  edəcək  və  sazişin 
şərəfli şərtlərini müzakirə edəcəkdir.  
1800-ci  ilin  mart  ayında  Birləşmiş  Ştatların  səlahiyyətli  adamları  Parisdə  bu 
şərtləri müzakirə etməyə hazır idi, lakin Direktoriya Fransanın işlərinə rəhbərlik edə 
bilmədi.  Konsulat  təsis  edildi  və  Napoleon  Bonapart  Birinci  Konsul  oldu.  O,  elə 
qabiliyyətli  adam  idi  ki,  onunla  müəyyən  razılıq  əldə  etmək  mümkün  idi.  Əsas 
məsələ bu hökumətin real hökumət olması idi. Lakin razılığın şərtlərini həll etmək o 
qədər  də  asan  deyildi.  Göndərilmiş  səlahiyyətli  adamlar  təlimat  almışdılar  ki, 
Amerika  ilə  kommersiyadan  Fransaya  dəymiş  ziyanın  ödənilməsi  ilə  əlaqədar 

 
179 
məsələləri  gizli  saxlasınlar.  Onlara  həmçinin  göstəriş  verilmişdi  ki,  1778-ci  il 
müqaviləsinin rəsmi qaydada ləğv edilməsini də məxfi saxlasınlar. Nəhayət, 1801-ci 
ilin  fevralında  şərtlər  razılıq  əldə  edilməsi  vəziyyətinə  gətirildi.  Ceyin  təcrübəsi 
təkrar  olundu.  Lakin  müharibə,  liderlərinin  Konstitusiyanı  qurduğu  və  hökumət 
yaratdığı  böyük  partiyanı  dağıtdı.  İlk  əvvəllərdə  bu  qanuni  zəfər  kimi  görünürdü. 
Nümayəndələr  palatasında  federalist  çoxluq  Adamsın  adminstrasiyasının 
başlanğıcında  şübhə  olunmayan  gücə  malik  idi,  1798-ci  ilin  payızındakı  seçkilərdə 
onlar  yenə  gücə  və  etimada  layiq  oldular.  Ölkə,  göründüyü  kimi  "Fransa  və  bütün 
dünya"  deyənləri  xoşlamırdı.  Prezident  isə  dedikləri  ilə  elə  görünürdü  ki,  onları 
inandırmağı  bacarır.  Dörd  il  ərzində  ölkə  Fransa  ilə  xoşagəlməz  əhvalatların  təsiri 
altında  idi.  Başa  düşmək  olmurdu  ki,  bu  müharibədir,  ya  da  sülhdür.  Bu  dövr 
Monronun  1796-cı  ilin  dekabrında  elçilikdən  geri  çağırılmasından,  1800-ci  ilin 
sentyabrında Fransa ilə müqavilə bağlanana qədər davam etdi. Bütün bu dövr ərzində 
federalistlərin  üzərinə  görünməmiş  böhtan  yağdırılırdı.  Daxili  siyasətin  hər  bir 
məsələsində  onlara  böhtan  atan  natiqlər  bəyənilirdi.  Şəhərlərin  mətbuatının  yarısı 
Fransa  respublikası  tərəfdarlarının  onlara  böhtan  yağdırmasını  davam  etdirirdi.  Bu, 
ölkə üçün ciddi təhlükə yaradırdı. Qəzəblənməni artıranlar, hökumətin ən böyük və 
qatı düşmənləri, onu ictimai nəşrlərdə biabır edənlər isə əsasən əcnəbilər - fransızlar 
və  ingilislər  idi.  Onlar  hətta  bu  ölkənin  vətəndaşları  da  deyildilər.  Əsl  avantürist 
olmaqla,  demək  olar  ki,  inqilabi  təbliğatın  agentləri  idilər.  Gənc  hökumətin 
mövcudluğunun  özü  üçün  onlar  təhlükə  idi,  yalnız  on  illik  müddət  keçəndən  sonra 
onlara bu fəaliyyətlə məşğul olmaq qadağan edildi.  
1798-ci  ildə  Konqressdə  əcnəbilərə  və  bütünlükdə  əcnəbi  və  vətəndaş 
olmasından  asılı  olmayaraq  belə  formada  qiyama  çağırışda  bulunanlara  qarşı  dörd 
qətiyyətli qanun qəbul olundu. Naturalizasiya Aktı vətəndaşa çevrilmək üçün ölkədə 
yaşamaq  müddətini  beş  ildən  on  dörd  ilə  qaldırdı.  Əcnəbi  Aktı  və  Qiyama  çağırış 
Aktına  görə,  hətta  sülh  dövründə  belə  qarışıqlıq  və  təhlükə  yaradan  əcnəbilər 
prezidentin  göstərişi  əsasında  həbs  oluna  və  ya  ölkədən  çıxarıla  bilərdi.  Bundan 
başqa qanunsuz olaraq başqaları ilə birləşərək hökumətə hər hansı qaydada müxalif 
olmaq  və  ya  "yazmaq,  çap  etdirmək,  demək  və  nəşr  etdirmək  və  başqa  yollarla 
Prezidentə  və  Konqressin  palatalarına  böhtan  atmaq  və  ya  onların  hakimiyyətini 
zəiflətmək və onlara nifrət təlqin etmək" üstündə adamlar həbs olunmaqla mühakimə 
ediləcək və cəzalandırılacaqdı.  
Prezidentə  müharibə  dövründə  olan  əcnəbilərə  qarşı  düşmən  qüvvələrinin 
subyektləri kimi məhdudiyyətlər qoymaq, tutmaq və ya onları ölkədən uzaqlaşdırmaq 
səlahiyyətləri  verilirdi.  Vaşinqton  özü  bu  qeyri-adi  qanunları  bəyənmişdi.  Çünki  o, 
böyük  ehtirasla  qayda-qanunu  sevirdi,  fraksiyalara  nifrət  edirdi  və  yeni  Birliyin 
təhlükəsizliyi  üçün  qorxurdu.  Patrik  Henri  bütöv  demokratiyanın  saf  prinsipləri 
tərəfində  olmasına  baxmayaraq  bu  sənədləri  tərifləyirdi  və  onların  ciddi 
müdafiəçisinə  çevrildi.  Lakin  bütün  ölkə  tezliklə  federalistlərin  bu  qanunları  qəbul 
etməsi  ilə  necə  dəhşətli  hərəkət  etdiklərindən  agah  oldu.  Əcnəbi  Aktı  "heç  bir 
ittiham,  jüri  məhkəməsi,  ictimai  mühakimə,  onların  əleyhinə  olan  şahidlərin  açıq 
üzləşməsi,  onların  xeyrinə  şahidlər  olmadan,  müdafiəsiz  və  vəkil  olmadan"  əcnəbi 
şəxsləri  bütün  imtiyazlardan  məhrum  edirdi.  Bütün  bunlar  sadəcə  olaraq  prezident 
şübhəsindən asılı olaraq edilirdi. Qiyama çağırış Aktı kəskin çıxış etmək və mətbuat 

 
180 
azadlığını kökündən kəsirdi. Burada hakimiyyətin bu əməliyyat tədbirlərinin nə vaxt 
kəsiləcəyi  barədə  bir  söz  deyilmirdi.  Onların  yeganə  məhdudiyyəti  və  ehtiyatlılığı 
prezidentin və baş prokurorun əhval-ruhiyyəsinə və xoş xasiyyətinə arxalanırdı.  
Ölkənin hər tərəfindən etirazlar gəlməyə başladı və onların həcmi aydan aya 
xeyli  artırdı,  bu  sənədlərin  ləğv  edilməsi  barədə  petitsiyaların  altında  minlərlə 
imzalar  qoyulurdu.  Müxalifət  üçün  bu  petitsiyaları  dayandırmaq  çox  yaxşı  olardı. 
Lakin  o,  bunu  etmirdi.  Kentukkinin  və  Virciniyanın  qanunvericilik  orqanları  daha 
uzağa  getdilər.  Seriya  qətnamələrin  hər  biri  təntənəli  formada  yazılmaqla,  öz 
qubernatorları vasitəsilə digər ştatların qanunvericilik orqanlarına göndərildi. Bütün 
ölkənin  diqqəti  konstitusiya  hüquqlarının  dəqiqliyi,  onların  aydınlaşdırılması 
barədəki  xalqla  federal  hökumət  arasındakı  mübahisəyə  yönəldi.  Bu  son  dərəcə 
radikal  və  əhəmiyyətli  xarakter  daşıyırdı  və  özü  ilə  inqilab  havasını  gətirdiyi  hiss 
edilirdi.  
Kentukki  qətnamələri  Birləşmiş  Ştatların  Konstitsiyasına  tabe  olmurdu.  Bu 
Konstitusiya  müəyyən  xüsusiyyətləri  və  məhdud  hakimiyyəti  olan  hökumət  təsis 
etmişdi  və  elə  etmişdi  ki,  hər  bir  ştat  bütün  ölkənin  bir  hissəsi  kimi  özü  üçün 
konstitusiyanın  qoyduğu  hədlərdə  federal  hakimiyyət  tərəfindən  mənimsənilən 
səlahiyyətlər barədə mühakimə yürütmək hüququna malik olsun.  
Əcnəbilər  barədəki  və  Qiyama  çağırış  qanunları  tərəddüd  edilmədən 
Konstitusiyadan  kənar  elan  edildi  və  elə  bir  açıq  effekt  qazanmadı.  Virciniya 
qətnamələri  federal  hökumətin  hakimiyyətinin  Konstitusiya  niyyətlərinə  görə 
verilmədiyini elan etdi. Cefferson xüsusi layihə hazırlamışdı ki, məhz onun əsasında 
Kentukki  qətnamələri  qurulmuşdu.  Medisonun  yazısı  əsasında  isə  Virciniya 
qətnamələri tərtib edilmişdi. Federalist qəzetlərin müəlliflərindən biri olan Medison 
Birləşmiş  Ştatlar  hökuməti  formalaşan  dövrdə  Hamilton  və  Vaşinqtonun  dostu  idi. 
Belə  bir  adamın  federalist  siyasətinə  qarşı  çıxması,  Vaşinqton  və  Hamiltondan 
uzaqlaşması hər bir adamda təsəvvür yaradırdı ki, federalistlər səhv edirlər.  
Federal  qanunların  bircə  ştat  tərəfindən  ləğv  edilməsi  Medison  və 
Ceffersonun  düşündüyündən  də  uzağa  getdi.  Bu  qətnamələrdə  müxalifət  güclü 
müdafiə silahı tapdı və heç kəs şübhə etmirdi ki, bu, bəzi şeylərin vaxtının keçməsi 
əlamətidir.  Bu  partiyalar  arasındakı  antoqonizmdən  daha  dərində  olan  bir  şey  idi. 
Açıq görünürdü ki, federalistlər çox uzağa getmişlər. Onların düşmənlərinin ittiham 
etdikləri məsələ doğru çıxırdı, - onlar hakimiyyət partiyası idi, zadəgan gücünə malik 
olan  partiya  idi,  heç  də  populyar  imtiyazlar  partiyası  deyildi.  Pis  təəssürat  lap 
yüksəkliklərə  qalxanda  partiyanın  özünün  şurasında  ciddi  parçalanma  əmələ  gəldi. 
Adamsın Hamiltonla arası dəydi. O, prezident kimi Vaşinqtonun kabinetinə başçılıq 
edirdi. Hamilton o qədər də uzun müddətə kabinet üzvü olmasa da, Adamsın özünün 
nəzarətində  olan  adamlar,  bir  lider  kimi  ondan  daha  çox  Hamiltona  baxırdılar. 
Prezident buna görə də belə qərara gəldi ki, onların biliyi və razılığı olmadan hərəkət 
etsin.  Bu  ona  müstəqil  hərəkət  etmək  və  kənardan  onun  işlərinə  mane  olmamaq 
imkanını verirdi. O, Fransa ilə sülh bağlamaq üçün onlar bilmədən və onların razılığı 
olmadan  ora  səfirlik  göndərdi.  Bu  özünü  partiyanın  lideri  hesab  edən  Hamiltonun 
dərin  narazılığına  səbəb  oldu.  Nə  Hamilton,  nə  də  partiya  üzvləri  Fransa  ilə  sülh 
istəmirdilər. Nəhayət, Adams münaqişəni dözülməz hesab etdi. O, nazirləri azad etdi 
və onları onunla şübhəsiz ittifaqda olacaq və özünün rəhbərlik edə biləcəyi adamlarla 

 
181 
əvəz etdi. Azad etdiyi adamların üzərinə isə "Britaniya fraksiyası" ləkəsini vurdu və 
Hamiltonla  aralarındakı  uçurumu  əslində  keçilməz  etdi.  Buradakı  uçurum  sadəcə 
adamlar  arasındakı  olan  münasibətdən  xeyli  böyük  idi.  Bu  uçurum  partiyanın  öz 
əsaslarını kəsib atırdı.  
İndiyədək  Hamilton  federal  siyasətin  real  ustası  olaraq  qalırdı,  lakin  o, 
partiyanı  azlıq  vasitəsilə  idarə  edirdi.  Adams  isə  möhkəm  iradəli  adamların  çoxunu 
sevmirdi,  Hamilton  isə  özünü  demək  olar  ki,  onun  açıq  düşməni  etdi.  Onları  şəxsi 
antoqonizmdən daha dərin şeylər ayırırdı. Bir dəfə Adams qəzəblənəndə Hamiltonu 
və  onu  rəhbər  kimi  qəbul  edənləri  ittiham  edərək  demişdi  ki,  onlar  "Britaniya 
fraksiyasından" başqa bir şey deyillər. Bu müxalifətin ittihamı idi. Bu ölkənin hissləri 
idi.  Bu  ədalətli  olmayıb  yalan  idi,  lakin  bu,  əsasdan  da  məhrum  deyildi.  İndiyədək 
federalist  partiyasına  rəhbərlik  edən  adamlar  demokratiyadan  qorxurdular,  güclü 
hökumətin  zəruriliyinə  inanırdılar.  Onlar  inqilab  vaxtı  Amerikanın  təsis  etdiyi 
idealları qəbul etmirdilər, onlarla dinmədən razılaşmağı demokratiyanın qəti qələbəsi 
kimi  rədd  edirdilər.  Onlar  köhnə  dünyanın  ideallarını  əbədiləşdirməklə,  hökumətin 
daha  qədim  konsepsiyalarını  axtarırdılar.  Bu  ölkənin  hiss  etdiklərinə  onların  hüsn-
rəğbətlərinin  olmaması  idi.  Ona  görə  də  Adams  onları  «Britaniya  güruhu» 
adlandırırdı.  
Bu parçalanma gününədək Hamilton demək olar ki, şübhə olunmayan yüksək 
nüfuza  malik  idi.  Adams  isə  öz  ruhu  və  əhval-ruhiyyəsi  ilə  adamlara,  Hamilton  və 
onun  başçılıq  etdiyi  şəxslərdən  daha  yaxın  idi.  Hamiltonla  onun  arasındakı  uçurum 
partiyanın  qidalandığı  kökləri  kəsdi.  Bu  vaxt  1800-ci  ildə  yeni  prezident  seçkiləri 
yaxınlaşırdı  və  şəxsi  rəqabət  və  antoqonizm  artıq  partiya  birliyi  və  rəhbərliyi 
mantiyasına  büründü.  Birləşmək  hissi  itirildi,  səs  verənlərdən  çoxu  digər  tərəfə 
rəğbət  bəsləməyə  başladı  və  seçkilər  federalistlərə  alçaldıcı  məğlubiyyət  gətirdi. 
Adams  şəxsən  kifayət  dərəcədə  populyar  idi.  Özünün  dözümlü  xarakterinə  yaxşı 
inam və müstəqillik göstərdiyinə, səmimiliyinə və cəsarətinə görə təriflənirdi. Lakin 
onun  öz  partiyasında  onun  özününkü  hesab  etdiyi  bölmə  belə  onu  qarşı  loyal 
münasibət  bəsləmirdi.  Hamilton  açıq  qaydada  bildirirdi  ki,  o,  başçılıq  etdiyi 
adminstrasiya üçün indiyədək eqoist, qısqanc, sadə olmayan adam kimi qalır.  
Cefferson  nəhayət  başçılıq  etdiyi  Demokrat  partiyasında  böyük  gücə  malik 
oldu. Adams yenidən seçilmək üçün səsvermədə məğlub oldu. Elektorlar tərəfindən 
heç kəs prezident seçilmədi. Lakin Konstitusiyanın belə bir maddəsi vardı ki, hər bir 
elektorun  iki  adam  üçün  səs  vermək  hüququ  vardır  və  bu  vaxt  onlardan  kimin 
prezident  və  vitse-prezident  olması  müəyyən  edilmişdi.  Səsvermə  bülletenləri 
açıldıqda  məlum  oldu  ki,  Ceffersonun  namizədliyinə  yetmiş  üç  və  Aaron  Barra  da 
həmçinin eyni sayda səs verilmişdir. Barr Nyu Yorkda Ceffersonun köməkçisi rolunu 
icra  edirdi.  Adams  isə  otuz  beş  səs  topladı.  Otuz  dörd  adam  isə  öz  səsini  Pinkniyə 
verdi.  
Bu halda Nümayəndələr Palatasının özü prezidenti seçməli idi. Daha çox səs 
toplamış iki namizəddən prezident seçilməli idi.  

 
182 
Tomas Ceffersonun prezidentliyi və Luiziyanın Fransadan satın alınması 
 
Federalistlər o vaxta qədər Nümayəndələr Palatasına nəzarət edirdi. Qısa bir 
müddətdə onlar istədilər ki, Barrı prezident kürsüsünə oturtsunlar. Onlar Ceffersonla 
müqayisədə  ona  dözərdilər.  Lakin  bu  intriqa  uğursuzluğa  uğradı.  Hamilton  məhz 
cəsarətli siyasətçi kimi bu an kimisə müdafiə etməli idi. O, açıqca bu intriqanı ifşa 
etdi və çoxluğun üzvlərinə Ceffersonu prezident etməyi təklif etdi. Onlar tabe olmağa 
məcbur oldular. Onlar Ceffersona səs verməsələr də, bunsuz belə onun prezidentliyə 
gəlməsinə şərait yaratdılar. Bütünlüklə səs verməklə bu adamlar çoxluğu tərk etdilər 
və yaxşı etibarı olmayan adamlar kimi onlara olan inamı itirdilər.  
Prezident  seçkilərindən  üç  ay  sonra  da  onlar  Konqressi  nəzarətdə 
saxlayırdılar.  Onlar  seçkilərin  nəticəsi  tam  məlum  olanda  belə  öz  çoxluqlarından 
istifadə  edirdilər,  özlərini  arxayın  hiss  edirdilər  və  ümid  edirdilər  ki,  dövlətin 
məhkəmə qanadına yiyələnəcəklər.  
1801-ci  il  fevralın  13-də,  Ceffersonun  prezidentliyə  başladığı  gündən  üç 
həftədən  də  az  əvvəl  Məhkəmə  Aktı,  Federal  Məhkəmənin  üzvlərinin  və 
hakimlərinin sayını artırmaq və illik məhkəmə büdcəsinə əlli min dollar əlavə etmək 
məsələləri  səsə  qoyuldu  və  bunlar  Konqressdən  keçdi.  Adams  federalistlərə  sadiq 
qalmaqla  böyüklü-kiçikli  istənilən  boş  yer  kimi  yeni  Ali  Məhkəmənin  tərkibini 
tələsik  doldurmağa  müvəffəq  oldu.  Hələ  buna  qədər,  yanvarın  13-də  Virciniyadan 
olan  Con  Marşallı  Birləşmiş  Ştatların  Ali  Məhkəməsinin  baş  hakimi  təyin  etmişdi. 
Marşall rəğbət bəslənilən hüquqçu federalist idi, onun qırx beş yaşı vardı.  
Cefferson  prezident  olduqda  nəinki  hökumətin  xüsusiyyətləri,  hətta  bütün 
işlərin  sifəti  də  dəyişilmiş  kimi  görünürdü.  Hökumətin  iqamətgahı,  iş  və  ticarət 
bazarı,  yetmiş  min  əhalisi  olan  Filadelfiyadan  yeni  Kolumbiya  federal  dairəsinin 
kənd  yerinə  köçürüldü.  Köçürülmə  Adams  adminstrasiyasının  fəaliyyətinin  axırıncı 
aylarında, 1800-cü ilin sonundakı qışda başlandı və federalistlərin öz hakimiyyətini 
itirməsi  ilə  əlamətdar  oldu.  Federalist  partiyası  tacirlərə,  bankirlərə,  mülkiyyət 
sahiblərinə,  cəmiyyətin  yüksək  nüfuzlu  sayılan  adamlarına  arxalanırdı,  ticarət 
mərkəzlərinin  o  adamlarına  ki,  onların  mənafeləri  bir  ştatın  və  ya  onun 
qonşuluğundakının mənafelərindən daha geniş idi. Federal hökumət tərəfindən onlara 
kömək göstərilməsini planlaşdıran qanun layihəsi hazırlanmışdı.  
Vaşinqton adlandırılacaq geniş şəhər Potomak çayının şimali-şərq sahilindəki 
çöldə  və  meşəlik  yerdə  salınmışdı.  Bu  məqsədlə  Merilend  öz  torpaqlarının  bir 
hissəsini  federal  dairəyə  vermişdi.  Prezident  üçün  rəsmi  iqamət  tikilməsi  səkkiz  il 
əvvəl başlanılmışdı, yeni paytaxtın yeri isə general Vaşinqton tərəfindən 1790-cı ildə 
seçilmişdi. İcra nazirlikləri üçün kvartallar qaldırılmışdı, yeni şəhərin  hələ layihədə 
olan  küçələrində  bir-birindən  xeyli  aralı  bir  neçə  ev  tikilmişdi.  Möhtəkirlər  burada 
yer alırdılar və qiymətlərin bahalaşmasını gözləyirdilər.  
Hökumət  nəhayət  bura  köçəndə  yalnız  Kapitolinin  bir  qanadı  tikilib 
qurtarmışdı.  Az-çox  möhtəşəm  bina  olan  prezident  iqamətgahı  yaşamaq  üçün  hazır 
idi.  Bu  sakit  yerin  küçələri  meşə  parçaları  arasından  keçirdi,  yabanı  və  meşəli 
parklardan  keçən  avenyuya  bənzəyirdi  və  ya  heç  bir  hasarı  və  tikilisi  olmayan  açıq 
çöldə  itirdi.  Konqressin  sessiyaları  dövründə  Konqress  üzvlərinin  yaşaması  üçün 
onlara  verməyə,  bu  avenyuların  və  meydanların  yalnız  layihəsi  olan  geniş  sahədə 

 
183 
kifayət miqdarda ev belə yox idi. Bəziləri ev tapmaq üçün bir neçə mil yol getməli 
olurdu.  Ağ  evin  və  ucalan  Kapitolinin  proporsiyaları  belə  bir  yerdə  olduqca  qəribə 
görünürdü.  Filadelfiyanın  sosial  rahatlığı  və  parlaqlığı  buradakı  həyatla  kədərli 
dərəcədə  dəyişilmişdi.  Federalist  hakimiyyətinin  köhnə  şəhərdə  nümayiş  etdirdiyi 
etiket, ləyaqət və rəsmi tamaşalar kimi gözəl şeyləri hökumət burada edə bilməzdi.  
Bu  şəhər  Ceffersonun  hakimiyyətə  gəlməsi  üçün  daha  yararlı  şəhər  idi  və 
onunla birlikdə siyasi atmosferin dəyişilməsinə yeni paytaxt daha çox uyğun gəlirdi. 
Bura  həqiqi  demokratiyanı  gətirmək  üçün  yaxşı  yer  idi,  heç  bir  tamaşaya  və  xüsusi 
şəraitə ehtiyac yox idi.  
4 mart günü Adams gözləməyə dözmədi və Cefferson prezidentliyi qəbul etdi. 
Yeni prezident bir neçə dostlarının və şərəfli keşikçi dəstəsi kimi Virciniya artilleriya 
qrupunun müşayiəti ilə sakitcə özünün geniş evindən Kapitoliyə gəldi. Orada o, and 
içdi və xalqa öz müraciətini oxudu və yeni rejimin inauqurasiyası başa çatdı. Ondan 
on  iki  yaş  cavan  olan  Ali  Məhkəmənin  yeni  baş  hakimi  Con  Marşall  andiçmə 
mərasiminin icrasına başçılıq edirdi və bu iki adam üz-üzə dayanmışdı. Onların hər 
ikisi  Virciniyadan  idi,  etik  həyat  prinsiplərində  və  nəzakət  qaydalarında  tərbiyə 
olunmuşdular.  Lakin  siyasətin  hər  bir  prinsipində  onlar  bir-birinə  əks  mövqedə 
dayanırdılar və bu hərəkətləri ilə elə bil bir-birini gələcək üçün çağırışa səsləyirdilər.  
Kiçik  mərasim  başa  çatdı.  İnqilabın  odundan  keçmiş  demokratik  qüvvələr 
yeddi  illik  müharibədə  və  bütün  ölkənin  ictimai  işlərində  əhval-ruhiyyələrin  və 
təcrübənin  radikal  dəyişikliklərə  yönəldilmiş  yenidən  qurulmasında  fəal  iştirak 
etdikdən  sonra,  indi  yenidən  öz  üzərlərinə  hökumətdəki  yerləri  tutmağı 
götürmüşdülər.  Konfederasiya  ölkənin  hökumətini  bir  palliativ  kimi  əvəz  edəndəki 
çətin  illərdə  onlar  özlərinə  olan  etimadı  müvəqqəti  olaraq  itirmişdilər.  Bu  itirmə 
qısqanclıq, qiyam, qayda pozğunluqları, böyük çaxnaşma nəticəsində olmuşdu. Yeni 
birlik  formalaşmışdı,  yeni  Konstitusiya  sınaqdan  çıxmışdı  və  ölkəni  idarə  edirdi. 
Federalistlərin dövləti təşkil etmək sahəsindəki onillik zəhməti baş tutmuşdu və irtica 
geridə  qaldıqda,  irəliyə  doğru  irəliləmişdi.  Onlar  hakimiyyətin  möhkəm  əsasını 
qoymuşdular.  
Demokratlar isə bu dövrdə öz ciyərlərinin gücünü fransız inqilabı uğrunda və 
İngiltərə əleyhinə çağırışlara sərf edirdilər. Onlar Əcnəbi və Qiyama çağırış Aktları 
qəbul edilənə və Qiyama çağırış qanunu əsasında naşirlər və pamfletistlərə qarşı cəza 
tədbirləri görülənə qədər milli borca aid heç bir fikrə malik deyildilər. Sonra onlar, 
nəhayət  Konstitusiya  prinsiplərinə  və  onların  uğrunda  mübarizə  apardıqları  daxili 
siyasət məsələlərinə dair öz nöqteyi-nəzərlərinə malik oldular. Cefferson və Medison 
Kentukki  və  Virciniya  qətnamələrinin  cümlələri  ilə  öz  fikirlərini  açıqlamışdılar.  Bu 
proqram  deyil,  xəbərdarlıq  harayı  idi.  Bu  harayı  kimsə  eşitməyə  və  başa  düşməyə 
bilməzdi. 1800-cü il seçkiləri göstərdi ki, Ceffersonun arxasında sadəcə təbliğatçılar 
deyil,  hökuməti  idarə  etmək  rolunu  oynamağa  hazır  olan  milli  partiya  durur. 
Cefferson inauqurasiya nitqində incəlik və xeyirxahlıqla ardıcıllarının gözlədiyi kimi, 
ölkədəki qaydalara və vətənpərvər niyyətlərə öz münasibətini bildirdi: "Biz hamımız 
respublikaçıyıq,  biz  hamımız  federalistlərik,  biz  antoqonistlər  deyilik,  lakin  biz 
çoxluğun  qətiyyətində  mütləq  güzəştə  getməklə  respublikanın  həyati  prinsipləri  ilə 
yaşayırıq. …Biz vətəndaşlarımızı dinc həyatla təmin etməklə onların varlanmasını və 
xoşbəxtliyini  irəli  aparacağıq,  rəyləri  yenidən  birləşdirəcəyik,  açıqlıq,  mülayimlik, 

 
184 
mərhəmət, birini başqasına qarşı durmaqdan çəkinmək ruhunda tərbiyə etmək hər bir 
nəcib  adamın  və  vətənpərvərin  səy  və  özünü  qurban  verməsi  üçün  əsas  səbəb 
olacaqdır...  Qoy  biz  rəydə  birləşək,  qoy  biz  sosial  əlaqələri  bərpa  edək,  çünki 
harmoniya  və  məhəbbətsiz  azadlıq,  hətta  həyatın  özü  belə  qorxulu  bir  şeyə  çevrilir. 
Və  qoy  biz  bunu  ifadə  edək  ki,  biz  torpaqlarımızdan  dini  dözümsüzlüyü  qovub 
çıxarmaqla,  axı  bu  dini  dözümsüzlük  şəraitində  bəşəriyyət  uzun  müddət  əziyyət 
çəkmişdir,  biz  despotizmə,  iyrənc,  acı  və  qanlı  təqiblərə  qadir  olanlara  qarşı  siyasi 
dözümsüzlük göstərməkdən az fayda götürməyəcəyik". 
O,  tezliklə  öz  səmimiyyətindən  yüksək  fayda  götürməyə  başladı.  Cefferson 
demokratik filosofun və patritsinin maraqlı qarışığı idi. Zövqlərinə və məşğuliyyətinə 
görə  o,  varlı  adamların  sinfinin  həyatı  ilə  tərbiyə  olunmuşdu  və  onun  həyatı  da 
onlarınkına  bənzəyirdi.  Bu  sinif  gənc  millətin  federalistlərinin  səyi  ilə  yaradılmış 
kübarlar  zümrəsi  idi.  Həyat  amalına  və  prinsiplərinə  görə  o, sadə  adamların  yoldaşı 
və iş dostu idi. Təşkilatçılıq sahəsində irəlini görmək və dahiyanə bir istedada malik 
olduğuna  görə  o,  partiyanın  və  işdə  razılaşdırılmış  hərəkatın  lideri  idi.  Nahayətsiz 
səmimiyyəti  onu  mülayim  olmağa,  həssaslığa  öyrətmişdi.  Şəxsi  məlahətə  malik, 
lovğalıqdan və iddialardan tam kənar olan bu adam özünün yüksək mədəniyyəti ilə 
istənilən şəxslə ünsiyyət yarada bilirdi.  
Ancaq  inqilab  dərin  və  uzun  müddətli  proses  idi.  Heç  şübhəsiz  ölkənin  baş 
tacirləri  və  sosial  nüfuzu  olan  böyük  adamları  federalistlər  idi.  Onlar  Ceffersona 
"dində  ateist  və  siyasətdə  isə  fanatik"  kimi  baxırdılar,  demokratiyaya  birbaşa 
inamdan qorxurdular.  
Hamilton  başqalarından  daha  çox  dərəcədə  onların  niyyətləri  və  qorxusu 
haqqında danışırdı. Onun düşmənlərinin güman etdiyi kimi o, hətta sülh dövründə də 
güclü  ordunun  köməyinə  inanırdı.  O,  arzu  edirdi  ki,  ştatları  baş  hökumətə  mütləq 
tabe olan görsün. O, düşünürdü ki, kütlənin siyasətin seçilməsi haqqında rəyi mühüm 
və nəzərə alınan məsələ deyildir. O, deyirdi: "Heç kəs bu Konstitusiya üçün mənim 
kimi qurban verməmiş və məndən çox iş görməmişdir". Doğrudan da gənc ölkə üçün 
o,  az  zəhmət  sərf  etməmişdi.  Hökumətin  qurulmasında  o,  heç  də  kiçik  rol 
oynamamışdı. Lakin o, demokratiyaya qarşı vuruşda xidmət etməyi arzulayırdı.  
Cefferson  isə  tam  əks  düşüncələrin  sahibi  idi.  O,  deyirdi  ki,  "Məni  əmin 
etmişlər  ki,  xalqın  yaxşı  hissləri  yaxşı  orduda  tapıla  bilər.  Onlar  müvəqqəti  olaraq 
səhv  edə  bilər,  lakin  tezliklə  özlərini  düzəldəcəklər".  Onun  inamı  tam  səmimi  idi. 
Baxmayaraq  ki,  həyatda  və  öz  tərbiyəsinə  görə  o,  kübar  idi.  Ona  görə  də  keçmiş 
dövrlərin idarə edən siniflərinin indicə həyata  atılan gənc  millətə yenə  də rəhbərlik 
etməsi  mümkün  deyildi.  Həyatın  sadəcə  böyüməsi  və  dəyişməsi  adətlərin,  hər  cür 
təəhüddlərinin və formaların sıxışdırılmasını dağıdıb atırdı. 1800-ci ildəki xalq, hətta 
1790-cı ildə də olan xalq deyildi. Əhalinin sayı on il ərzində 3,9 milyon nəfərdən 5,3 
milyon  nəfərə  çatmışdı,  onlar  şimala,  qərbə  və  şimali  qərbə  tərəf  yayılmışdı.  Bu 
ərazilər  indi  Ontario  gölünə  çatırdı,  Müqəddəs  Lavrenti  çayının  və  Şampleyn 
gölünün  ətrafı  idi.  Əhali  indi  Eri  gölünə  və  Ohayo  ölkəsinin  içərilərinə  doğru 
məskunlaşmaqla  xeyli  irəliləmişdi.  Kentukki  və  Tennessidəki  böyük  icmalarda  üç 
yüz min adam toplaşmışdı. Vermont, Kentukki və Tennessi Birlikdəki ştatlara əlavə 
olunmuşdu.  Burada  iri  şəhərlər  yox  idi.  Yaşayış  məntəqələri  əsasən  kənd  kimi 

 
185 
səpələnmişdi.  Qərbdəki  əl  dəyməmiş  böyük  torpaqlar  adamlarla  dolmuşdu  və  hər 
yerdə sahibkarlıq və yenilik əhval-ruhiyyəsi hiss olunurdu.  
İngiltərə  parlamenti  ölkənin  sərhədlərinin  kənarından  sənaye  mallarının 
gətirilməsini  qadağan  etmişdi.  Hətta  kənarda  maşınların  icad  edilməsi  və 
təkmilləşdirilməsi yasaq edilmişdi. Lakin usta mexanikləri gizli şəraitdə və inhisarda 
saxlamaq  mümkün  deyildi  və  Amerikaya  getməyi  qərara  alan  adamlar  təbii  olaraq 
başları və usta barmaqları ilə manufakturanın sirrlərini okeanın o tayına aparırdılar. 
1790-cı  ildə  Samyuel  Sleyter  pambıq  əyrici  fabrikanı  Rod  Aylenddəki  Potuketdə 
təsis etdi. 1793-cü ildə Corciyada yaşayan və Konnektikut məktəbindən olan usta Eli 
Uitni pambığın təmizlənməsi üçün məhsuldar cin maşını icad etdi və Cənub bu yeni 
avadanlığı  tətbiq  etdikdən  sonra  dünyanı  pambıqla  təchiz  etməkdə  Hindistan  və 
Misirlə  rəqabətə  girdi.  1791-ci  ildə  ölkədən  kənara  iki  yüz  min  funt  pambıq 
göndərilmişdisə,  1800-cü  ildə  bu  rəqəm  iyirmi  milyon  funta  çatdırıldı.  Hər  cür 
maneələrə  baxmayaraq  Amerika  malları  özünə  bazar  tapırdı.  Vaşinqton  prezident 
olduğu dövrdə İngiltərə ilə mübahisə, Adamsın ölkəyə başçılıq etdiyi dövrdə Fransa 
ilə münaqişə ticarəti sınaqdan çıxardı və təhlükəyə məruz qoydu. Buna baxmayaraq 
ticarət  xeyli  gücləndi  və  böyüdü.  1800-cü  ildə  1791-ci  ilə  nisbətən  Amerikanın 
limanlarından iki dəfə çox un və buğda göndərilmişdi. Bu ölkənin gəmilərinə hər bir 
dənizdə hər cür yüklərlə rast gəlmək olardı.  
Prezident  Cefferson  günün  ruhunun  tələbinə  uyğun  olan  məsələlərdən 
danışırdı.  Hökumət  xalq  partiyasının  əlinə  keçmişdi.  Ceffersonun  ifadə  etdiyi 
proqram  öz  mənbəyinə  uyğun  gəlirdi.  Federal  hakimiyyətin  məhdudlaşdırılması 
Konstitusiya  tərəfindən  müəyyən  edilmişdi  və  ştatların  yerli  hökumətləri  üçün 
ictimai  borcun  ödənilməsi,  ölkənin  ordu  qüvvələrinin  ixtisar  edilməsi  və  buna  görə 
də vergilərin azaldılması və həmçinin limanlardan azad ticarət etmək məsələlərində 
geniş  meydan açılırdı. Yeni  Konqressin federalistlərinin ən axırıncı hərəkətlərindən 
biri  olan  Yurisdiksiya  haqqında  Akt  onların  partiya  prinsiplərinə  uyğun  olduğuna 
görə  ləğv  edildi  və  yeni  məhkəmələr  hələ  təşkil  edilməmişdən  qadağan  olundu. 
Adamsın  prezidentliyinin  son  günlərində  vəzifələrə  təyin  etdiyi  adamlar  həmin 
vəzifələrdən  azad  edildi  və  onların  yerlərini  respublikaçılar  tutdular.  Ceffersonun 
prezident seçilməsinin əleyhinə olan, onun haqqında təhqiramiz danışan və öz rəsmi 
imkanlarından  səsvermənin  hesablanmasına  təsir  etmək  istəyən  bir  sıra  adamlar  öz 
vəzifələrindən  uzaqlaşdırıldı  və  bu  vəzifələrə  prezident  partiyasından  adamlar 
yerləşdirildi. Federal idarələrin on altı işçisi bu qaydada səbəbsiz olaraq azad edildi, 
heç  şübhəsiz  bu  o  məqsədlə  edilirdi  ki,  siyasi  xidmət  hökumətin  yeni  başçısının 
baxışlarına uyğun olsun. Bədnam Qiyama çağırış qanuni ilə həbs edilənlər əfv edildi 
və  azad  edildi.  Qanunun  özü  isə  məhz  qüsurlarına  görə  sıradan  çıxdı  və  Adamsın 
əcnəbilər əleyhinə bu qanuna bəslədiyi ümidlər də boşa çıxdı. 1798-ci ilin iyununda 
qəbul edilən və vətəndaşlığa malik olmaq üçün əcnəbilərə ölkədə on dörd il yaşamağı 
tələb edən Naturalizasiya qanunu ləğv olundu və əvvəlki qaydadakı beş illik müddət 
bərpa olundu. Lakin müdaxilə burada dayandı.  
Yeni  Konqress  federal  vergiləri  azaltdı,  limanlarda  gömrük  rüsumları  da 
azaldıldı, ordu və hərbi dəniz qüvvələri də ixtisar edildi, vəd edildiyi və gözlənildiyi 
kimi  xərclər  xeyli  aşağı  salındı.  Federalistlərin  hökumət  barədə  güman  etdikləri 
məhvedici  xüsusiyyətlər  heç  də  doğru  çıxmadı.  Xalq  adamları  heç  də  hər  şeydən 

 
186 
əvvəl  "yakobinçilər  və  əclaflar"  deyildilər  və  pis  hökumət  üçün  demokratiyanın 
fəlakətlərə  gətirəcəyi  fikirləri  özünü  doğrultmadı.  Cefferson  bütün  ölkənin 
vətənpərvər və dövlət xadimi kimi tanıdığı Medisonu dövlət katibi vəzifəsini tutmağa 
dəvət  etdi.  O,  Pennsilvaniyadan  olan  Albert  Qallatini  maliyyə  naziri  təyin  etdi  və 
tezliklə maliyyəçilər bu isveçrəli nazirə, ədalətinə və bacarığına görə, demək olar ki, 
Hamiltona  inandıqları  kimi  etibar  etməyə  başladılar.  Müəyyən  dərəcədə  bu, 
hökumətin biznes metodlarında heç də inqilab deyildi.  
Cefferson  o  qədər  müdrik  idi  ki,  öz  səsləri  ilə  onun  bu  vəzifəyə  gəlməsinə  səbəb 
olanların da çoxunu vəzifədən uzaqlaşdırdı. O, bilirdi ki, əvvəllər daim federalistlərə 
səs verən adamların çoxu son seçkidə Demokrat Respublikaçıların elektorlarına səs 
vermişlər.  Bu  onu  göstərmirdi  ki,  onlar  hökumət  eksperimentlərini  aparmağa  artıq 
hazırdılar. Ona görə səs vermişdilər ki, federalist Konqressin qoyduğu ağır vergilərə 
nifrət  edirdilər.  Federalist  liderlər  yeni  danışıq  tərzini  və  əhval-ruhiyyəsini 
xoşlamırdılar  və  güman  edilirdi  ki,  onların  hamısı  danışıqlarında  belə  radikaldırlar. 
Müxalifətin  liderləri  isə  hökuməti  zəiflətmədən  və  ona  ziyan  vurmadan  dövlət 
quruluşunu  xeyli  sadələşdirəcəkdilər.  O,  bilirdi  ki,  bu  vəzifə  onun  həm 
mühafizəkarlığını,  həm  də  islahatlar  aparmaq  bacarığını  sübut  etmək  üçün  bir 
imtahandır.  O,  istəyirdi  sübut  etsin  ki,  heç  də  səmərəli  federal  hökumətin  düşməni 
deyildir,  yalnız  ekstremizmin  düşmənidir.  Bu  onun  tərəfindən  ölkənin  əhval-
ruhiyyəsini düzgün müəyyən etməkdə özünü göstərdi. Cefferson səkkiz il prezident 
oldu  və  özünün  sınaqdan  çıxmış  siyasi  prinsiplərinə  sadiq  qaldı.  Bəzi  ağılsız 
federalistlər  yeni  rejimə  tabe  olmaqdansa,  bu  ciddi  intizama  dözməyib,  hətta 
Birləşmiş Ştatların dağılmasını istəyirdi. Daha müdrik və daha çox vətənpərvər olan 
Hamilton  onları  məzəmmət  edirdi.  O,  polkovnik  Trumbula  yazırdı:  "Siz  Bostona 
gedirsiniz,  orada  prinsipial  adamları  görəcəksiniz.  Mənim  adımdan,  mənim 
xahişimlə, Allah naminə onlara deyin ki, Birləşmiş Ştatların parçalanması haqqındakı 
söhbətləri və hədələri kəssinlər".  
Cefferson  1804-cü  ildə  ikinci  müddətə  böyük  səs  çoxluğu  ilə  prezident 
seçilmişdi.  Federalistlərin  namizədləri  olan  Kotisvöz  Pinkni  və  Rufuz  Kinq  yalnız 
Konnektikut  və  Delaver  ştatlarının  səslərini  almışdılar,  bura  Merilendin  yeddi 
səsindən ikisi də əlavə olunmuşdu.  
Ölkə  öz  rəğbətini  yeni  partiyaya  tərəf  çevirmişdi.  Bu  isə  federalistlərin 
arzularına  və  niyyətlərinə  qətiyyən  uyğun  deyildi.  Onların  arasında  Hamiltonun  da 
nüfuzu  aşağı  düşmüşdü.  Vitse-prezident  Aaron  Barr  çox  acı  siyasi  sözləşmədə 
Hamiltonun hücumuna məruz qaldıqda, bu sözləşmədə hər iki tərəfdən çox qızğın və 
ehtiyatsız  sözlər  söylənildiyindən,  onu  duelə  çağırdı  və  1804-cü  ilin  iyulunda  bu 
faciə ilə başa çatdı. Hamilton dueldə öldürüldü və federalistlər sırasından bir aparıcı 
şəxsiyyət  uzaqlaşdırıldı.  Onlar  hər  bir  seçkidə  uğursuzluğa  uğradılar  və  indi 
respublikaçıların əli həm prezidentlikdə, həm də Konqressdə sərbəst idi.  
Şimali  Afrikanın  müsəlman  dövlətləri  dəniz  quldurluğu  ilə  məşğul  olub, 
Birləşmiş Ştatların Aralıq dənizində üzən ticarət gəmilərini qarət edirdilər. Bir neçə il 
ərzində  onları  rüşvət  verməklə  sakitləşdirmişdilər.  Bu  dəniz  quldurlarından 
toxunulmazlıq  almaq  üçün  iki  milyon  dollar  məbləğində  pul  xərclənmişdi.  Lakin 
bundan onlar daha da həyasızlaşmışdı və 1801-ci ildə Tripoli Paşası böyük miqdarda 
bac  almaq  üçün  Birləşmiş  Ştatlara  qarşı  müharibə  elan  etdi.  Bu  çağırış  qəbul  edildi 

 
187 
və  bac  ödəmək  əvəzinə,  Cefferson  komandor  Deylinin  komandanlığı  altında  üç 
freqatı  və  döyüş  katerini  Tripolini  bombardman  etmək  üçün  Aralıq  dənizinə 
göndərdi. Tripoli kreyseri əsir götürüldü. Şimali Afrika dövlətləri elə qorxmuşdular 
ki, bir neçə il ərzində amerikan gəmilərini narahat etmədilər.  
Hələ  1801-ci  ilin  dekabrında  Konqressin  iclasından  sonra  yeni  prezident 
Tomas Cefferson səmimi qaydada xərcləri azaltmaq və vergiləri aşağı salmaq barədə 
öz  arzusunu  bildirmişdi.  Onun  dövründə  Konqressin  hər  iki  palatası  demokratların 
çoxluğuna  malik  idi.  Lakin  Konqresdə  böyük  lider  yox  idi,  prezidentin  şəxsində 
onlar  bacarıqlı  ağaya  malik  idilər.  Amerika  tarixində  heç  bir  başqa  prezident 
Cefferson kimi kabineti və Konqressi belə tam qaydada istiqamətləndirə bilmədi. O, 
hədə və ya zorakılıqla deyil, himayəçilikdən istifadə etməklə, incə qaydada düzgün 
yeri  və  düzgün  vaxtı  tutmaqla  idarə  edirdi.  Yəni  XIX  əsrin  ilk  səkkiz  ili  ərzində 
Konqressin elə bir mühüm aktı olmadı ki, Cefferson dühasının möhürünü öz üzərində 
daşımasın.  
Birləşmiş  Ştatların  salnaməsində  ən  böyük  diplomatik  nailiyyət  Missisipinin 
arxasında  olan  geniş,  nəhayətsiz  region  olan  Luiziananın  ələ  keçirilməsi  idi.  Bu 
nəhəng  ərazi  1682-ci  ildə  tədqiqatçı  La  Sall  tərəfindən  Fransanın  mülkiyyətinə 
götürülmüşdü.  Səksən  il  sonra  Kanada  və  Ohayo  vadiləri  İngiltərəyə  veriləndə, 
Fransa  onu  İspaniyaya  təhvil  vermişdi.  Daha  qırx  il  sonra  Napoleon  Bonapart 
şəxsiyyəti  kimi  qüdrətli  düha  qalxmağa  başladıqda  inqilabın  ruhunun  köməyi  və 
onun  müqayisədən  yuxarıda  dayanan  fərasəti  ilə  Fransa  İspaniya  zəifləyəndə  uzun 
müddətli  mübahisədə  xeyli  irəli  çıxdı.  Bu  səhnədə  artıq  Fransanın  Birinci  Konsulu 
olan Bonapart tamah nəzərlərini böyük İspan - Amerikan meşəsinə dikdi və 1800-ci 
ildə bağlanan gizli müqavilə ilə İspaniyanı bu ərazini ona verməyə məcbur etdi. Gizli 
müqavilə tezliklə  aşkarlandı və bu xəbər prezident Ceffersona çatanda, onun mahir 
gözü  nəhayət  öz  ölkəsi  üçün  narahatlığı  aşkara  çıxardı.  O,  ölkənin  Parisdəki  elçisi 
Robert Livinqstona yazdı: "Bu yer kürəsində bir kiçik yerdir, onun sahibi bizim təbii 
və  adəti  düşmənimizdir.  Bu  Nyu  Orleandır...  İspaniya  sakitcə  onu  bir  neçə  ilə 
saxladı... Fransa mülkiyyətinə götürüldüyü gün... iki millətin birliyini möhürləyir. Bu 
andan  etibarən  biz  özümüzü  Britaniya  donanmasına  və  millətinə  nikaha  cəlb 
etməliyik". 
Cefferson  Fransaya  laqeyd  olmamışdı.  Lakin  ölkəsinə  yönələn  bu  təhlükə 
onun  nəzərləri  qarşısında  görünməyə  başladı.  İspaniya  intendatı  böyük  çayın 
mənsəbini Nyu Orleanda amerikan ticarətinə bağlamışdı. Bu İspaniya ilə 1795-ci ildə 
bağlanmış  müqavilənin  pozulması  idi.  Bu  Missisipi  vadisində  narazılıq  harayının 
qalxmasına səbəb oldu. Qərbin əhalisinin ticarət üçün digər bir çıxışı yox idi. Onlar 
çay  aşağı  yürüş  edib  Nyu  Orleanı  güc  vasitəsilə  tutacaqları,  yaxud  da  İngiltərənin 
ayaqlarına  döşənəcəkləri  ilə  hədələyirdilər  ki,  öz  hökumətləri  onları  xilas  etməyə 
gəlsin. Cefferson sülh adamı idi. Lakin qərb sərhədindən gələn kəskin tələblər artırdı 
və nə  isə etmək lazım idi. Axırda Qərbi Floridanın və Nyu Orleanın  satın alınması 
üçün ayrıca iki milyon dollar ayrılması qət edildi və beləliklə böyük su yoluna keçid 
həmişəlik  saxlandı.  Ceyms  Monro  Parisdə  Livinqstona  qoşulmaq  üçün  göndərildi, 
onlara  həmin  əraziləri  satın  almağa  təsir  göstərmək  səlahiyyəti  verildi.  Cefferson 
uğura  az  ümid  edirdi.  O,  özəl  qaydada  dediyi  "palliativ  və  dözmə"  tərəfdarı  idi  və 

 
188 
Fransa ilə İngiltərə arasında müharibə başlanana qədər qərb əhalisini sakitləşdirmək 
istəyirdi. Bu vaxt taleyi onu axırıncı ölkə ilə bağlayacaqdı.  
Napoleon  Luiziananı  bu  ərazini  məskunlaşdırmaq  üçün  ələ  keçirmişdi.  O, 
İngiltərə  ilə  digər  bir  müharibəni  gözləyirdi.  Lakin  bunun  üçün  pula  möhtac  idi. 
Napoleonun  Birləşmiş  Ştatlara  kiçik  məhəbbəti  var  idi.  Lakin  İngiltərəyə  onun 
məhəbbəti daha az idi və o, elə hiyləgər idi ki, öz böyük düşməninin əlinə oynamaq 
istədi.  Napoleon  görürdü  ki,  bu  kiçik  zərbə  ilə  o,  Amerikanın  xoş  münasibətini 
qazana  bilər  və  İngiltərə  ilə  ittifaqa  girmək  barədə  Ceffersonun  öz  hədəsini  icra 
etməməsi  üçün  onu  qabaqladı.  Bunu  nəzərə  alaraq  o,  Luiziananı  amerikanlara 
satmağı  təklif  etdi.  Təklif  Livinqstona  bir  az  əvvəl  edilmişdi  və  Monro  gəldikdən 
sonra  bir  daha  təkrar  edildi.  Ərazinin  qiyməti  kimi  20  milyon  dollar  istənildi,  iki 
amerikalı  diplomata  isə  Qərbi  Florida  və  Nyu  Orleanı  almaq  üçün  cəmi  10  milyon 
dollar  təklif  etmək  səlahiyyəti  verilmişdi.  Axırda  sövdələşmə  baş  tutdu,  Amerika 
bütün ərazi üçün 15 milyon dollar verməyə razılaşdı. Məbləğin dörddə biri Fransaya 
qarşı Amerikanın iddialarına uyğun olaraq ödənəcəkdi, əvəzlənəcəkdi, qalan dörddə 
üçü  isə  altı  faizli  bondlarla  ödənəcəkdi.  Bu  məşhur  müqavilə  30  aprel  1803-cü  ildə 
Fransa  tərəfindən  və  iki  amerikalı  tərəfindən  imzalandı  və  həmin  ölkələrin 
hökumətləri tərəfindən ratifikasiya edilməli idi. 
Sövdələşmə  Amerika  üçün  çox  böyük  iş  idi.  O  aşağı  Missisipiyə  xarici 
dövlətlərin  ayaq  basmasının  bütün  imkanlarını  nəinki  yoxa  çıxarırdı,  həm  də  bu 
böyük çay üzərində nəzarəti həmişəlik əlində saxlayırdı və üstəlik Birləşmiş Ştatlara 
naməlum  hədlərdə geniş,  münbit torpaqlar verirdi. Luizianın 1.171.931  kvadrat mil 
ərazisi  var  idi,  bu  sonralar  müəyyən  edildi,  -  bu  ərazi  on  üç  ilkin  ştatın  birlikdəki 
bütün ərazisindən böyük idi. Taleyran Livinqstona demişdi: "Siz özünüz üçün nəcib 
sövdələşmə bağladınız və mən güman edirəm ki, siz bundan çoxunu edəcəksiniz". Bu 
peyğəmbərcəsinə deyilmiş sözlər idi.  
Digər bir məsələ isə ondan ibarət idi ki, satın alınan ərazinin qiyməti heç vaxt 
ödənilmədi.  Floridaya  gəldikdə,  bu  ərazi  ştat  olandan  əvvəl  onun  əhalisi  heç  bir 
siyasi  hüquqa  malik  deyildi.  Cefferson  güman  edirdi  ki,  əcnəbi  ərazilərini  satın 
almaq  üçün  hardasa  Konstitusiyada  hər  hansı  bir  səlahiyyət  tapacaqdır  və  etiraf 
edirdi  ki,  çox  çətin  bir  şəraitə  düşmüşdür.  O,  inanırdı  ki,  belə  satınalma  hətta 
Hamilton  tərəfindən  "nəzərdə  tutulan  səlahiyyətlərdən"  də  çox  uzaqda  dayanır  və 
arzu edirdi ki, Konstitusiyaya əlavə edilsin ki, onun nümayəndələrinin gördükləri iş 
başa çatsın və o, bunun qəbul edilməsini rədd edə bilməsin. O deyirdi: "Mən əgər bu 
zəruri  olsa,  millətdən  hətta  hakimiyyətin  böyüdülməsini  xahiş  edə  bilərəm,  nəinki 
bizim  hakimiyyətimizi  qeyri-məhdud  edən  quruluş  vasitəsilə  bunu  öz  üzərimə 
götürüm. Bizim xüsusi təhlükəsizliyimiz yazılı konstitusiyaya malik olmağımızdadır. 
Gəlin  onu  quruluş  üçün  ağ  kağıza  döndərməyək".  "Əgər  bizim  dostlarımız  fərqli 
qaydada  fikirləşirlərsə,  mən  məmnuniyyətlə  onunla  razılaşmayacağam  ki,  bizim 
ölkənin  xeyirxah  hissi  quruluşun  bədlikləri  ilə  qaydaya  qoyulmaqla 
məhdudlaşdırılsın, özü də bu qeyri-sağlam səmərə verdiyi bir dövrdə".  
Palatalar 1803-cü ildə bu müqavilə ilə razılaşdılar və Konstitusiyaya əlavələr 
etməyi təklif etmədən bu torpaqları satın almaq üçün pul ayırmağa səs verdilər. Yeni 
İngiltərənin  sərt  və  qəti  narazılığı  istisna  olmaqla,  hər  yerdə  bu  müqavilə  və  yeni 
torpaqların alınması razılıqla qarşılandı. Cefferson ölkədə öz hərəkət bacarığı barədə 

 
189 
ilk sınağı verdi. O, demokrat idi, xalq adamı idi, dahiyanə və ehtiraslı adam idi, lakin 
o,  hüquqşünas  deyildi.  O  federal  paytaxtdan  ölkənin  daha  az  idarə  olunmasını 
gözləyirdi və güman edirdi ki, yalnız demokratlar ölkəyə başçılıq etdikdə ölkənin xoş 
məramlı quruluşunun bəd xüsusiyyətləri pis effekt verməyə başladıqda, onu qaydaya 
salacaqdır.  Köhnə  və  daha  inadkar  federalistlər  belə  ağılsız  qaydada  tərbiyə 
olunmuşdular ki, Ceffersonun belə-belə şeylərlə quruluşun xüsusiyyətlərini itirməyə 
tərəf  çevriləcəyini  görəcəklər  və  belə  gümanları  onları  çox  qorxudurdu.  Yeni 
İngiltərədə  qorxurdular  ki,  ölkənin  genişlənməsi  cənuba  və  qərbə  tərəf  qapıları 
açacaqdır.  
Federalistlər  gördülər  ki,  hətta  öz  tərəfdarları  da  onlara  lazımi  köməklik 
göstərmir.  Cefferson  isə  sübut  etdi  ki,  o,  heç  də  monstr  deyildir,  bütün  ölkəyə 
namusla rəhbərlik etmək iqtidarındadır. Bununla o, onun əleyhinə olanlara elə bil ki, 
cavab  verirdi.  O,  özünü  çox  qabiliyyətli  adamlarla  əhatə  etmişdi.  Onların 
qabiliyyətini  və  birliyini  bütün  ölkə  etiraf  edirdi.  Onun  maliyyə  naziri  Luizinanın 
alınması  üçün  on  beş  milyon  dollar  borcu,  Konqressə  əlavə  vergi  qoymaq  barədə 
xahiş etmədən toplamağa müvəffəq olmuşdu.  
Bütün  dünya  müharibəyə  cəlb  olunmuşdu,  ancaq  Amerika  bayrağı  altında 
gəmilər Avropa limanlarına yük gətirə bilirdi. Onun bu müharibədə neytral qalması 
ona  böyük  fayda  verirdi.  İngilis  tacirləri  heç  bir  qorxu  hiss  etmədən  dənizlərdə  üzə 
bilirdi,  çünki  ingilis  hərbi-dəniz  qüvvələri  okeanlarda  üstünlüyə  malik  idi.  Lakin 
qitənin  limanlarından  yarısı  onun  üzünə  bağlı  idi.  Fransız  və  holland  gəmiləri  öz 
limanlarından kənara səfər edə bilmirdilər. Amerika gəmi kapitanları azad və neytral 
olduqlarına  görə  istədikləri  yerə  üzürdü  və  dünya  dəniz  ticarəti  mallarının 
daşınmasının  yarısı onların üzərinə  düşürdü.  Onlar  yer  kürəsinin  istənilən  bucağına 
istənilən malı daşıyırdılar. Orada isə onlar yeni yük qəbul edirdilər. Hər iki İndiyadan 
mallar  Hollandiya,  İspaniya,  Fransa  limanlarına  axırdı  və  amerikan  gəmiləri  bunu 
neytral  yük  kimi  neytral  gəmilərdə  daşıyırdılar.  Onlar  çaylar  və  kanallar  vasitəsilə 
malların bazalara daşınmalarını təmin edirdilər.  
İngiltərə  yalnız  dənizdə  ağa  idi.  Əgər  o,  korsikalı  sərkərdənin 
qalibiyyətlərinin ehtiyat mənbələrini kəsə bilmirdisə, onu bütünlüklə sınağa çəkməyə 
ümid  edə  bilməzdi.  Onların  1802-1805-ci  illərdə  bağladıqları  nominal  sülh  tezliklə 
pozuldu.  Nelson  1798-ci  ilin  avqustunda  fransız  donanmasının  Nil  çayında 
bütünlüklə  darmadağın  etdi,  yenidən  isə  1805-ci  ilin  oktyabrın  21-də  digər  məşhur 
Trafalqar  körfəzindəki  döyüşdə  Fransa  və  İspaniya  hərbi-dəniz  qüvvələrini 
darmadağın etdi. Lakin quruda hələ Napoleon məğlub olmamışdı.  
İngiltərə  isə  belə  qərara  gəldi  ki,  heç  olmazsa  öz  sahillərini  bağlaya  bilsin, 
onun ticarət müttəfiqləri və ondan asılı olan ölkələr isə məğlub edilmişdi. O vaxtdan 
İngiltərə  bütün  Avropanı  real  olaraq  blokadaya  ala  bilmədiyindən,  o  kağız 
blokadasını  həyata  keçirməyi  qərara  aldı.  1805-1809-cu  illərdə  qoyulan  bir  sıra 
qaydalara  görə  İngiltərə  Avropanın  və  İndiyaların  hər  bir  limanının  neytral  ticarət 
üçün  bağlandığını  elan  etdi.  Buna  Napoleon  1806-cı  ildə  bir  sıra  dekretlərlə  cavab 
verdi.  Bu dekretlərə  görə, həmçinin İngiltərə limanları bağlı elan edilirdi. Bu qeyri-
adi  tədbirlərin  xüsusi  hədəfi,  əlbəttə,  Amerika  deyildi.  Lakin  Amerika  ticarəti,  əgər 
bütün  Avropa  ona  müharibə  elan  etsəydi,  kökündən  kəsiləcəkdi.  Həm  də  o  heç  bir 
köməyə ümid edə bilməzdi.  

 
190 
Cefferson  hakimiyyətə  gəldikdə  hərbi-dəniz  qüvvələrinin  profilinin 
dəyişdirilməsi  sahəsində  federalistlərin  başladığı  işi  davam  etdirdi.  Limanlarda  bir 
neçə  təmir  edilməmiş  və  komandası  olmayan  hərbi  gəmilər  qalmışdı.  Amerikan 
gəmilərində dənizçilərin çoxu Britaniya hərbi-dəniz qüvvələrindən qaçan adamlar idi. 
Çünki  orada  əmək  haqqı  olduqca  az  idi.  Minlərlə  dənizçi  Britaniya  hərbi-dəniz 
qüvvələrindən  fərarilik  edirdi.  Onların  çoxu  Amerika  vətəndaşlığının  sənədlərini 
göstərməkdən  həzz  alırdılar.  Ən  acı  və  dözülməz  şey  ondan  ibarət  idi  ki,  Britaniya 
zabitləri seçdikləri adamları tutur, istər bu amerikan, ya ingilis olsun, hətta zənciləri 
də  tutmaqdan  çəkinmirdilər  və  müxtəlif  metodlardan  istifadə  etməklə  Birləşmiş 
Ştatların  bayrağını  təhqir  edirdilər.  Bu  təhqir,  ingilis  gəmisi  "Leopard"ın  Amerika 
freqatı  "Çesapik"  Hamilton  Roudsdan  çıxanda  ona  atəş  açması  və  dörd  adamının 
fərarilər  adı  altında  tutulması  ilə  ən  yüksək  zirvəsinə  çatdı.  Cefferson  gördü  ki, 
müharibə  öz  sifətini  bütünlüklə  göstərir,  lakin  bunu  qaydaya  qoymaq  üçün  heç  bir 
gümanı  yox  idi.  Yeganə  çarə  kimi  o,  limanların  müdafiəsi  üçün  üstündə  top 
quraşdırılmış  qayıqlardan  ibarət  donanma  yaradılmasını  təklif  etdi.  Əgər  amerikan 
dənizçiləri  dənizdə  onlara  hücum  edilməsindən  qoruna  bilmirdilərsə,  onların 
limanlarda saxlanması daha yaxşı idi, burada onları müdafiə etmək üçün ölkə çox şey 
edə  bilərdi.  Lakin  Cefferson  bunun  qeyri-mümkün  olduğunu  gördü  və  çalışdı  ki, 
Ceyms  Monro  və  Uilyam  Pinkni  vasitəsilə  İngiltərə  ilə  danışıqlar  aparmağa  cəhd 
etsin.  Buna  bir  neçə  ay  sərf  olundu  və  okeanın  o  tayında  hökumətlərin  tez-tez 
dəyişməsi  ucbatından  Cey  müqaviləsindən  yaxşı  heç  nə  əldə  edilə  bilinmədi. 
"Leopard"  gəmisi  "Çesapik"  freqatına  atəş  açdıqda,  prezident  bütün  Britaniya  hərbi 
gəmilərinin  Amerika  sularından  çıxarılmasına  göstəriş  verdi  və  onların  amerikan 
limanlarına  girməsini  qadağan  etdi.  Lakin  vəziyyəti  yaxşılaşdırmağa  bu  heç  də 
kömək edə bilmədi.  
Sonra  o,  ingilis  mallarına  embarqo  qoymağı  təklif  etdi.  1807-ci  ilin 
dekabrında  Embarqo  haqqında  qanun  qəbul  edildi  və  bu  qanunla  heç  bir  fərq 
qoyulmadan,  xarici  ölkələrin  və  Amerikanın  gəmilərinə  bütün  xarici  ticərət 
nəqliyyatı fəaliyyəti tam qadağan edildi. Bir il əvvəl Konqress prezidentə müəyyən 
ingilis  mallarının,  müəyyən  vaxtdan  sonra  ölkəyə  idxal  edilməsini  qadağan  etmək 
səlahiyyətlərini  vermişdi.  Embarqo  Aktı  ölkənin  limanlarını  bütün  xalqlar  üçün 
bağladı, hətta amerikan gəmilərinə də bu limanlardan çıxmağa icazə verilmirdi. Sahil 
gəmiləri  yalnız  yükləri  Birləşmiş  Ştatların  ərazisinə  daşıyırdılar.  Belə  bir  qisas 
Massaçusetsdən  olan  konqressmen  Coşua  Kvinsinin  Nümayəndələr  Palatasında 
dediyi kimi "Əvvəllər heç vaxt insan təxəyyülünə belə gəlməmişdi. Burada nə tarixi 
əhvalata, nə də qədim əhvalata oxşayan heç nə yoxdur".  
Embarqo  Aktı  22  dekabr  1807-ci  ildə  Konqressin  salnaməsindəki  ən 
əlamətdar  bir  tədbir  kimi  Prezidentin  gizli  məktubuna  müvafiq  olaraq  qəbul 
edilmişdi. Təbiəti etibarilə qeyri-demokratik olan və öz tələbləri ilə qeyri-adi olan bu 
qanun  böyük  çoxluqla  hər  iki  palatadan  keçdi.  Bu  milli  qanunvericiliyin  bir  sərt 
parçası  idi.  Bu  qanunla  qeyri-müəyyən  müddətə  bütün  əcnəbi  kommersiyasına 
embarqo qoyulurdu və ölkədə hər bir adam xarici ticarət sahəsində iş qursa o, öz bu 
məşğuliyyətindən  məhrum  edilirdi.  Az  sayda  qalan  federalistlər  istisna  olmaqla, 
embarqo  əvvəlcə  hamı  tərəfindən  yaxşı  qarşılandı.  Lakin  bu  gəmilərin  sahilə  yan 
almasına  qədər  idi,  qanunla  buna  mane  yaradılmırdı.  Kanadaya  və  İspaniya 

 
191 
Floridasına  onlar  qaçaqmal  daşıyırdılar  və  onların  çoxu  həqiqətən  də  Transatlantik 
limanlara üzürdülər. Bu əlavə aktla yanvarda həyata keçirildi və bu aktla sahillər ağır 
qandallara salındı və sərt cəzanın obyekti oldular.  
1808-ci  ilin  yayı  keçəndə  xalq  Fransa  və  İngiltərənin  heç  birinin  güzəştə 
getmədiyini  gördü  və  embarqo  olduqca  qeyri-populyar  oldu  və  adamlar  mümkün 
olan  hər  şeyi  edirdilər  ki,  qanundan  yayınsınlar.  Onlar  Fransa  ilə  Florida  vasitəsilə, 
İngiltərə  ilə  isə  Kanada  vasitəsilə  ticarət  aparırdılar.  Un  çəlləkləri  Kanada  sərhəd 
xətti yaxınlığındakı dağın döşündə topa şəklində yığılırdı, birdən "qəza nəticəsində" 
Kanada  torpağında  tam  təhlükəsiz  olana  qədər  yumalanıb,  sərhəd  xəttini  keçirdi. 
Adamlar,  xüsusən  Yeni  İngiltərə  sakinləri  qiyamla  və  birliyi  dağıtmaqla 
hədələyirdilər. Cefferson qəribə cəsarət, tədbirin həyata keçirilməsində xüsusi enerji 
göstərirdi.  O,  qoşunları  Kanada  sərhədində  yerləşdirdi.  Mənzərə  bədbəxt  vəziyyəti 
andırırdı. Gəmilər limanlarda qalaraq çürüyürdü. Buğda, qarğıdalı, pambıq, tütün və 
digər  istehsal  edilən  mallar  şimalın  fermerlərinin  və  cənubun  plantatorlarının 
anbarlarında və hər bir dəniz limanının verfləri boyu yığılıb qalırdı.  
Embarqo bir ildən artıq fəaliyyət göstərdikdən sonra Konqressdə Məcburiyyət 
Aktı qəbul olundu. Bu qanuna görə, sahilə yaxınlaşan heç bir gəmi sahibi tərəfindən 
və yüklənəcək yükün dəyərinin altı misli qədər təəhhüd verilməsə, yüklənə bilməzdi. 
Hər  bir  guya  ki,  xarici  əraziyə  tərəf  aparılan  məhsul  tutulmalı  idi  və  məmurlara 
Birləşmiş Ştatların ordusu və donanması kömək etməli idi.  
Embarqodan  əsas  ziyan  Birləşmiş  Ştatların  özünə  dəydi.  Bu  tədbir  Fransaya 
yüngül  təsir  göstərdi.  Napoleon  Bayonna  Dekreti  ilə  Fransa,  İspaniya  və  İtaliya 
sularında  tapılan  amerikan  gəmilərini  tutmağı  əmr  etdi.  Amerikan  gəmilərinə  öz 
limanlarını  tərk  etmək  qadağan  olundu.  O,  bununla  Ceffersona  öz  embarqosunu 
həyata  keçirməkdə  kömək  edirdi.  Bu  dekretinə  əsasən  Napoleon  iki  yüzdən  artıq 
amerikan  gəmisini  tutub  müsadirə  etdi.  Embarqonun  İngiltərəyə  təsiri  də  nəzərə 
çarpan idi, lakin ümid edilən qədər deyildi.  
Ceffersonun  prezidentliyinin  son  illəri  qoyulan  embarqonu  effektindən  xeyli 
korlanmışdı və çətinləşmişdi. Və Aktdan hamıdan çox Birləşmiş Ştatlar özü əziyyət 
çəkirdi,  başqa  xalqların  ticarətinə  vurulan  zərbə,  daha  ağır  dərəcədə  onun  özünə 
dəymişdi.  Amerikanın  öz  ticarəti  büsbütün  pozulmuşdu.  Bütün  dünya  ilə  ticarət 
aparan  gəmilər  limanlarda  çürüyürdü.  Sahil  tam  boşluğa  çevrilmişdi.  Cənub 
plantatorları  şimal  tacirlərindən  daha  çox  ziyan  çəkirdilər.  Onların  istehsal  etdiyi 
tütün,  düyü  və  pambıq  satılmırdı.  Onlar  fermalarında  işləyən  qulları  da  azad  edə 
bilməzdilər, həm də onları saxlaya bilmirdilər. Orta zonada yerləşən ştatların buğda 
və mal-qarası üçün əvvəllər mövcud olan bazarların yarısı itirilmişdi. Bu bütün ölkə 
üçün  sadəcə  olaraq  iflas  demək  idi.  Bu  da  bir  həqiqət  idi  ki,  heç  bir  məcburiyyət 
tədbiri Embarqo Aktını həyata keçirə bilmirdi. Qaçaqmalçılıq harada mümkün idisə, 
qanuni  ticarətin  yerini  tutmuşdu.  Hətta  bir  ilin  içərisində  manufakturalar  özlərini 
idxal  olunan  ehtiyatların  mövcudluğu  dövründən  yaxşı  göstərməyə  başladı.  Bu 
bədbəxtlik ümumi idi. Yeni İngiltərə heç də az ziyan çəkmirdi. Pikerinq demişkən, 
dəniz  Yeni  İngiltərə  üçün  ferma  rolunu  oynayırdı.  Dənizi  ticarət  və  cəsarətli  işlər 
üçün  bağlamaq,  onların  adətlərinə  və  yaşayışlarına  vurulan  ağır  zərbə  idi.  Vaxtilə 
belə  bir  çətinlik  yaradan  Tounşend  qanunları  hər  kəsin  bildiyi  kimi  müharibəyə 
gətirib  çıxardı.  Yeni  İngiltərəlilər  hesab  edirdilər  ki,  embarqo  hər  şeydən  əvvəl 

 
192 
Luziananın  pul  kisəsindən  daha  çox  onların  mənafelərinə  açıq  hücumdur  və  bu 
Cənubun  və  Qərbin  lideri,  virciniyalı  Cefferson  tərəfindən  edildiyinə  görə  bunun 
kifayət dərəcədə əhəmiyyət kəsb etdiyini düşünürdülər. Lakin bu da bir fakt idi ki, bu 
akt  Massaçusetsə  görə  Virciniyadakı  həyatın  köklərini  daha  yaxından  kəsirdi.  Yeni 
İngiltərənin  tacirləri  ticarətdən  gələn  gəlirlərini  itirirdilər.  Lakin  onların  kapitalı  ən 
azı  təhlükəyə  məruz  qalmırdı.  Pennsilvaniya  kimi  Yeni  İngiltərə  də  vətən  bazarını 
genişləndirməyə girişdi, çoxlu sadə manufakturalar açdı, Virciniyada və Cənubda isə 
bunları işlətməyə şərait yox idi.  
1809-cu ilin əvvəlində Konqress Qallatin tərəfindən verilən məlumat əsasında 
qanunu  həyata  keçirmək  barədə  xüsusi  sənəd  qəbul  etdi  və  bu  akta  görə  Prezidentə 
səlahiyyət verildi ki, gömrük vergi yığanları vasitəsilə dənizə tərəf gedən hər bir növ 
qayıqda  və  ya  quru  nəqliyyatında  Amerikada  yetişdirilən  və  ya  onun 
manufakturalarında  istehsal  edilən  hər  bir  malı  tutsun  və  beləliklə  bu  mallar 
Birləşmiş  Ştatlardan  çıxarılmasın.  Bu  vaxtilə  Əcnəbilər  və  Qiyama  çağırış  Aktları 
Kentukki və Virciniyanın əhval-ruhiyyəsini korlayan kimi, Yeni İngiltərənin ovqatını 
təlx etdi. Massaçusets Senatının komitəsi Birləşmiş Ştatlar xalqını "ağılsız, özbaşına 
və  qeyri-konstitusion  axtarışlara"  qarşı  himayə  etmək  üçün  qanun  təklif  etdi.  Hərbi 
nazir  Diarborn  Konnektikut  qubernatoru  Trumbuldan  bu  ştatın  militsiasının 
zabitlərindən qanunu icra etmək üçün vergi yığanlara kömək verməyi tələb etdikdə, 
o, açıqca bunu rədd etdi və federal hökumətə tabe olmayacağı barədə öz qərarını elan 
etdi. "Fikirləşirəm ki, mən nə edirəm və inanıram ki, bu ştatın vətəndaşlarının böyük 
hissəsinin rəyinə uyğundur və Konqressin embarqonun həyata keçirmək barədəki son 
qərarı Konstitusiyaya ziddir"- deyərək o, öz fikrini bu sözlərdə ifadə etdi. Bir il əvvəl 
Con  Kvinsi  Adams  Ceffersona  məlumat  vermişdi  ki,  Yeni  İngiltərədə  embarqonu 
ləğv  etmək  və  qanunları  sıradan  çıxarmaq  üçün  plan  hazırlanır  və  bu  sessiya  ya 
birləşmiş,  yaxud  da  ən  azı  ittifaq  şəklində  keçirilə  bilər  və  Yeni  İngiltərə  həmin 
sessiyanın qərarlarını tanıyacaqdır.  
Bu  zamanın  görkəmli  əlaməti  idi.  Federal  məktəbində  tərbiyə  alan  və  Con 
Adamsın  oğlu  özü  Massaçusetsdən  senator  olduğu  halda  qəflətən  embarqoya  səs 
verdiyinə görə partiyasını tərk etdi və indi soyuqqanlıqla və təmkinlə irəli çıxdı ki, 
Tomas  Ceffersonu  xəbərdar  etsin,  ona  məsləhət  versin  və  ölkəni  federalistlərin 
ağılsızlığının  nəticələrindən  qorusun.  Cefferson  nəhayət  başa  düşdü  ki,  necə  qeyri-
adi  və  əhəmiyyətli  hadisələr  baş  verə  bilər.  O,  bilirdi  ki,  Adams  öz  borc  hissinə 
sədaqətindən belə hərəkət edir, heç də ona olan məhəbbətinə görə belə hərəkət etmir. 
Adamsın özü də dəhşətli qorxu hiss edirdi və bu böhran onu hərəkət etməyə məcbur 
etmişdi.  
Ceffersonun  prezidentlik  müddətinin  sonu  yaxınlaşırdı,  onu  əvəz  edəcək 
adam  seçilmişdi,  onun  partiyasının  hakimiyyəti  qorunub  saxlanmışdı.  Əvvəlki 
İngiltərə  limanları  və  Fransanın  nəzarətində  olan  ölkələrlə  ticarəti  qadağan  edən 
qanun  mütləq  embarqo  ilə  əvəz  edildi.  Bu  Cefferson  adminstrasiyasının  imzaladığı 
son rəsmi sənəd idi.  

 
193