Тема : озбекстан республикасы пукаралык хукыкы тусиниги, принциплери хэм дизими

6. Tovar shig`arilg`an orinnin` atina bolg`an hukiq
PK nin` 1108-stat`yasinda tovar shig`arilg`an /tayarlang`an/ orin atinin` tu`sinigi, oni huqiyqiy qorg`aw tiykari, ta`rtibi belgilep berilgen. Ha`r bir ma`mleket, region, belgili bir aymaq o`z iqlimi, hawasi topiraq qurami, o`simlik ha`m haywanat du`n`yasi ha`m basqa ta`biyiy sharayatlari menen o`zgeshelikke iye. Ayirim waqitlarinda sonday o`zine ta`n bolg`an jag`daylar usi aymaq shen`berinde islep shig`arilg`an tovarlar, orinlanatug`in jumislar, ko`rsetilgen xizmettin` o`zine ta`n ayriqsha sapag`a belgilerine iye boliwin belgileydi. Basqa orinlardag`i mine tap usinday islep shig`arilg`an tovarlar, orinlanatug`in jumislar yamasa ko`rsetiletug`in xizmetler sonday sapag`a, belgilerge iye bolmaydi. O`ytkeni, belgili bir geografiyaliq aymaqtin` ta`biyiy sharayatlari yamasa basqa faktorlar /tiykarinan usi orinda jasawshilardin` ka`siplik mamanliq, sheberligi/ menen tutas baylanisli ra`wishte tayarlang`an tovarlar basqa orinda tayarlang`an mine usinday tovarlarg`a bola qariydari ko`p, joqari sapali, ayriqsha o`zgesheliklerge iye, ba`sekige shidamli esaplanadi. Bazarda usi tovar tayarlang`an orin atinan o`zi tovar belgili bir sapa o`zgesheliklerine iye ekenligi haqkinda o`zine ta`n sertifikat esaplanadi. Misali, “Barjomiy”, “Esentuki”, “Tashkent” suwlari, A`nkara kishmishi, U`rgut temekisi, Yangiqorg`an a`njiri, Quwa anari ha`m basqalar. Ayirim waqitlarinda tovar tayarlag`an orinnin` ta`biyiy sharayatlari menen emes, al usi orinda jasaytug`in xaliqtin` belgili bir ka`sip o`neri, o`nim tayarlawda bolg`an ayriqsha sheberligi, mamanlig`i usi tovar sapasin belgilewde ayriqsha a`hmiyetli faktor boilwi da mu`mkin. Misali, Chust pishag`i, Samarqand nani, Xiywa gilemi ha`m basqalar. Tovar shig`arilg`an /tayarlang`an/ orinnin` ati sipatinda ma`mlekettin` ati ko`rsetiliwi /Braziliya kofesi, Iran gilemi, Gruziya chayi/ elatli punkt yamasa region aymag`inin` ati /Tashkent suwi, Chust pishag`i/, uliwma qanday bir geografiyaliq ob`ekttin` atamasi (misali Tyan`-Shan` suwi) qollaniliwi mu`mkin. Usinday maqsetlerde sol geografiyaliq ob`ekttin` tariyxiy ati qollaniliwi mu`mkin /Shampan` sharabi, Kagor sharabi ha`m basqalar/ bul jerde en` tiykarg`i sebep usi orinda islep shig`arilg`an tovardin` joqari sapasi, ayriqsha belgilerge iye ekenligi ha`m usi jag`day tovarlar bazarinda, qariydarlar arasinda belgili bir a`hmiyetke iye ekenliginde. Ayirim waqitlarda bul tovar islep shig`ariw menen emes, al xizmet ko`rsetiw menen baylanisli boliwi, bul jag`day ko`pshilik orinlarda meditsinaliq dawalaw, xizmet ko`rsetiwdin` sapasi menen baylanisli bolip, onda sol orindag`i ilay, mineral suw, u`ngirler, hawanin` qurami, hawanin` tig`izlig`i, atmosfera basimi ha`m basqada jag`daylar a`hmiyetli belgilewshi faktor boliwi mu`mkin.
Joqaridag`ilardan kelip shig`a otirip, tovar shig`arilg`an orinnin` atina bolg`an hukiq huqiyqiy jaqtan qorg`aliwi ushin to`mendegi sha`rtler bar boliwi tiyis:
1 / belgili orin, aymaq o`zinin` ta`biyiy iqlimi ha`m rel`ef sharayatlarina bola, onda jasawshi xaliqtin` ka`siplik sheberligi, mamanlig`ina baylanisli o`zine ta`n o`zgesheliklerge iye boliwi;
2/ usi o`zine ta`n o`zgeshelik sol orinda, aymaqta tayarlanatug`in, islep shig`arilatug`in tovarlar, ko`rsetiletug`in xizmetlerdin` ayriqsha sapasi, o`zgesheligi, belgilerin ta`miyinlewshi faktor boliwi;
3/ joqaridag`i jag`day tovrlar bazarinda ma`lim ha`m belgili boliwi talap etiledi.
Joqaridag`i ıa`rtler bar bolg`an jag`dayda g`ana tovar shig`arilg`an orinnin` ati, oni dizimge aliw tiykarinda huqiyqiy jaqtan qorg`aladi.
Ayirim jag`daylarda tovardin` ati geografiyaliq ob`ekt ati menen baylanisli yamasa bir qiyli bolsada, biraq tovar orinlarda da tap usinday tayarlaniwi mu`mkin. /Misali Aqaltekin atlari/, basqa jag`daylarda bolsa usinday at belgili bir tovardin` yamasa tovarlar toparinin` ati sipatinda uliwma tutiniwg`a kirip ketken boliwi mu`mkin (Gollandiya siyipi, kyol`n suwi-odekolon ha`m basqalar). Usinday jag`daylarda atama tovar shig`arilg`an jaydin` orninin` ati sipatinda ta`n alinbaydi ha`m huqiyqiy qorg`aliw maqsetlerinde dizimge alinbaydi. Biraq usi jag`day usinday belgili ha`m ataqli attan insapsizliq penen paydalanip qariydarlardi, tutiniwshilardi aldaw, to`men sapali tovarlardi o`tkeriw qurali sipatinda paydalanilg`anda huqiqi buzilg`an shaxstin` o`z huqiqlarin, jetkerilgen materialliq ha`m ruwxiy ziyannin` o`teliwin talap etiw huqiqinan ayiriladi. Huqiqi buzilg`an shaxs PK nin` 11-stat`yasinda ko`rsetilgen usillardan paydalanip o`z huqiqin qorg`awg`a haqili.
Tovar shig`arilg`an orinnin` ati O`zbekstan Respublikasi Patent mekemesinde dizimnen o`tkeriledi. Onda PK nin` 1108-stat`yasi 2-bo`liminde belgilengen talaplarg`a islep shig`arilg`an tovardin` juwap beriwi ha`m tap usinday tovar islep shig`ariwshinin` usi aymaq shen`berinde xizmet ko`rsetiwi a`xmiyetli faktor esaplanadi /Misali Surxanda`r`ya xizmet ko`rsetip atirg`an o`nerment o`z o`nimin Chust pishag`i dep bazarda satiwi maqsetke muwapiq emes/.
Patent mekemesi ta`repinen dizimge aliw a`melge asirilg`annan keyin tovar shig`arilg`an orinnin` atinan paydalaniw huqiqi haqqindag`i gu`waliq beriledi.
Tovar shig`arilg`an orin atinan paydalaniw hukiqi haqqindag`i gu`waliq belgili bir mu`ddetke beriledi, usi mu`ddet pitkennen keyin ol uzaytiliwi mu`mkin. Dizimge aliwda tovarlardin`, ol tayarlang`an orinnin` ati menen baylanisli ra`wishte sapag`a iye ekenligin tekseriw ushin ekspertiza tayarlawi mu`mkin. Gu`waliqtin` a`mel etiw mu`ddeti dawaminda wa`killigi bar ma`mleket mekemeleri, tutiniwshilardin` assotsiatsiyalari tovarlardin` arnawli sapasi, o`zgesheligi, belgileri boyinsha talaplarg`a muwapiqlig`i u`stinen turaqli qadag`alawdi ju`rgizedi.
Gu`waliqtin` a`mel etiwi to`mendegi jag`daylarda mu`ddetinen burin biykar etiledi:
a/ belgili bir aymaq, orin, usi orinda islep shig`ariliwshi tovardin` arnawli sapasi, belgisi, o`zgesheligi belgilewshi ta`biyiy iqlim, rel`ef ha`m basqa faktorlarinan ayirilg`anda (mineral suw shiqpay qalg`anda, ilay tawisilg`anda, belgili bir o`ner ka`sip penen xaliq shug`illanbay qalg`anda yamasa mamanlig`i, sheberliginen ayirilg`anda);
b/ islep shig`arilatug`in tovardin` arnawli sapag`a belgige, o`zgesheliklerge iye boliw haqqindag`i talaplarg`a a`mel etpegen jag`dayda;
v/ orinnin` ati tovar yamasa tovarlar toparinin` ati sipatinda uliwma tutiniwg`a kirip ketkende.
Tovar shig`arilg`an orninin` atin dizimge aliw, usi attan paydalaniw hukiqi haqkinda gu`waliq beriw, dizimge aliwdi haqiyqiy emes dep tabiw, dizimge aliw ha`m gu`waliqtan ha`reket etiwin toqtatiw, olardin` biykar etiliw ta`rtibi ha`m sha`rtleri arnawli nizam hu`jjetleri menen belgilenedi.