Tema: Kishi topar balalarinda geometriyaliq formalar haqqindaģi qiyallardi qàliplestiriw metodikasi hàm texnologiyasi. Mazmuni Kirisiw. I bap. Mektepke shekemgi tálimde Balalardi geometriyaliq figuralar menen tanistiriw

1.2. Geometriyaliq figuralardi túrli formalar boyinsha ajratiw
Ekinshi kishi topar úsh jaslı kishkentaylardı domalaq predmetlerdi hám múyeshleri bar predmetlerdi parıq etiwge, yaǵnıy predmetler formaların elementar analiz etiwge ùyretedi. Qaraw ushın geometriyalıq formaǵa iye bolǵan, detallari joq, ápiwayı formadaǵı predmetlerdi tańlasadı. Basqa hár túrlı reńdegi, biraq birdey forma daǵı birdey predmetlerdi, mısalı : úshmúyeshlik, kvadrat, tuwrı tórtmùyesh formasındaǵı bayraqshalardan paydalanıw maqsetke muwapıq, bul kishkentaylarǵa forma bòlegin ajıratıwǵa járdem beredi. Sonnan keyin hár túrlı reńli birdey predmetlerdi, ápiwayı formadaǵı qálegen predmetlerin, top, sabaq, banka, rul, dóńgeleklerdi beriw múmkin.
Tárbiyashi balalarǵa predmetlerdiń formaların bayqaw — háreket jolı menen, «forma» sózine pát bergen halda analiz qılıwdı uyretedi. Ol predmet konturı ústinen kórsetkishti júrgizip shıǵadı, aqırında ol predmet ústinen qolın jùrgizip «domalaq» (dóngelek) deydi. Balalardı birgelikte háreket etiwge tartıw zárúrli. Tárbiyashi qolınıń háreketin gúzetip, kishkentaylarǵa tap sonday háreketti hawada orınlawǵa «jàrdem» beredi. Predmet konturı ústinen qol yamasa kórsetkish aylantırıp shıǵıladı. Hár gezek háreket predmet ústinen qolin tiygizip shıǵıw menen tawsıladı, sonday etilmese forma haqqındaǵı oyda sawlelendiriw kontur sızıǵı menen baylanisıp qalıwı múmkin. Tárbiyashi balalarda predmetler konturın qorshap alıw, olardı qol menen qamtıp alıw, qolin sirti boyınsha siypalap shıǵıw, predmetlerdi domalatiw, olardı hár túrlı jaǵdayda qoyıw qálewin oyatadı. Nátiyjede domalaq hám múyeshtegi predmetlerdiń ózgesheliklerin (turaqlı, turaqlı emes hám t.b. ) tabadi.
«Forması boyınsha uqsawların tańlaw» sıyaqlı oyın shınıǵıwlardan paydalanıw múmkin. Shaqırılǵan bala óz predmetin tekserip shıǵıp, onı sol forma daǵı predmetler turǵan stolga ótkerip qoyıwı kerek. Keyin balalar bunı ǵárezsiz atqaradılar, mısalı : óz stollari janında otırǵan hallarında hár túrlı forma daǵı predmetlerdi ajıratıp qutilarga saladi : bir qutiga domalaq (dóńgelek), ekinshi qutiga múyeshtegi (múyeshleri bolǵan ) predmetlerdi saladi. Ekinshi kishi gruppada balalardı sheńber hám kvadrat menen tanıstıradı.
Geometriyalıq figuralarni ólshew, ulıwmalasqan túsiniklerdi qáliplestiriw. Orta gruppa oqıtıwdıń dáslepki aylarında mektepke shekem jastaǵı balalardıń ózlerine tanıs geometriyalıq figuralar: sheńber hám kvadratlardı parıq etiw hám de tuwrı aytiw ilmiy tájriybelerin bekkemlew kerek. Bul jumıstı gruppalardı muǵdarlıq salıstırıwlar shınıǵıwları hám sanaqqa úyretiw shınıǵıwları menen bir waqıtta ótkeriw maqsetke muwapıq.
Tárbiyashi balalardı ápiwayı máseleler – bas otirģishlar (paqallardan -hár túrlı geometriyalıq figuralar dúziw) menen tanıstırıwı múmkin. 7 paqaldan 2 kvadrat dùziw: 6 paqaldan tuwrı tórtmùyesh dùziw; 7 paqaldan 3 úshmúyeshlik dùziw; 5 paqaldan 2 úshmúyeshlik hám 1 kvadrat dúziw múmkinbe? Bul shınıǵıwlar balanıń tapqırlıǵın, yadın, oylawın, rawajlanıw imkaniyatın beredi. Pútkil jumıs málim izbe-izlikte dúzilisi kerekligi túsinikli.
Oqıw jılı basında tárbiyashi balalardıń forma haqqındaǵı bilimleri dárejesin anıqlaydı. Geometriyalıq figuralar haqqındaǵı bilimlerdi bekkemlew hám anıqlaw, sonıń menen birge balalardı ketekler boyınsha ólshewge shınıǵıw ettiriw ushın ketekli qaǵazda kvadratlar, tuwrı tórtmùyeshler, dóńgelekler, súyri-sopaqlar sızıw boyınsha shınıǵıwlar ótkeriledi. Geometriyalıq figuralar, sonıń menen birge ápiwayı forma daǵı predmetler (bayraqshalar, qàreliler, almalar hám t.b. ) dıń suwretin sızıwǵa matematikadan 10 -12 talimiy iskerlik ajratıladı. Figuralardi gruppalawda balalar bir belgi boyınsha móljel alıp, basqa belgilerge itibar bermeydiler.
Gruppalawǵa tiyisli shınıǵıwlar ótkergende balalardıń figura haqqındaǵı bilimlerin sistemalastırıw maqsetke muwapıq. Mısalı, aldın figuralardi gruppalarǵa ajıratıw, keyininen domalaq figuralar arasından sheńber hám súyri-sopaqlardı, kópmúyeshlar arasından tórtmùyeshler hám úshmúyeshliklerdi ajıratıw kerek.
Aqır-aqıbetde, tórtmùyeshler arasından tuwrı tórtmùyeshler hám kvadratlardı tabıw kerek. Balalar ayırım sırtqı kórinisler arasında baylanısıwlar ornatadılar. Figuralar jubin tańlawǵa tiyisli shınıǵıwlar sol maqsette xızmet etedi: úshmúyeshlikler, tórtmùyeshler hám t.b. hár túrlı reń hám ólshem degi, biraq birdey proporsiyadagi figuralar, mısalı, teń tàrepli úshmúyeshlikler jup quraydı.
Balalarda hár túrlı proporsiyadagi bir jınslı figuralarni salıstırıladi. Balalarǵa xojalıq shınıǵıwlardı usınıw paydalı, mısalı, «Tabıńshı, qatarda qaysı forma artıqsha», «Sırtqı kórinislerdi tańlawda qanday qáte etilgen? » qatar etip qoyılǵan 6 úshmúyeshlik arasından bir tórtmùyesh qoyılǵan hám t.b. ). Qanday forma jetispeydi? » (úsh tórt qıylı ólshem degi úshmúyeshlikler, tórtmùyeshler qatarlarǵa jaylastırılǵan, hár qaysı qatarǵa predmetler shamaları kishilesip baratuǵın tártipte jaylastırılǵan, bir qatarda bir figura jetpeydi).
Bir gruppa daǵı sırtqı kórinislerdiń ekinshi gruppa daǵı sırtqı kórinislerden parıq etiwi belgilerin tabıwǵa tiyisli máseleler úshmúyeshlikler, tórtmùyeshler hám basqa sırtqı kórinisler haqqındaǵı qıyalların bekkemlew imkaniyatın beredi. Dóńgelekler hám súyri-sopaqlar, úshmúyeshlikler hám tórtmùyeshler suwretlengen juplasqan kestelerden paydalanıw múmkin.
Sırtqı kórinisler eki-úsh qıylı ólshemde hám reńde berilgen. Úlken gruppa ushın “Postlar qoyıw” oyını balalar izbe-iz shınıǵıw etip turadılar. Baslawshı aldınǵa baradı. Baslawshı (shappat shaladı ) signal bergende aqırǵı ketip atırǵan bala tezlik penen toqtap qiymildamay turadı qalǵanları júriwdi dawam etedi. Mine sonday etip baslawshı hámme balalardı ózi belgilegen tártipte qoyıp shıǵadı. Nátiyjede bir geometriyalıq forma payda boladı (úlken, kishi tórtmùyesh úshmúyeshlik sheńber) keyin balalardan olar qanday formanı jasaǵanlari soraladı. Aldın baslawshı tárbiyashi boladı. Keyin jańa baslawshı saylanadı hám hár bir bala baslawshı bolaman degenge shekem dawam etedi.
Geometriyalıq sırtqı kórinislerdi úyreniwde oyın texnologiyalarınan paydalanıw nátiyjeli esaplanadi. Mısalı,”Tapqan tapalaq” didaktik oyını Maqset: Balalarda geometriyalıq sırtqı kórinislerdi ajıratıp jáne onı tuwrı aytiw kónlikpesin payda etiw. Pikirlew, tıńlaw hám tuwrı juwap beriwge úyretiw.
1. Ùsh-ol ush múyesh hám taǵı ush tárep,
ùshewi qosılıp jasaydı. (Úshmúyeshlik)
2. Tórt múyeshi tuwrı múyesh,
Ózi tórtew tárepi bar. Hámme tárepi teń onıń
Bul qanday bir, aytıńlar -ne ati? (tórtmùyesh)
3. Bası bar aqırı joq,
Ketebereseń bir jolda.
Aqırına jetey demey,
Jetalmaysań million jılda. ( Sheńber)
Endi bul sırtqı kórinislerden kùshikshe úyin jasap beremiz.
Mektep jasındaǵı úlken balalar menen islewde geometriyalıq mazmunli qızıqlı oyınlar hám shınıǵıwlar úlken payda keltiredi. Olar balalardıń matematikalıq bilimlerge qızıǵıwshılıǵın rawajlantıradı, intellektual qábiletleriniń ósiwine járdem beredi.^3b
Matematika shınıǵıwlarında balalar eń ápiwayı geometriyalıq figuralar menen, olardıń birpara ózgeshelikleri menen tanisadi, buyımlardı geometriyalıq etalonlar menen salıstırıwlaw tiykarında olardıń (buyımlardı ) formasın analiz qılıw hám bahalawdı ùyrenedi. Balalarda az-azdan forma haqqındaǵı ulıwma oyda sawlelendiriw qáliplesedi, bunday oyda sawlelendiriw mektepte geometriya, sızılmashılıq sıyaqlı pánlerdi ózlestiriw ushın tiykar boladı. Tuwılǵan balalar geometriyalıq figuralarni sezim ete baslaydi.
Mısalı, bir neshe túrli butilkalardi balanıń aldına terip qóysaq, bala awqat jeytuģin butilkasin kózi menen, erni menen tesip jibereyin deydi. Bala azmaz ùlkeygennen keyin oyınshıqların geometriyalıq figuralar menen salıstıra baslaydı. Mısalı : Mine bul tayaq stolbaga uqsaydı, mine bul ǵarbızǵa uqsaydı, yaǵnıy hámme zatlardı bir-birine uqsatıw. Predmetlerdiń formasın anıqlawda geometriyalıq figuralar etalon bolıp xızmet etedi. Forma tap ólshemge uqsap bir predmetti ekinshi predmetten parıqlawǵa járdem beredi.
Balalarda forma haqqındaǵı qıyalların qáliplestiriw sensor tárbiyanıń bir mashqalası dep esaplanadı. Kem tanıs bolǵan predmetler formasın hesh nárse menen uqsata almaydı, sol sebepli formanıń belgisine kóre olardı ulıwmalastıra almaydılar. Predmet formasın anıqlawda geometriyalıq figuralardiñ ròli úlken. 2-3 jasar balalar geometriyalıq figuralardi ápiwayı oyınshıq dep sezedi.
Mısalı : cilindr - stakan, stolba; konus - stakan, stolba; konus - minar. Sol sebepli geometriyalıq figuralar menen tanıstırıw úlken áhmiyetke iye (sheńber, kvadrat, úshmúyeshlik). Balalar xojalıq xızmet etiwshi predmetlerdi etalon (kórgezbe dep esaplanǵan geometriyalıq figuralarni seze baslaydı. Formanı kóriw hám seziw arqalı, háreket sezimleri arqalı amel etiwdi shólkemlestiriw, onıń ózgesheliklerin kórinetuǵın etiwshi hàr qıylı jumıslardan paydalanıw, figuralar atin, olardıń ózgesheliklerin, háreket usılları atin aytiw balalardıń figuralar haqqındaǵı qıyalların anıqlaw imkaniyatın beredi. Kishkentaylar predmetlerdi tek kózi menen kórip ģana qalmastan, bálki qolına aladı hám awızına salıp kóredi. Keyinirek bolsa sóylewge háreket etedi. Balalarǵa úshmúyeshlik, sheńber hám kvadrat formaları suwretlengen kartochkalar tarqatıladı hám tómendegishe tapsırma beriledi:
Suwretdegi úshmúyeshlik formaların birlestirib shıǵıń. Balalar úshmúyeshlik formaların qálem járdeminde birlestirib shıǵadılar. Tárbiyashi menen balalar zal ústinde sheńber qurib o'tiradilar. Zalda úlken klyonka ústinde plakat hám geometriyalıq sırtqı kórinisler (sheńber, úshmúyeshlik, kvadrat ) kompleksi. Tárbiyashi basshılıǵında geometriyalıq sırtqı kórinislerden túrli zatlardı applikatsiya usılında jabıstiradilar. Onıń ushın ideyanı balalardan soraw múmkin. Mısalı : «Balajanlar, mine sol geometriyalıq sırtqı kórinislerden túrli zatlardı soǵıw múmkin, házirde neler soǵıwdı qálewińizdi aytasizlar. Men jazıp alaman hám birgelikte jasaymiz. Forma haqqındaǵı qıyallardı aqıl qılıw hám qáliplestiriwde sózdiń ornı.
Bilimlerdi bekkemlew ushın oyın : “Ovaldi tap”. Balalar sheńber formasında turadılar. Kartondan qırqılǵan sheńber, kvadrat, úshmúyeshlik, tuwrı tórtmùyesh hám súyri-sopaq formalarınan 8 i aralastırıp qóyıladı.4 bala sheńber ishine shaqırılıp, kózleri oramal menen baylanadı. Balalar kózleri baylawlı jaǵdayda sırtqı kórinisler ishinen súyri-sopaq formasın tawıp alıwları kerek. Qaysı bala kóbirek súyri-sopaq formasın toplasa, oǵan juldızsha formasındaǵı medalon sıylıq retinde beriledi. Balalar gezek penen 4 ewden bolıp alısıp oyındı dawam ettirediler.