Tema: Kishi topar balalarinda geometriyaliq formalar haqqindaģi qiyallardi qàliplestiriw metodikasi hàm texnologiyasi. Mazmuni Kirisiw. I bap. Mektepke shekemgi tálimde Balalardi geometriyaliq figuralar menen tanistiriw

2.2. Geometriyaliq figuralardi úyretiwde kórgezbeli hám didaktikaliq oyinlardan paydalaniw
Ónimler sıyıwın biliw zárúriyatı geometriyaga tiyisli dáslepki maǵlıwmatlardı payda bolıwına alıp keldi. Noqat, kesindi, sınıq sızıq, tuwrı sızıq, kópmúyesh, úshmúyeshlik, tuwrı tórtmùyesh, kvadrat, sheńber, shar, kub bulardıń hámmesi geometriyalıq forma bolıp tabıladı. Hár qanday geometriyalıq forma noqatlar kompleksinen ibarat.
Ádebiyatlar analizi hám metodologiya. Ullı jerleslerimiz Muhammad Muso al-Xorezmiy, Ahmad al-Farg'oniy, Abu Rayhon Beruniy, Mırza Ullıbek hám olardıń shákirtleri geometriya pánin óz dóretpeleri hám ilimiy nátiyjeleri menen bayitti. Farobiydiñ pikirine qaraǵanda, tálim - tárbiya procesiniń hár basqıshında oqıwshılardıń bilimlerin ózlestiriwi, ayriqsha tárzde pikirlewi, oyda sawlelendiriwi hám sezim etiwi arqalı ámelge asadı. Insan tuwılganidan pikirlew quwatına iye boladı hám ol balanıń ósiwi menen rawajlanıp baradı.
Alımlardıń pikirine qaraǵanda, insan aqilina siyatuģin túsiniklerdiń kisi sanasında saqlanıp qalıwı, biliwdiń nátiyjesi esaplanadi. Farobiydiñ: “Balada úlken múmkinshiliklerge iye bolǵan kewil bar. Ol sezim sezimge, oylaw arqalı ańǵarıw ózgeshelikine iye. Sezim hám oylaw menen deneler túsiniledi”,- degen juwmaǵı pikirimiz tastıyıqı bolıp tabıladı. Geometriya túrli sırtqı kórinislerdiń ózgesheliklerin anıqlaw, tekseriw, olardı uzınlıqları, júzi, kólemlerin esaplaw menen shuǵıllanadı. Geometriya material programmada ǵárezsiz bólim retinde oqıtıw processinde ajıratıp kórsetilmeydi.
Geometriyalıq mazmunli máselelerdi múmkinshilik bolǵan waqıtta, kurstıń basqa máseleleri menen jaqın baylanısda hàrdayim qarap shıǵıladı. Biraq programmadaǵı túsindiriw xatinda kórsetilgeni sıyaqlı, geometriyalıq máselelerdi bayanlawda bul materialdı kurs materialına kirgiziw maqsetlerine bo'ysindirilgan jeke logikaģa da ámel qılıw kerek. Bul maqsetler barinen burın balalardıń keńislikdegi qıyalların ósiriwde, olarda túrlishe geometriyalıq figura haqqında oyda sawlelendiriwden ibarat. Balalar bul figuralardiñ hár biri bólek turǵanda da, tanıs figura basqa figuraniñ bólegin shólkemleskende de olardı teńey alıwları, berilgen bir neshe figuradan basqa figura soǵıwdı úyreniwleri kerek.
Geometriyalıq material menen tanısıwda ólshemlerge ádewir ulken orın beriledi, balalar kesimniñ uzınlıǵın, berilgen kópmúyeshiniñ perimetrin, tuwrı tórtmùyeshniñ júzin tabıwdı biliwleri kerek.
Bunday túsinikler tariypleri balalarǵa aytilmaydi. Usınıń menen birge bir qatar túsiniklerge salıstırǵanda sol túsiniklerdiń mazmunın tikkeley sáwlelendiriwshi belgiler kórsetiledi hám jaqın tùrdegi túsiniklerge tiyisli figuralar klasınan tiyisli figuralarni ajıratıw múmkinshiligi beriledi. Balalar hár qıylı figuralardi tenip alıwında, klasslarǵa ajıratıwda tiyisli belgilerden paydalanıwları kerek.
Geometriyalıq mazmunli máseleler tiykarınan qaǵaz betin, figuralardi sızıw hám taǵı basqalar menen baylanıslı ámeliy jumıslar menen qarap shıǵıladı. Sızıw daǵı elementler, kónlikpelerdi qáliplestiriwge bólek itibar beriledi. Programmada balalar qashan sızǵıshtan paydalanıwdı úyreniwleri waqıtı kórsetilgen, olar qanday ápiwayı shınıǵıwlar hám ólshemlerdi orınlawları kerekligi kórsetilgen.
Bular berilgen uzınlıqtaǵı kesindi sızıw hám ólshew sızıǵıshı járdeminde kesindilerdi ólshew, keyin qaǵazda tuwrı tórtmùyesh soǵıw, sızıqsız qaǵazda sızılmashılıq úshmuyesh járdeminde tuwrı múyesh hám tuwrı t'ortmùyeshler soǵıwdı úyreniw bolıp tabıladı. Ólshew menen máselelerdi qarap shıǵıw álbette, sanlar hám arifmetik ámeller ústinde atqarılatuǵın jumıs penen baylanıstırıp alıp barıladı. Geometriyalıq figura qaralatugin arifmetik máselelerdiń ayqın talqini quralı bolıp xızmet etedi.
Iyelengen bilim, oqıw hám ilmiy tájriybeler geometriyalıq materialdı úyreniwde tek ámeliy shınıǵıwlardı orınlawda emes, bálki tekstli máselelerdi sheshiwde de qollanıladı. Baslanǵısh klass oqıwshılarınıń ózlestiriwi kerek bolǵan bilim, kónlikpe hám ilmiy tájriybeleri me'zoni tiykarında tómendegishe belgilep ótilgen: Baslanǵısh mektepte matematika tálimi oqıwshılardıń logikalıq pikirlew qábiletlerin qáliplestiriw hám rawajlandırıwǵa, óz pikirlerin ǵárezsiz bayanlay alıw, iyelegen bilimlerdi social xızmetlerde qóllaw hám de tálimdiń ekinshi basqıshında oqıwdı dawam ettiriw ushın matematikalıq tayarlıqtı támiyinlewge xızmet etedi.
Matematika boyınsha standart kórsetkishleri balalarda natural sanlar hám nol tuwrısında oyda sawlelendiriwdi qáliplestiriw, puqta esaplaw kónlikpelerin payda etiw, ámeliy máselelerdi sheshiwde natural sanlar hám arifmetik ámellerdi qollay alıwda úyretiw, eń ápiwayı geometriyalıq sırtqı kórinisler, olardı tegislikte súwretlew qásiyetleri haqqında oyda sawlelendiriwge ıyelew hám de awızsha esaplaw hám matematikalıq munasábet belgilerinen paydalana alıw mamanlıǵın payda etiw kózqarastan anıqlama bernedi.
Eger oqıwshıģa keńisliktegi qıyallar jaqsı formalansa, hár qanday qıyınshılıqtaǵı máselelerdi ápiwayı ǵana sheshiw múmkinshiligine iye boladı. Keńislikdegi qıyallar súwret sızılmashılıq, steriometkriya máselelerin sheshiwde qáliplesedi, geyde oqıwshılar áyne bir figuraniñ túrli kórinislerinde suwretlengen halların bir birinen parıqlay almaydılar. Bunday oqıtıwshı iskerligi zárúrli orın tutadı.
Bir obiektti hár qıylı kórinisleri ústinde pikirlew, oqıwshılarda keńislikdegi oyda sawlelendiriw hám oylawlardı qáliplestiredi. Keńislikdegi qıyallardı qáliplestiriw oqıwshılardıń konstruksion texnologiyalıq oylawların qáliplestiredi. Sonıń menen birge, -sırtqı kórinislerdi perimetrleri hám júzlerin túrli usıllar (ólshewler, shamalardı sanaw ) menen salıstırıwlawdı úyreniw;
-tuwrı tórtmùyeshtiń perimetri hám júzin esaplaw parallell formulaları menen tanısıw ;
-tuwrı sızıqlardıń perpendikulyarlıǵı haqqında oyda sawlelendiriwge iye bolıw ;
-úshmúyeshliklerdiń klasifikatsiyasin biliw;
-quramalı sırtqı kórinislerden tanıs sırtqı kórinislerdi tabıw ;
- geometriyalıq sırtqı kórinislerdiñ kórinisin ózgertire alıwǵa úyreniw.
Keńisliktegi munasibetler geometriyalıq sırtqı kórinisler hám shamalar boyınsha oqıwshı tómendegi qıyallarǵa óte alıw kerek.
-uzınlıq ólshem birligi "km" jáne onıń belgileniwi "km" haqqında ;
-júz ólshem birligi "kv" "dm" jáne onıń belgileniwi haqqında ;
Matematika balalarda oylaw, dıqqat, yad, dóretiwshilik oyda sawlelendiriw, gúzetiwshenlikti rawajlandırıwǵa múmkinshilik beredi. Sonıń menen birge, matematika oqıwshınıń logikalıq pikirlew ilmiy tájriybelerin asırıwdı, onıń óz pikirlerin anıq, tuwrı hám túsinikli bayanlawı ushın jay házirleydi. Oqıtıwshınıń wazıypası -balaǵa matematikanı oqıtıwda bul múmkinshiliklerden nátiyjeli paydalana alıwı bolıp tabıladı. Baslanǵısh klaslarda matematikanı oqıtıwda háptesine 3 klassta 5 saattan waqıt ajratıladı.
Oqıw materialın klasslarǵa bólistiriwde úyrenilip atırǵan sanlar hám olar menen arifmetik ámellerdi orınlaw sheńberi az-azdan keńeytirip barılıwı názerde tutıladı. Programmada temalarǵa sabaq saatlarınıń bólistiriliwi shamalıq bolıp tabıladı. Oqıwshınıń bilim dárejesine hám oqıtıw processinde ushraytuǵın qiynchiliklarga qaray, oqıtıwshı bazi temalarǵa ajıratılǵan waqtın kóbeytiwi yamasa kemeytiwi múmkin. Bunda ol oqıw jılı dawamında programmada berilgen materilarning hámmesi sanalı hám puqta ózlestiriliwi shárt ekenin esapqa alıwı kerek.
Programmada hár bir oqıw jılı aqırında matematikadan oqıwshınıń bilim, kónlikpe hám ilmiy tájriybelerine qoyılatuǵın talaplar, matematika stul boyınsha ajıralmaslıqtı támiyinlew ushın zárúr bolǵan bilim, kónlikpe hám ilmiy tájriybeler dárejesi belgilep berilgen.^5b
Jetkinshekti bilimli, bilimli shaxs retinde kámal taptırıwda tálim procesin jetilistiriw ashıq xarakter kásip etedi. Sonday eken tálim mazmunı ashıq konsentr retinde kórinetuǵın bolıwı ushın rawajlandıratuǵın tálim principlerıge tiykarlanǵan, shaxsqa jóneltirilgen jańa tálim mazmunı tarmaģi kerek. Bul tálim procesiniń orayında bolsa tálim procesiniń subyekti bolǵan oqıwshı hám de bul processtiń basshısı -oqıtıwshı turiwi kerek.
Sebebi bul eki shaxstıń sherikligi, óz-ara baylanısi, bir-birine kórsetetuǵın unamlı tásiri eń zamanagóy, demokratiyalıq talaplar tiykarında qurılısı maqsetke muwapıq bolıp tabıladı. Onıń ushın birinshi náwbette oqıtıwshı :
-Oqıw biliw procesi aldına qoyılǵan talaplar ;
-Tálimdi shólkemlestiriw hám basqarıw jolları hám principleri;
-Oqıwshıniñ intellektual hám de fizikalıq tárepten rawajlandırıw metodları ;
-Oqıwshı menen sheriklik qılıw, onı bilim alıwǵa hám kásip tańlawǵa báǵdarlaw ;
-Oqıwshı jaslardıń kúndelik iskerligin tuwrı shólkemlestiriw;
-Olar menen dos sıpatında baylanısqa kirisiw;
-Kúndelik oqıw iskerligi processinde ushraytuǵın máseleler hám
kelispewshiliklerdi saplastırıw jolların birgelikte izlew;
-Oqiwshilar arasında teńlik ıskerlik ortalıǵın payda etiw;
-Olardıń iskerligin anıq hám tuwrı demokratiyalıq principler tiykarında bahalaw kriteryaları menen qurallanǵan bolıwı kerek. Sol maqsette oqıtıwshılardı tayarlaw, qayta tayarlaw hám mamanlıǵın asırıw sisteması jumısınıń sapasın jaqsılawǵa kúshli mútajlik seziledi. Tálim procesiniñ rawajlandiriwdiñ zárúrli qiralarinan taǵı biri tálim mazmunınıń tuwrı, maqsetke muwapıq tárzde, perspektivaǵa jóneltirilgen halda belgileniwinde de kórinetuǵın boladı.
Bunda birinshi náwbette oqıw programmasında kórsetilgen oqıw júklemesiniń kólemine, oqıwshılar biliw iskerliginiń ayriqshaliligina tiykarlanǵan halda oqıw materialın belgilew maqsetke muwapıq bolıp tabıladı. Oqıw processinde oqıwshına usınıs etiletuǵın sabaq materiallarına birinshi náwbette quramalı didaktik sistema elementi retinde jantasıw kerek, sebebi oqıw biliw processinde usınıs etiletuǵın oqıw materialları jardeminde hár tárepleme rawajlanǵan ǵárezsiz pikirleytuǵın bárkámal shaxstı jetistiriw maqseti ámelge asıriladı. Tálim procesin jetilistiriwde oqıwshı hám de oqıtıwshı iskerliginiń ayriqsha wazıypaları tuwrı belgileniwi de zárúrli bolıp tabıladı.
Tap sol wazıypalardan : oqıwshında oqıw materialın ózlestiriwge kúshli umtılıw hám mútajlik, qızıǵıwshılıq bolıwı shárt. Túrli tipdagi intellektual, ámeliy hám de oqıw kónlikpelerin nátiyjeli rawajlandırıw imkaniyatın beretuǵın oqıw materiallarınıń tańlanıwı kerek.