Tema: Kishi topar balalarinda geometriyaliq formalar haqqindaģi qiyallardi qàliplestiriw metodikasi hàm texnologiyasi. Mazmuni Kirisiw. I bap. Mektepke shekemgi tálimde Balalardi geometriyaliq figuralar menen tanistiriw

Oyın : “Forma jasa”. Tárbiyashi balalardı 4 toparǵa bolıp 4 jayǵa jaylastıradı. 1-toparǵa 10 tayaqsha, 2-toparǵa 8 tayaqsha, 3-toparǵa 6 tayaqsha, 4-toparǵa 4 tayaqsha beredi. Hár bir topar tárbiyashiniń tapsirmasinan keyin aldındaǵı tayaqshalardan kvadrat formasın jasaydi. Nátiyjede tórt qıylı úlken-kishi sırtqı kórinisler payda boladı. Balalardı tuwrı yamasa nadurıs atqargani tekserip shıǵıladı. Toparlar ornı ózgertirilip oyın daǵı sol shárt penen dawam etedi.
“Postlar qoyıw” oyını Maqset: Oyın balalardı tınıshlandiradı hám ziyreklikti támiyinleydi. Balalardıń geometriyalıq sırtqı kórinisler tuwrısındaǵı qıyalların bekkemleydi. Oyıniń barısi : Balalar izbe-iz turıp marsh etip jùredi. Baslawshı aldınǵa baradı. Baslawshı shappat shalıp signal bergende aqırında ketip baratırǵan bala toqtap qimirlamay postda turadı, qalǵanları júriwdi dawam etedi.
Mine sonday etip baslawshı hámme balalardı ózi belgilengen tártipke postga qoyıp shıǵadı, nátiyjede qandayda bir geometriyalıq forma payda boladı ( úlken hám kishi kvadrat, úshmúyeshlik, sheńber hám taģi basqa), keyin balalardan olar qanday forma jasaǵanları soraladı. Aldın baslawshı saylanadı hám hár bir bala baslawshı bolģanģa shekem oyın dawam etedi. 5-6 jaslı balalar, ádette, álbette qol menen ustap kóredi. Solay eken, sonday juwmaq etemiz: balalardı jaslıgınan geometriyalıq figuralar formasın qolına ustap kóriw, esitip, kózleri menen kórip, tuwrı juwmaq shıǵarıwǵa úyretiwimiz kerek.

II Bap. Mektepke shekemgi tàlimde geometriyaliq figuralar menen
baylanisli shiniģiwlar islew


2.1. Dáslepki hám mektepke shekemgi jastaǵi balalarda predmetler muǵdarin túsiniw, este saqlap qaliw hám salistiriwdi úyretiw
Oyınlar hám oyın shınıǵıwlarınan dáslepki jasta aq balalardıń birdey túrdegi predmetler haqqındaǵı qıyalları keńeyip baradı : «ko'p quwırshaqlar», «úsh kubik», «qo'lda bezew barmaq» sıyaqlılar. Bul birinshi qıyallar balanıń passiv sóylewinde kórinetuǵın boladı.
Tájiriybeniń kórsetiwinshe, 1 jas 3 aylıq bala berilgen tapsırmalardı, yaǵnıy «kishi ùy», yamasa «ùlken úyler» qurıwı, «vagon» «vagonshalardi alıp keliwi», «gùl» yamasa «gùllerdi» egiwi múmkin ( Kalinina, v. v. Danilova hám basqalar ).
1 jas 6 aylıq gódek aktiv sóylewdi iyeleydi, atliqtin birlik hám kòplik formalarınan paydalanǵan halda, bólek predmetlerdi ajrata aladı : «Bul kubik, bul kubikler», «uy - úyler», “quwırshaq - quwırshaqlar”. Bul jastaǵı balalardı kóbirek birdey túrdegi predmetler qızıqtiradi, (shar, tuymeshe, aylana ). Olar bul zatlardı shashadılar, taǵı jıynap aladılar, stol ústine gorizontal boyınsha terediler.
Balalarda bır jola predmetlerdi qolına alıp, barmaqları menen qisib onıń shashiliwin baqlawdı jaqsı kóredi (mısalı, tuymesheler). Predmetlerdiń hár qıylılıǵın bala hár qıylı sezim aǵzaları járdeminde qabıl etedi: esitiw, kóriw hám basqalar. Ol ózi birdey túrdegi háreketlerdi atqarǵan : maketden 1 oyınshıqtı bir neshe ret taslaǵan, qasiq penen stoldi taqillatqan. Kópshilik haqqındaǵı birinshi qıyallar hám olardiñ bólekleri birlik hám kóplikti ajrata alıwǵa járdem beredi. Matematikada kópshiligilik túsinigine tómendegishe tariyip beriledi. «Kóplik - bul bir pútkil etip qurılatuǵın obiektlerdiń jıyındısi».
Kópshiligilk pıtken hám tamamlanbagan halda qurıladı. Kishi jastaǵı balalar pıtken kópshilik penen jumıs kóredi. Gódek balada kópshilik haqqındaǵı eń birinshi qıyallardıń rawajlanıwı diffuzion: yaǵnıy ol ele anıq shegaraǵa iye bolmaydı hám element izinen element qabıl etiledi. Bunday qabıllaw uǵımsız kópshilikti xarakterleydi. Jıynaqlardıń teńligi hám teń emesligi haqqındaǵı oyda sawlelendiriwlerdi qáliplestiriw, oyınlar hám oyın shınıǵıwlarınan paydalanıw. Mektepke shekemgi jastaǵı kishi topar balaların sanaqqa úyretiwdegi bas wazıypalardan biri bir jıynaq elementlerin ekinshi jıynaq elementleri menen salıstırıw, salıstırıw jolı arqalı balalardı jıynaqlardı salıstırıwlarǵa úyretiwden ibarat.
Bul dáslepki basqısh keleside sanaq iskerligin rawajlandırıwda úlken áhmiyetke iye. Bala muǵdarlıq salıstırıwlar usılların iyeleydi. Bala sanawdı bilmeydi, soniñ sebepinen ol aldın salıstırip atırǵan jıynaqlardıń qaysısin kóp, qaysısin kem ekenin, yamasa olar teń quwatlı ekenin anıqlawdı úyrenedi. Balalarda keleside matematikalıq qıyallardı rawajlandırıw kóp tárepten sanaqqa úyretiwdiń baslanǵısh dáwirine baylanıslı. Ekinshi kishi gruppada tárbiyashi balalarda jıynaq bólek bir jınslı elementler (buyımlar ) kompleksi haqqındaǵı oyda sawlelendiriwdi rawajlandırıwı kerek. Oqıtıwdı buyımlardıń sapa hám ózgesheliklerin ajıratıwǵa tiyisli shınıǵıwlardan baslaw kerek. Mısalı, bir qansha oyınshıqlar ishinen tap tárbiyashi qolıdaǵı sıyaqlı oyınshıqtı tabıw usınıs etiledi, «Tap sonday kubiksheni (bayraqshanı, shardi) ber». Sonnan keyin hár túrlı reńli (ólshemli, formadaǵı ) 2-3 buyım arasından tap sonday (ólshemli, forma daǵı ) buyımdı tańlaw tapsırmasi beriledi.
Náwbettegi basqısh berilgen belgileri boyınsha buyımlarii tańlaw hám gruppalarǵa ajıratıwǵa tiyisli shınıǵıwlardan ibarat bolıwı kerek. Mısalı : «Qızıl reńli hámme kubiklerdi mine bul qutiga sal, bul qutiga bolsa hámme kishi ayiwlardi jiyna, mine buǵan bolsa hámme úlken ayiwlardi jiyna». Bunday shınıǵıwlar nátiyjesinde balalar hár túrlı buyımlardıń ulıwma belgileri ámeldegi ekenin, sol boyınsha bir gruppaǵa birlestiriw múmkinligin tusine baslaydılar : «Bular quwırshaqlar», «Bular buwdaqlar», «Bular bayraqchalar» sıyaqlı. Tárbiyashi balalardı topardaǵı buyımlardıń qandayda bir bólegi ushın ǵana ulıwma bolǵan belgilerdi kóre alıwǵa uyretedi. Mısalı, bayraqshalar kópligin, biraq olardıń geyparaları sarı, geyparaları bolsa kók ekenin kórsetedi (Sarı bayraqshalar kóp, kók bayraqshalar da ko'p»).
Muǵdar haqqındaǵı qıyallardı qáliplestiriwde bir jınslı (birdey) buyımlardan gruppalar dúziw hám gruppanı bólek buyımlarǵa ajratiwģa tiyisli hár túrlı oyın shınıǵıwlar málim orın alıwı kerek. Ádetde, bul oyın -shınıǵıwlar sabaqta málim izbe-izlikte ótkeriledi.
Birinshi tálim iskerliginde birdey ólshem hám reńli tolıq ; áyne oyınshıqlardıń : geshirler, arsha aǵashlar, shójelerdiń komplekslerin dúziledi, bunda gruppada balalar qansha bolsa, oyınshıqlar da sonsha bolıwı kerek. Tárbiyashi daslep balalarǵa birden oyınshıq beredı, óz háreketlerin bul sózler menen túsintiredi: «Mende arsha aǵashlar júdá kóp. Men balalardıń barlıǵına birden arsha aǵashı berip shiqaman. Mende bir de arsha aǵashı qalmaydı... » Sonnan keyin balalarǵa mùrajat etedi: «Hár birińizde nesheden arsha aǵashı bar?»
Sonnan keyin tárbiyashi hámme oyınshıqtı jıynap aladı, bunda ol bir de joq (balada ), júdá kóp (tárbiyashinde) sózlerine pát beredi. Shınıǵıwdı basqa oyınshıqlar menen taǵı bir ret tákirarlaw múmkin. Hár gezek tárbiyashi kóp, bir, birden, bir de joq, hesh nárse joq sózlerin isletedi; “Qansha?”, “Neden?” sorawların qóyadı. Kishkentaylar buyımlardı hám olar nedenligin (kóp, bir) aytadılar. Bilimlendiriwge tiyisli iskerliginiń barıwında balalar jıynaq bólek buyımlarǵa ajırasıwına hám bólek buyımlardan dúzilisi múmkinligine isenim payda etedi. Ekinshi shınıǵıw da soǵan uqsas ótkeriledi. Daslep aldınǵı tálim iskerliginde paydalanılǵan oyınshıq túrleriniń biri menen jumıs payda etiledi, keyin bolsa oyınshıq yamasa buyımlardıń jańa tùri alınadı, olar birdey bolıwı shárt emes: olar túrlishe ólshemli hám hár túrlı reńli bolıwı múmkin.
Oyınshıqlar gruppalarǵa ajratıladı, mısalı, bir sebetke sarı baliqlar, ekinshi sebetke qızıl baliqlar jıynaladı ; úlken balıqshalar úlken ıdısqa, kishi balıqshalar kishi ıdısqa salinadi. Tálim iskerliginiń barıwın tárbiyashi ulıwmalastıradı. Mısalı : «Sebette (yamasa tor qaltada ) baliqlar ko'p», biraq «ùlken tor qaltada úlken baliqlar kóp, kishi tor qaltada kishi baliqlar ko'p» yamasa «kòlde kóp balıq sùzip júripti», yamasa «Qızıl yamasa sarı qayiqshalar ko'p».
Bunday shınıǵıwlardı keminde tórt ret ótkeriw usınıs etiledi. Balalar jıynaq bólek elementlerden ibarat ekenin úyrenip alǵanlarınan keyin, olar birdey buyımlar gruppaların ǵárezsiz ajıratıwdı, aylanadan bólek (bir) buyımlardı hám buyımlar kompleksin (kóp) ǵárezsiz tabıwdı ùyrenedi. Xanada qanday buyımlar kóp, qaysı buyımlar birligin ayta alıw ushın kishkentaylar quramalı keńisliktegi-muǵdarlıq analizdi ámelge asıradı, yaǵnıy qanday da bir buyımdı ajratadı. Keyininen oǵan dıqqat penen qarap qanday buyımlar bar joqliģina qaray, birdey buyımlardı birden-bir jıynaqqa qıyalda birlestiriwleri kerek.
Kishkentaylardıń «birew» hám «ko'p» túsiniklerin bekkemlew ushın kórsetilgen muǵdardaǵı buyımlardı hár túrlı reńli eki qatarǵa jaylastırıwdı usınıw múmkin. Tárbiyashi tómendegishe tapsırma beredi: «Sheptegi kók qatarǵa bir shóje, ońdaǵı jasıl qatarǵa kóp shóje qoyıñ». Qatarlardıń ornın almastırıp yamasa hár qaysı qatarǵa jaylastırıw kerek bolǵan buyımlar sanı haqqındaǵı kórsetpeni ózgertirip, tárbiyashi balalardı buyımlar muǵdarın aldın qatarlar reńi menen, keyin bolsa olardıń keńislikdegi jaylasıwları menen bólewdi uyretedi.
Sonıń menen birge, kishkentaylar buyımlardıń shepte, ońda, joqarıda, tómende bir-birine salıstırǵanda qanday jaylasqanlıqların anıqlawdı da ùyrenedi. Tapsırmanı atqarıp bolǵanlarınan keyin tárbiyashi balalardan hár qaysı qatarda neden oyınshıq (bir yamasa kóp) bar ekenin so'raydi. Bunday jumısqa keminde eki-úsh shınıǵıw ajratıladı. Tárbiyashi «Tapsırma» oyının uyımlastırıwı múmkin, bul oyında balalar jıynaqtı anıqlawdı, buyımlardı ǵárezsiz tańlawdı ùyrenedi.
Bul oyın ushın buyımlar birlik hám kópshiligiline beriliwi kerek, mısalı, birinshi stolga bir, ekinshi stolģa kóp úyrekshe qoyıw múmkin. Balalar tárbiyashiniń tapsırmasina kóre aldın kóp, keyin bolsa bir úyreksheni alıp keledi. Tapsırmanı qıyınlastırıw da múmkin: bir stoldiñ ózine bir arsha aǵashı hám kóp zammariq qoyıw múmkin. Bul náwbette balalar oyınshıqlardı alıp kelmeydiler.
Bálki stolga jaqın kelip, ol jaǵdayda nelerdi kórip atirģanlarin sóylep berediler. Oyınshıq toparların barǵan sayın hár túrlı jayǵa, yaǵnıy : stollarga, áynek tekshelerine, zalina jaylastırıw múmkin. Tapsırmanı orınlawda aldın balalardıń itibarın xananıń bólek jaylarına (áynek tekshesı, zaldiñ oń tárepindegi múyesh hám b.) qaratıw kerek, sonnan keyin olardıń ózleri de jaqsı móljel ala baslaydılar.
Balalar aldın «Kóp guller», «Bir terek» sıyaqlı ápiwayı gáplerden paydalanadılar. Keyin olar eki ápiwayı gapti bir qospa gapke birlestiriwdi ùyrenedi: «Guller kóp, terekler bolsa birew». «Bir» hám «ko'p» túsiniklerin bekkemlew ushın hár túrlı usıllardan paydalanıw usınıs etiledi. Balalarǵa kóp ret shappat shertiwdi, bir ret bálent sekiriwdi, shókkish penen kóp ret tasırlatıwdı, keyininen tárbiyashi shókkish menen neshe ret taqillatgan bolsa (2-3 retten kóp emes), sonsha ret tasırlatıwdı usınıw múmkin. Ritmik, bir dawıstı ekinshisiden ajıratıp tasırlatıw kerek. Eger balalar 2-3 dawıstı ajıratıwǵa qıynalsa, ol jaģdayda hár qaysı urıwdan keyin: «Bir, taǵı bir, taǵı bir» dew kerek.
Oyınshıqlar hám buyımlar menen didaktik oyınlar orınlaw maqul, bul oyınlar processinde balalar «birew» hám «ko'p» túsiniklerin bir-birinen parq qılıwdı ùyrenedi. «Zammarıq teriw» oyını. Tárbiyashi aldınan toparģa kelgenlerdiñ hár túrlı múyeshlerine tùbekke ornatılǵan arsha aǵashlardı qóyadı, arsha aǵashlar astına bolsa zammarrıqlardı qóyadı. Sonnan keyin balalar menen zammarrıq teriwge baradı. Hár qaysı balanıń qolında sebeti bar. Tárbiyashi oyın syujetini rawajlantıradı : «Balalar toģayģa barıwdı. Lala qızıl qalpoqshali úlken zammarıq taptı. Bay bolsa qoñir reñli qalpoqshali kishkene zammarıq taptı.
Halima da úlken zammarrıq taptı. Shavkat bolsa kishkene zammarriq taptı». Sonnan keyin balalardıń hámmesi bir jerge toplanıp, hár qaysı bala tapqan zammarrıģın stolga qóyadı. Tárbiyashi juwmaqlaydı : «Hár qaysıńızda bir zammarrıq bar edi, endi kóp zammarrıq boldı».
«Ílaqlar menen eshki» oyını. Bul oyıniñ maqseti ayırım elementlerden jıynaq dúziw boyınsha shınıǵıw ettiriw. Oyın baslanıwına shekem kishkentaylardı «Qasqırmenen jeti ilaq» ertagi menen tanıstırıw, eshki bir, ılaqlar bolsa kóp ekenin anıqlaw, oyınshıq eshki menen ılaqlardı kóriw kerek. Sonnan keyin balalardan kimdir kózin jasıradı, tárbiyashi bolsa ılaqlardı hár túrlı jayǵa jasıradı.
Eshki ma'àleydi: «Mee», bala kózin ashıp, ılaqlardı qıdıra baslaydı. Tárbiyashi bunday deydi: «Ílaqlar shaqli eshkiden jasirninadi, qaydasiz ilaqshalar, qaydasiz, kishkentaylar? ». Bala ilaqti tawıp, bir sózi menen onı stolga qoyıwı zamariq eshki ma'raydi: «Mee». Tárbiyashi eshki taǵı bir ilaqti qıdırıwdı sorap atir, deydi. Oyın hámme ılaq tabilģansha dawam etedi.
Eń aqırında eshki «Raxmet, endi ılaqlar kóp, olardıń hámmesi tabildi», deydi. «Kishkentay» oyını aldınǵı oyınǵa uqsas ótkeriledi. Bir pıshıq hám kóp pıshıqlar, bir tawıq hám kóp shóje, bir úyrek hám kóp úyrekshe bolıwı múmkin. «Bir» hám «ko'p» túsiniklerin parq ettiriw ushın sharlar, aylanalar, taslar hám basqa zatlar menen oyın ótkeriw múmkin. Tárbiyashi stolga bir hám kóp buyım qóyadı. Ol bir buyımdı kórsetip, «Bir shar (tuyme, aylana ) » deydi. Sonnan keyin buyımlar gruppaların kórsetedi hám deydi: «Kóp zatlar (tuymeler, aylanalar ) ».
Tárbiyashi balalarǵa birden shar alıwdı usınıs etedi hám sonday deydi: «Naģimada bir shar, Batırda bir shar, Islamda bir shar. Taǵı bir shar kimde? kórsetiń. Hár kim óz sharın stolga sebetke, qutiga qo'ysin. Hár kimde birewden edi, endi neshe boldı? Ko'p». Balalarǵa qapshıqlar, sebetsheler, tartpalar tarqatıw jáne olarǵa aldın bir buyım, keyin bolsa kóp buyım salıwdı usınıwi múmkin. «Bir» hám kóp túsiniklerin bekkemlew ushın oyın shınıǵıwlardan paydalanıw usınıs etiledi. Tárbiyashi stolga bir bet qaǵazdı qóyadı, onıń ústine qálegen haywan oyınshıqlardan, mısalı, almaxanlardiñ bir neshesin (5-6 in ) qóyadı. Sonnan keyin balalardi shaqıradi: «Baģda almaxanlar kóp. Men bir almaxandi qonaqqa shaqıraman. Sen de shaqır Shaxrizada. Shaxrizada neshe almaxandi shaqırdı? Mendegi almaxanlar neshew? »
Balalar gezegi menen tap qaǵazda bir de oyinshiq qalmaģansha birden oyınshıq aladılar. Tárbiyashi so'raydi: «Baģda neshe almaxan qaldı? (Bir de qalmadı ). Mendegi almaxanlar qansha? (Kóp). Taǵı baģda almaxanlar kóp bolıwı ushın kelińler bunday qilayiq. (Oyınshıqlardı aldınǵı jaylarına qóyadı.) Sayid, sende neshe almaxan qaldı? (Qalmadı.) Baģda almaxanlar neshew boldı? (Kóp) ».
Bunday oyın shınıǵıwlardı basqa haywanlar kompleksi menen de ótkeriw múmkin, bular úyrek menen úyreksheler, ayıw menen ayiqchalar, qoyan menen gójekler bolıwn múmkin. Bul qıylı shınıǵıwlardıń barıwında bala hár bir gruppa bólek buyımlardan ibarat ekenin tushuna baslaydı, gruppadan bir buyımdı ajıratıwdı, «ko'p», «bitta» túsiniklerin parıq etiwdi úyrenedi. Bul orında usı túsinikler bir-birine qarsı qoyılmaydı (mine - kóp, mine - bir), bálki bir-birine salıstırıwlanadı. «Bir» gruppanıń strukturalıq bólegi retinde qatnasadı.
Bul shınıǵıwlardı ótkeriwde tárbiyashi balalarǵa tez-tez «Qansha? » sorawın beriwi kerek; olardı kóp, bir, bir de joq sózlerdi isletiwge úndew kerek. Kishkentaylar juwap berip atırǵanında buyımlardıń ózin de, olardıń muǵdarın (bir gójek, kóp gójek) da aytiwin talap qılıw zárúr. Bilimlendiriwge tiyisli iskerlikke hár túrlı illyustratsiya materiallardıń kiritiliwi de balalardıń «birew» hám «ko'p» túsiniklerin ózlestiriwlerine járdem beredi.
Mısalı, «Tawiq shòjeleri menen», «Íyt menen kùshikler» súwretlerine qarap, balalar bir pıshıq hám kóp pıshıqshalar, bir ıyt hám kóp kushıksheler desedi, balalar bir palız eginleri hám kóp miywelerdi tabadılar, bir úlken pomidor hám kóp kishi pomidorlardi tabadı. Dene tárbiyası hám muzıka, suwretleytuǵın xızmetlerge tiyisli shınıǵıwlarda balalar mudamı «ko'p» hám «birlik» túsinigi menen ushrasadı.
Mısalı, bawlar hám paqallar kóp, qada bolsa bir, bayraqshalar hám oramlar kóp, tekshe bolsa birew. Súwret salıw waqtında tárbiyashi balalardıń qálemi neshe ekenligin so'raydi (hárkimde birewden, hámmede bolsa kóp).^4b