Тема. Mektepke shekemgi ha’m kishi mektep jasindag`i balalardin` psixologiyaliq rawajlani joba

Kishi mektep jasindag`i balalardin` psixologiyaliq rawajlaniwi (6-7-10-j)
Kishi mektep da`wiri 6-7 jastan 9-10 jasqa shekem dawam etedi. Bul da`wirde bala mektep oqiwshilarina qoyilatin ha`r qiyli talaplar menen tanisadi, ilim tiykarlarini u`yreniw ushin biologiyaliq ha`m psixologiyaliq ta`repten tayarlanadi. Onin` psixologiyasi bilim aliwg`a jetetug`in da`rejede rawajlanadi.Usi jastag`i bala qabil etiwinin` rawshanlig`i aniqlig`i, o`zinin` qizig`iwshanlig`i iseniwshenligi, qiyalinin` jarqinlig`i, este saqlawinin` ku`shliligi, oylawinin` sharqinlig`i menen basqa jastag`i balalardan ajiralip turadi. Mektep ta`limine tayarlanip atirg`an boladi uzaq mu`ddetli ha`m sha`rtli turaqli boladi. Kishi mektep jasindag`i balalardin` tiykarg`i xizmeti oqiw bolip esaplanadi. Balanin` mektepke bariwi, onin` psixologiyaliq rawajlaniwi ha`m shaxstin` qa`liplesiwindegi orni ju`da` u`lken. Bala oqiw xizmetinde oqitiwshi basshilig`inda, adam sanasinin` ha`r qiyli tiykarg`i ko`rinislerinin` ma`nisin iyeleydi u`yrenedi. Onin` xizmetinde bolip o`z erkin oqiw maxsetlerine erisiw ushin mashiq qildiradi. Oqiw xizmeti baladan so`ylew, diqqat,este saqlaw ko`z qaras ha`m oyilarin kerekli da`rejedi rawajlaniwin talap etken halda bala shaxisinin` rawajlaniwi ushin jan`asha sharayatlarjaratadi. Birinshi ma`rte mektepke kelgen bala o`z a`trapindag`ilar menen psixologiyaliq ta`repden jan`a mu`na`sibet dizimine o`tedi. Ol o`mirinin` tilden o`zgergenin` og`an jan`a ma`jbu`rlikler ha`r ku`ni mektepke bariw al oqiw xizmetleri talaplarin moyin iyiwde ju`kletilgeni bilip baslaydi.Sem`ya ag`zalarinin` bala oqiw xizmeti tabislar menen qizig`ip atirg`anlig`in,sondayaaq oni baqlap atirg`anlig`in og`an qilinip atirg`an jan`a qarim qatnas mu`na`sibet onin` sotsial da`rejesi o`zgergenligin toliq seziwge, o`zine bolg`an mu`na`sebitin` o`zgeriwine tiykar boladi. Mmektep balardi a`meliy ta`repten o`z waqtinlarin tuwri boliw barasinda unamli oqiw oynaw,seyil etiw ha`m basqada zatlar menen shu`g`illaniwg`a u`yretediler.Demek shan`araqta bala ol menen esaplaytug`in ma`slahatlesetug`in jan`a bir orindi iyeleydi. Oqiwshinin` mekteptegi tabisli onin` son`g`i psixikaliq rawajlaniwi ha`m shaxsinin` qa`liplesiwine toliq menen unamli tiykar bola aladi. Bala adamgershilikli mu`na`sibetler diziminde de ayriqsha orin iyelep atirg`anlig`in,ata-anasi jaqinlari,a`trapindag`ilar og`an jas bala emes al o`z waziypalari bar bolg`an,o`z xizmet na`tiyjesine ko`re hu`rmetke ilayiq bolg`an ayriqsha shaxs sipatinda mu`na`sibede boladilar.Bunin` na`tiyjesinde balanin` o`z o`zinen sem`yasi klassi ha`m basqa o`z ornin an`lap baslag`anin ko`riw mu`mkin bulda`wirde balanin` Men sonni qa`leymen motivinen Men sonni ba`rshesi kerek motivi u`stimlik ete baslaydi.Mektepde birinshi klassqa kelgen ha`r bir oqiwshida psixik zorig`vw ku`sheyedi.Bul onin` tek g`ana den sawlig`ina al is-ha`reketinde de, yag`niy ma`lim da`rejedi qa`wetirden ku`shewi,erktin` aktiv su`seyiwinde ko`rinedi.Bul da`wirde kelip bala a`tirapindag`ilar menen o`z ara baylanista,ma`lim bir na`tiyjelerge erisgen o`zi qa`lep atirg`an zatlardi ha`mmde o`z shan`arag`inda o`zi iyelegen ornin aniq biletin boladi.Sondayaq ol o`zin o`zi basqariw konlippesine iye boladi.Bul jastag`i balalar is ha`reketleri ha`m motivlari olardin`, o`zlerine beretug`in bahalarina qaray Men jaqsi bolaman emes al bul is ha`reketleri basqalar ko`z aldinda qanday ko`riniwine qaray bahalaniwina tu`sine baslaydilar.Bala mektep ta`limine baqshada ta`rbiyalanip atirg`anlig`inan tayarlanadi.
Mektepke keliw a`trapinda balanin` so`z baylig`i o`z pikirlerin aytip Bere alatug`in da`rejede artiradi.Eger bul jastag`i normal rawajlanip atirg`an bala o`z nutqinda 500-600 so`zdi isletse 6 jasr bala 3000-7000 so`zdi isletse. Baslang`ish klass jasindag`i balalar so`yleydi tiykarinan atliq peyil sanliq da`nekerlerden ibarat boladi. Bul jastag`i balalar so`ylegende qaysi so`zlerdi islegen jaqsi qaysilarin isletiw mu`mkin emesligin ajirata aladi. 6-7 jasli bala o`z ga`plerin quramali grammatik dizimde du`zi aladi. Bala bu`gin balaliq da`wirinde so`ylew uqibin tez iyelep barip so`ylewdi o`zlestiriu`i belgili bir xizmetge aylanip baradi. 7-9 jasli balalardin` o`zine ta`n ja`ne bir qa`siyeti o`z sawbetdasinin` diqqatin o`n`zine qaratiw ushinda so`yleydiler. Bul da`wirde jazba nutqa qa`liplesedi jazba nutq ga`plerdi tuwri duziw ha`m so`zlerdi duu`ri shiziwg`a belgili talaplar qoyilg`an menen xarakterlenedi. Bala so`zlerdi qanday esitken bolsa solayinsha jazilmaslig`in biliwi, olardi tuwri aytiwg`a ha`m jaziwg`a u`yreniwi tiyis. Jazba nutiqti iyelewitiy karinda balalarda tu`rli temalar haqqinda mag`lumatlar ju`zege keledi. Bul da`wirde jazba nutq endi qa`liplesi baslang`anlig`i ushin boladi. Biraq og`an do`retiwshilik mu`mkinshiligi beriledi. Usi o`z betinshe do`retiwshilik is mektep jasindag`i oqiwshilardi berilgen temani an`law onin` ma`nisin aniqlaw pikirin bildiriw ushin mag`lumat jiynaw kerekli ta`replerin ajratip aliw oni belgili izbe-izlikte aytiw joba diziw uqibin ju`zege keltiredi. Ga`plerdi tuwri diziw a`ne usi ma`nige say so`zlerdi tabiw ha`m olardi tuwri jaziw o`z jag`daylarin taba aliw ha`m tuwirlaw aqiliy rawajlanawdin` ko`rsetkishlerinen esaplanadi. Oqiw xizmeti kishi mektep jasindag`i oqiwshinin` aqil oyi sezgirligi baqlawi eslep qaliw ha`m esge tu`siriw mu`mkinshiliklerinin` rawajlaniwi ushin kerekli sharayatlar jaratadi. Esaplaw uqibin qa`liplestiredi. Ta`lim protsesinde olardin` bilim ko`lemi ken`eyedi, qizig`iwlari artadi, do`retiwshilik uqibi rawajlanadi, olarda oylawdin` aktivligi o`zbetinsheligi artadi, aqiliy mu`mkinsheligin isge saliw ju`zege keledi.
Usi jastag`i balalar qabil inin` tiykarilig`i tuwirlig`i o`tkirligi menen basqa jas da`wirdegi adamlardan pariqlanadi. Olar ha`r bir na`rsege berilip diqqat menen` qaraw sebepli qabil etiwdin` kerekli qa`siyetleri o`zlestiriw mu`mkinshiligiine iye boladilar. 7-10 jastag`i oqiwshinin` qabil etiwi onin` is ha`reketi oyini ha`m miynet xizmeti menen baylanisli. Oqiwshi o`zinin` mu`ta`jligi istek qizig`iw ha`m intiliwi o`mir sharayatinda sa`y sondayaq oqitiwshi aytqan na`rselerdi qabil etedi. 1- klassqa kelgen bala predmetlerdin` formasi ha`m u`lkenligi olardi qay jerde jaylasiwin biliw menen birge olardi salistra aladi. Mektepke tabisli oqiw ushin balanin` rawajlang`anlig`i da`rejesi joqari boliwi tiyis mektep jasina kelip normal rawajlanip atirg`an bala, su`wretler real o`mirde aship beriwin jaqsi tu`sindiler. Sonin` ushin ha`m su`wretlerdi neler sizg`anin real turmisqa salistirg`an halda biliwge ha`reket etediler. Bala su`wretlerdi a`traptag`i na`rselerdi kishreytirip ko`rsetilgenin an`lay biledi. Bul su`wretler ballada estitik ha`m go`zzaliqti rawajlandiradi. Bebebi bala usi su`wretler arqali ortaliqtin` suliwlig`in onin` tu`rli ren`lerdi ibaratlig`i an`laydi ajratadi ha`m o`z mu`na`sebetin bildire aladi. Oylawdin` rawajlang`anlig`i kishi mektep jasindag`i bala psixikasinin` salamatlig`inda, onin` menen biliw aktivliginde ko`riw mu`mkin. Balanin` qizig`iwshilig`i tiykarinan ortaliqqti biliw u`yreniwge qaratilg`an boladi. Bala oynap otirip du`n`ya svereari ha`disiyleri ha`m baylanislarin biliwge umitiladi. Misali bala o`z betinshe qanday predmetler suwdi ishiw, qaysilari sho`kpewin biledi. Bala aqiliy mu`na`sebetlerdi aktiv bolsa, ol sonshelli ko`p soraw beredi, ha`m bul sorawlar ha`r qiyli boladi. Balanin` qar jawin qalay jawiwi, quyash keshte qay jerde boliwi, mashina qalay ju`riwi, jerden aspang`a shekemgi uzaqliqti biliw qatti qiziqtiradi. Bul olardin` ne ushin, qanday qilip,ne arqali siyaqli sorawlarg`a juu`ap aliwg`a qaratilg`an boladi. Bul jastag`i balalar o`zleri ko`rip turg`an na`rse haqqinda teren` pikir ju`rite aladi. Bul jastag`i balalar oylaniwinin` tiykarg`i tu`ri obrizli oylaw. 6-7 jasli bala pikirley aladi biraq bul jas tiykarinan ko`rgenlerine su`yenip ta`lim aliwg`a senzitiv bolg`an da`wir esaplanadi. Bu`gingi ja`miyetimizdi balalardin` aqiliy qa`liplesgen u`lkenler ta`repinen du`ziledi sebebi aqiliy rawajlaniw sotsial faktorlar menen o`zgeredi. Balani mektepke u`zliksiz oqiwg`a o`tiwi onin` ortaliqtag`i na`rse ha`diyselerge degen pikirin ha`m mu`na`sebetlerin o`zgeriwine alip keledi. Kishi mektep jasindag`i oqiwshilardin` oylawi pikirlew, pikir ju`ritiw juu`maq shig`ariw salistiriw analizlewdin` tu`rli usilarin qollawda o`zine ta`n o`zgeshelikleri menen mektepke shekemgi jastag`i balalar ha`m o`spirimlerdin` o`zgeshelenedi. Ta`lim procesinde oylaw opretsiyalarina, o`z betinshe pikirlewge u`yretiw kishi mektep jasindag`i oqiwshilardi kamal taptiriwdin` tiykari esaplanadi. Oqiw xizmeti funktsiyalardin` joqari rawajlang`anlin talap etedi. Balanin` diqqat este saqlawi o`z betinshe tu`s ala baslaydi biraq a`dettegi jag`daylarda balag`a funktsiyalarin joqari da`rejede qa`liplestiriwdi quramali esaplanadi. Baslawshi klass oqiwshilarda diqqatti zor beriw menen basqariw ha`m sharayatqa maslaw mu`mkinshiligi jaqsi bolmaydi. Bunin` tiykarg`i sebebi eriksiz diqqatin` ku`shsizligi boladi. Balarda erkinsiz diqqat ko`birek rawajlang`an boladi. Baslawish klass oqiw materiallarinin` suliwlig`i jarqinlig`i oqiwshida erksiz ematsiyalarda aytadi. Zorig`iwsiz an`satqana pa`n tiykarin iyelew mu`mkinshiligi beredi. 1-2 klass oqiwshilari diqqatin` dene ta`n qa`siyetler biri onin` jeterli da`rejedi rawajlang`anlig`i. Sonin` ushin da olar diqqatlarin belgili na`rselerge qarata almaydi.
Ta`lim protsesi kishi mektep jasindag`i oqiwshilardin` erki,bekkem , ku`shli aktiv sanali diqqati rawajlaniwg`a qalay sharayat jaratadi. Bilim aliw protsesinde o`z betinshe aqiliy miynet etiw missalarda sheshim shinig`iwlardi islew, takrlaw ju`zege keledi. Bul jastag`i ballada erkli diqqati jiynaw sho`lkemlestiriw oni bo`listiriw, sanali tu`rde basqariw uqibi qa`liplese baslaydi. Kishi mektep jasindag`i bala belgili da`rejedi o`z xizmetin o`zi o`z betinshe rawajlandirada aladi ol o`zinin` jobasin al yamasa bul isti qanday izbe izlikte so`z menen aytip Bere aladi ha`m rawajlandiradi, olardi erksiz diqqat u`stemlik etedi. Kishi mektep jasindag`i balalar o`z diqqatlarin aqiliy ma`selerge qarata aladilar. Biraq bul u`lken ha`m joqari motivatsiyalardin` sho`lkemlestiriwin talap etedi. Balanin` qiyali do`gerek a`tirap ko`rnislerin su`wreti jeterli da`rejedi jaratiwdi ju`zege keledi. Sa`wleleniw sha`rtli belgiler ta`biyat ko`rnisleri ja`mlenip oqiwshilarda qiyal payda boladi.
Oqiw xizmeti baladan berilgen oqiw materialardi este alip qaliwda talap etedi. Oqitiwshi oqiwshisina nelerdi eslep qaliw za`ru`rligi haqqinda ko`rsetpeler beredi oqiwshi nenii eslep qaliw kerekligin ta`krarlaydi oni tu`siniwge ha`reket etedi. Balanin` este saqlawda saqlap qaliwda tiykarinan onin` iske degen qaliwdin` tiykarg`i sha`rti esaplanadi.
Sabaq procesinde oqitiwshi tu`rli jag`daylarda aldina keltiriwdi soraydi. Bul halat a`lbette qandayda bir ja`rdemshi qurallar predmetler maketler sxemalar bolg`an jag`daylarda g`ana oqiwshi ko`z qarasin rawajlandiriw mu`mkin. Bolmasa bul jastag`i balalar o`z betinshe ko`z qaras ha`reketler etiwge qiynaladilar. Psixolog izertlewlerdi 6-7 jasli balalaodan tu`rli ba`lentliktegi idislardi suw o`lshemin belgilew soralg`an balalar so`z o`lshemin bir biri menen ten` bolg`an idislarda . Sonin` ushin kishi mektep jasindag`i balalardi realisitler ha`m fantazorlar ajratiw mu`mkin balalar ko`bnesi o`zlerinin` belgili ko`rnisler, syujetlerden paydalang`an halda jan`a obrazlardi jaratadilar. Bul ko`z qaraslar astinda loardi qorqiwdi jen`wshi, DOS tabiw kewilli sezimleri jatadi. Bunan tisqari ko`z qaras terapevtik alip keliwshi xizmet spatinda ko`riniwi mu`mkin. Bala real turmista qiyinshiqlarg`a ushrap olardan shig`a kete almay ko`bnesi qiyalg`a beriledi. Misali u`yindegi balalar o`zinin` jaqsi ko`retug`in sembyasi, u`yi boliwin qa`liydi. Bul u`yge kelse ol qahramanliq ko`rsetiwge qiyal etedi o`z ko`z qarasinda unamli yamasa unamsiz jag`daylardi basinan o`tkergen bala o`zinin` keleshektegi is ha`reketleri ushin tiykar tayarlaydi. U`lkenlerge qarag`anda ko`z qarastin` balalardin` ahmiyeti qa`tte. Bala ko`z aldinda keltirip a`trapti turmisti teren` bile baslaydi, o`zinin` jeke ta`jriybesine ko`z qaras ja`rdeminde shetki shig`a aladi. Do`retiwshilik uqibi rawajlanadi jeke o`zgesheliklerdi rawajlaniwina xizmet etedi.
Kishi mektep jasindag`i bala mug`allim menen jaqsi emotsianal mu`na`sebette boladi.Sol da`wirge shekem u`lkenler basshilig`inda ol yamasa bul xabarlardan o`zlestirip kelgen bolsa, endi o`z istegi menen za`ru`r mag`lumatlar jiynawg`a o`z aldinda maxset ha`m waziypa qoyiwg`a ha`reket etedi. Balanin` usi aktivligi este saqlawdin` belgili da`rededi rawajlang`anin bildiredi. Aqil menen sho`lkemlestirilgen ta`lim protsessii usi jastag`i bala basqa da`wirge qarag`anda ko`p na`rse o`zlestiredi. Mektep ta`lim oqiwshinin` turmis sharayatin setsial rejesin, klass jamati ha`m shan`araqtag`i ornin o`zgertedi. Onin waziypasi oqiwdan bilim aliw, ha`m ta`jriybelerdi o`zlestiriwden ibarat bolip qaladi. Kishi mektep jasindag`i balanin` za`ru`r o`zgesheliklerinen biri onda o`zine sa`y mu`ta`jliklerdin` o`z ma`nisine qaray ma`lim bir bilim ta`jriybelerdi iyelerge qaratilmay, tek g`ana oqiwshiliq istegin ko`rsetip beriwden ibarat. Usi mu`tajlikler tiykarinda o`zinin` papkasinda jeke oqiw quralarina sabaq tayarlaw stolina shkafqa iye boliw u`lkenlerdey ha`r ku`ni mektepke bariw istegi jatadi. Kishi mektep jasindag`i bala o`zinin` tiykarg`i waziypasin usinip jetpewi, al ha`mme mektepke bariwi kerek dep usinadi. Ulkenlerdin` ko`rsetpelerine a`mel etip qizig`iw menen shinig`iwlarg`a kirisip ketedi.
Kishi mektep da`wirinin` aqirina barip balalar ayniqsa qizlar o`zlerinin` ju`z du`zilislerine itibar Bere baslaydilar. Kishi mektep jasindag`i oqiwshinin` oqiw xizmeti protsesinde o`zindegi minez quliqti ha`m xizmeti o`zi ta`repinin` muu`apiqlastiriw uqibi rawajlanadi. Sanali tu`rde bir pikirge kele aliw uqibi rawajlanadi, o`z xizmetin o`zi qa`liplestiriwge ha`mde bilim aliw protsesine bolg`an qizig`iwdi payda boliwina ja`rdem beredi. Oqiwshi minez qulqinin` motivlestiriliwinde o`zgeredi. Bunda doslari ha`m ja`ma`a`ttin` tiykarg`i motivler bolip qaladi. Maralliq sezimler ha`m shaxstin` erki qa`setleri qa`liplesedi. 5-6 jaslarda ko`zge taslang`an balalardin` o`zgeshelikleri jillar dawaminda rawajlanadi ha`mde bekkemlenedi. O`spirimlik da`wirin baslarina kelip ko`p jeke qa`setler qa`liplesip baradi. Balalardin` individualliqlari olardin` biliw protsessinde de ko`rinedi. Bul da`wirde balalardin` bilimleri ken`eyedi ha`m teren`lesedi. Ko`nlikpe ha`m ta`jiriybeleri jetilisedi.3-4 klaslarg`a barip balalalarda uliwma kishi mektep da`wirinde o`mir ushin ju`da` a`hmiyetli bolg`an tabislarg`a erisiw mativi bekkemlenedi, al bul o`z- o`zinen basqa uqiplardin` tez rawajlaniwina alip keledi. Bul jastag`i balalarda qabil etiw diqqat este saqlaw oylaw ha`m saylaw uqibi toliq qa`liplesip bolg`ani ushinda olarg`a ta`lim beriwde ulkenlerge qollanilatug`in usillardan paydalaniw mumkin. Kishi mektep jasindag`i balalar psixik rawajlaniwina olardin` a`trapindag`i adamlar ha`m ata- anasi a`sirese mug`allim menen bolatug`in muna`sebeti arqali erisiw mu`mkin. 3-4 klaslarg`a barip bala ushin doslari menen mu`na`sebetinde ahmiyeti artadi. Bul mu`nasebetlerde u`lkenler ta`lim ta`rbiya maqsetlerinde paydalaniw mu`mkin. Bul shaxstag`i balalar sag`atlap jalg`iz halda jaqsi ko`rgen shinig`iwi menen shug`illaniwi mu`mkin ha`m sol tiykarda olardan miynetkeshlik ha`m o`z betinshelik qa`setleri qa`liplesedi. Biraz waqit o`tkennen son` quwanishli ku`nlerdin` keliwi menen mekteptin` sirtqi belgileri o`z a`hmiyetin jog`alta baradi ha`m bala oqiwdin` ku`ndelikli aqiliy miynetligin an`laydi. Sonda bala aqiliy miynet ko`nikpesine iye bolmasada onin` oqiwdan kewli qaladi. Onda jag`imsiz sezimler payda boladi. Mug`allim bolsa bunday jag`daydin` aldin aliw ushin balag`a ta`lim oyinnan o`zgesheligi, qiziqlig`i haqqinda mag`lumat beriwi ha`m oni usi xizmetke tayarlawi kerek. Ta`limnin` ma`nisi oqiwshinin` bilimlerdi iyelewge qizig`iwi o`z aqiliy miyneti na`tiyjesinen qanag`atlaniwi menen baylanisli. Bul sezim mug`allimdi qoshametlewi menen a`melge asiriladi ha`m oqiwshida na`tiyjeli islew tilegin qa`liplestiredi. Ballada ju`zege kelgen marapatlaniw, o`z ku`shine isenip sezimleri bilimlerdi o`zlestiriw ha`m ko`nikpelerdi rawajlandiriwg`a xizmet etedi. Kishi mektep jasindag`i balalarda oqitiw protsesi oqiw xizmetinin` tiykarg`i komplekitleri, ooqiw sha`rayatlari, oqiw ha`reketleri baqlaw ha`m baqlaw menen (V.V.Davidov boyinsha) tanistiriwdan baslanadi. Bul barisqa predmetli ha`reketler aqiliy rawajlandiriwg`a qolay bolg`an sharayatta a`melge asiriliwi tiyis eger bala oqiw ha`reketlerin qa`te qilsa bul onin` oqiw ha`reketlerin yamasa baqlaw ha`m baqalaw menen baylanisli ha`reketlerdi bilmesligi, yamasa olardi jaqsi bilmegenlikte boliwi mu`mkin. Balanin` o`z betinshe islegen ha`reketleri na`tiyjelerin o`z is ha`reketlerin o`zgesheligi menen salistiriw mu`mkin onda o`z o`zin baqlaw o`zgesheligin belgili da`rejede qa`lipleskenligin bildiredi.Oqiw jag`daylarinda balalar ayrim tu`rdegi ma`selelerdi sheshiw jollari menen tanisadi ha`m olardi iyelegen waqitta aniq bir ma`selelerdi sheshiwde a`meliy paydalanadi.Pedagogikaliq psixologiyanin` tiykarg`i talaplarinda baslawish klass ta`lim bag`darlarindag`i ko`p g`ana tema ha`m bo`limlerdi u`yreniw balalardi ma`lim bir klasqa tiyisli u`lgilerin o`zlesririwge bag`darlaw arqali sho`lkemlestiriw kerek dep tu`sindirildi. Izertlewdin` ko`rsetiwshi baslawish klass oqiwshilardin` ma`selelerdi sheshiwdegi ayrim jol ha`m tu`siniklerdi jeterli da`rejede sheshilmesligi bul tu`sinik ha`m jollardi qa`liplestiriwde balalar barip oqiw ha`reketlerin orinlawg`a u`yretilmegeninin` na`tiyjesi. Oqiw xizmetinde baqlaw ha`m o`zin o`zi qadag`alaw kishi mektep jasindag`i balalarda oqiw ha`reketlerin o`z betinshe rejelestiriwi ha`m orinlawdin` ju`da` a`hmiyetli. Balalar oylawi ha`m so`ylewinin` rawajlaniwinda dawis shig`arip (oylap ko`riw) pikir ju`ritip ha`m bul usildan oqiw protsesinde paydalaniwdin` a`hmiyeti u`lken. Dawis shig`arip pikir ju`ritiw ha`m o`z sheshimin tiykarlap beriw, aqliy spatlardin` o`siwine xizmet etip adam o`z pikirleri ha`m o`z ha`reketlerin analizlewi ha`m aqlawin rawajlandiradi.Kishi mektep jasindag`i balalarda aqiliy ha`m oqiw materialin o`zlestiriw imkaniyatlari bir qansha joqari boladi. Tuwri sho`lkemlestirilgen ta`limge bul jastag`i balalar orta mektep bag`darinda ko`rsetilgen bilimlerge qarag`anda ko`birek bilimlerdi tu`siniw ha`m o`zlestiriw mu`mkin. Kishi mektep jasindag`i balalardin` o`zine ta`n o`zgesheligine ja`ne bir sonda usi da`wirden baslap oqiw materiyalin o`zlestirmewin da`slepki belgileri ko`zge taslanadi. O`zlestirmewdin` tiykarg`i sebebi bul aqiliy jetilsiw ha`m uqipliliqtin` bir qansha arqada qaliwi M.S.Litis pikirine qarap adam jasi u`lkeygen sayin aqiliy rawajlaniw da`rejesi bir qansha ko`teriledi. Uqipliliq bolsa pa`siyedi.Kishi mektep jasindag`i balalardin` oqiwi a`lbetti o`spirimlerge qarag`anda joqari, biraq o`spirimlerdin` aqiliy rawajlang`anlig`i baslawish klass oqiwshilarina qarag`anda joqari. Mug`allimnin` qarim qatnas ha`m mu`na`sebet usili oqiwshinin` is ha`reketine ta`sir ko`rsetedi. Mug`allimnin` sabaq protsesinde ha`r bir oqiwshig`a ta`sir ko`rsetiwi ushin qollay mu`mkinshiligi bar. Oqiw xizmetinin` baslaniwi protsesinde balanin` u`lkenler ha`m ten`lesleri menen etetug`in mu`na`sebetleri jan`asha tu`s ala basladi. ‘’ Bala u`lken’’ mu`na`sebeti ‘’Bala ata ana ‘’ mu`na`sebetinen tisqarida ju`zege keledi sebebi, mug`allim balag`a ata anag`a qarag`anda ko`birek normativ talaplar qiladi. Birinshi ret mektepke kelgen bala ele o`zin toliq an`lawi ha`m o`z is ha`reketlerin aniq bilewi qiyin, tek mug`allim g`ana balag`a o`lshemler qoyiwi olardin` is ha`reketlerin bahalawi mu`mkin. O`z is ha`reketlerin basqalar menen baslawg`a sharayat jaratiwi mu`mkin. Baslawish klassta oqiwshilar mug`allim ta`repinen qoyilatug`in jan`a sha`rtlerdi qabil etedi. Ha`m olardin` qag`iydalarin toliq a`mel etedi.Bala ushin mug`allim onin` psixologik jag`dayin belgilep beriwin tiykarg`i figura esaplanadi.