«Şirabâd Beğinin oğlu — Bir küçük şehir evi — Kale Polis Şefi — Yönetim tarzı — Muhasebede so panın rolü — Şirabâd Beği — Doğan avı — Gezici rakkaslar ve masalcılar — Doğanları ve kartalları av için terbiye etme sanatı — Bir Hac ziyaretti — Çekir geler — Bir at satıcımın hikâyesi — Pazarlık nasıf yapılır?-»
Dağın kollarından birine yaslanmış heybetli bit kale uzaktan, Orta Asya'nın diğer şehirlerden farkı ot- mıyan Şirabâd'a hâkimdi. Guzar'da, Karşi'de olduğu gi bi, Emir'in seçtiği Beğ’in oturduğu kale; gün boyunca tüccarların ve işçilerin çalışmaya ve ticaret yapmaya geldikleri pazar vardı; yine bu şehrin etrafında da, bi zim Avrupa’da varoş dediğimiz mahallerde duvarlarla çevrili bahçelerin içinde evler toplanmıştı.
Pazar yeri, şüphesiz askerlerin muhafazasında ol mak için veya belki de Beğ'in adamları mallardan ver gi almak ve tüccarlardan haraç toplamak için geldik lerinde fazla yol 'katetmesinler diye hemen kalenin ya nında kurulmuştu.
Şirabâd'da gözümüze ilk çarpan anıt mağazaların sıralandığı caddenin ucunda yer almıştı; üç metre yük
sekliğinde kaba yontulmuş ve toprağa şöyle böyle tut turulmuş, ortasında yatay olarak üçüncü bir tahta olan iki ağaç kütüğünden meydana gelmişti: Bu darağacın- dan başka bir şey değildi.'
Pazarda pek canlılık yoktu: Pamuklular için pa zarlık yapan bir kaç Türkmen 'ile çay tiryakileri. Ma ğazaların çoğu kapalıydı. Burada sarp yamaçlar ara sında akan ırmağın sol kıyısında bize kalacağımız yeri gösterdiler. Pazar yeri sağ kıyıda kalenin ayağında idi.
Irmak kıyısına inen taşlı yolu indiğimizde, babası nın yerine bizi karşılamaya gelen Beğ'in oğlunu atlıla rının ortasında görüyoruz. Kaçınılmaz selâmlaşmadan sonra, mağrur kalenin tam karşısındaki yüksek yama cın üzerindeki evimize döndük.
Yerleşmemizden bir saat sonra Beğ'in oğlu ziya retimize geldi. Kırk yaşlarında, düzgün hatlara sahip, kestane rengi, bakımlı sakallı, kara ve parlak gözlü, hayatı daima en neşeli taraflarıyla mülâhaza eden biri si olarak görünüyordu: Durmadan şaka yapıyor ve her fırsatta gülüyordu. Yanında kâtipleri, polis şefi demek olan Kurbaşısı ve özellikle nargilesini hazırlamak, yak-, mak ve bir işareti üzerine vermek için hazır bulunan yuvarlak yüzlü bir Türkmen genci ile birlikte gelmişti. Beğ oğlunun yanında nargile yakıcılığı işi görmek öy le bedavadan para alınan bir iş değildi*; bu kadar kı sa zamanda bu kadar çok tütün içen bir adama rasla. mam iştik.
Konuğumuz uzaklardan gelen insanlarla gevezelik etmekten hiç sıkılmanmıştı; ilk görüşmemiz iki saate yakın sürdü, ilk defa Frenkleri gören Buharalı bizi so ru yağmuruna tuttu. Ülkemizin büyük olup olmadığını, buğday yetiştirilip yetiştiriImediğini, kadınlarımızın sokakta Rus kadınları gibi yüzlerini örtmeden dolaşıp dolaşmadıklarını, fazla suyumuz olup olmadığını, Ak Çar'a asker verip vermediğimizi, vs, sorup durdu. Kar-
şılığırıda, tercüman Zaman Beğ'in şimdi bulunduğu muz evde yedi ay oturduğunu/ şehrin ve vahanın aha lisin i n / t i c a ret yapa n i ki Tacik'in ve boyacılık ve ilâç satıcılığı ile meşgul on kadar Yahüdinin hâricinde ta mamen Özbeklerden meydana geldiğini ve Kara Türk- menlerin Şirabâd'a alış-veriş için geldiklerini Öğrendik.
Evimiz öyle pek lüks sayılmazdı; duvarlar toprak tan inşa edilmiş olup, yerde dövülmüş toprağı gizleyen samandan hasırlar vardi; bütünüyle eşkenar dörtgen şeklinde büyük bir kutuya ve ona dik açıyla bağlanmış daha küçük bir odaya benziyordu. İçerde ırmağa ve kaleye bakan küçük bir delikten başka bir açıklığı yok tu; avlu tarafında normal bir insanin eğilmeden geçe- miyeceği kadar alçak kapılar açılmıştı; gün boyunca termometre gölgede 35° ölçerken odacıklarda serin lemek mümkündü; başımız üstünde yuva kurmuş kah raman kırlangıçlar sayesinde sivrisineklere tesadüf et medik. Bütün gün boyunca yuvalarını kurmak için ça balıyorlar, akşam olunca da, küçücük yuvalarımda di şisiyle, erkeğiyle gaga gagaya uyuyorlardı. Bütün bun lara ırmağın şırıltısıyla uyuduğumuzu; günün ilk ışık larında, kalk borusu sesinin en şairânesi olan kırlan gıçların şarkısı ile uyandığımızı da ilâve edin. Beni göğün duruluğuna hayran etmeye zorluyorlar, kapıların açık tutulmasını sağlıyorlar ve zarif hayvancıklar oktan daha süratli olarak çıkıp gidiyorlardı.
Batıda büyük masraflarla inşa edilen sayfiye ev lerine göre bizim Şirabâd'daki evimiz daha iyi etmez mi ?
Fakat ilk yağmur düştüğünde — Çünkü daha bir ay var — evimizin yıkılma ihtimali var; nitekim biz ay rıldıktan sekiz gün sonra kaderi bu olmuştur. Bir hafta süren şiddetli yağmurlar duvarların ve damın iyice ısın masını sağlamış, arkasından esen bir rüzgâr gerisini tamamlamıştı.
Fırtınalar yüzünden bir kaç gün Ş-irabâd'da kal mak zorunda kaldık. Aslanın sığınağı, aslanın ini Şira. bâd, işte pek parlak bir ad! Fakat nereden geliyor bu ad? Allah biliri Sarp bir kayalığın üstüne inşa edilmiş kalesinin görünüşünden mi acaba? Uzaktan hakikaten Güney güneşine gururla bakan oturmuş bir aslana ben ziyor; fakat yakından tüyleri dökülmüş, uyuz, soluk so luğa yaşlı bir kurta benzediğinden ve dökük dişleriyle usûlen korku verdiğinden kimseyi öyle ürkütmüyordu. Mazgallı topraktan surları çatlamış; yer yer çökmüş; şimdiye kadar hiç tamir yüzü görmemişti. Menteşele rinden çıkmış olan kapıları artık kapatılmıyordu. Beğ'- in evi akrep yuvası hâline gelmiş, sıtmadan içerde o- turanlar titreşip duruyorlardı. Kuzey tarafındaki kısım ları boşluğa doğru eğilmişlerdi; temeli tutan kirişler toprakla örtülü olmadıklarından ağırlığın etkisiyle bel vermişlerdi; kısacası geçen yıllar Beğ sarayının belini bükmüş, her tarafını sallanır bir hâle sokmuştu. Kale ye temel olan tepe artık o kadar sağlam değildi; suyun daha da oyacağı, rüzgârın bütün yapıyı sarsacağı uzun yanklarla dolmuştu; olağanın üstünde bir yer sarsıntısı her şeyin ırmağa dökülmesine sebep olacaktır. Bu kale bütün Buhara'nın sanki bir temsilî resmiydi.
Ertesi gün Beğ'in oğlu ziyaretini yeniledi; sıtma nöbetlerinden şikâyet etti ve bizden tedavi için ilâç istedi. Ona bir miktar kinin verdik. Şimdiden şiddetini hissettiren Şirabâd'ın sıcağından bahsetti; haziran ve temmuz aylarında tahammül edilmez bir duruma geli yordu «güneş o kadar kızgın olur ki, duvarım üstüne hamur konsa ekmek jişirilebilir.» diyordu. Şu anda bölgesi korkunç bir felâketle karşı karşıya kalmıştı; çekirge sürüleri ülkenin üzerine çökmüş ve yolları üze rindeki her şeyi kemirip mahvetmişlerdi.
«Onları yok etmek için çareler aramadınız mı?» diye sordum.
Ne yapabiliriz, sadece onları bize yollayan Al lah'a yakararak bizi onlardan kurtarmasını isteyebili riz.»
Beğ'in oğlu gittikten sonra Mirza diye adlandırı lan bir yaşlı geldi; kurnaz bakışlı, Sâmi ırkına has pro file sahip bu adam romatizma ağrılarından şikâyetçi olduğundan yanımıza gelmişti; «Bizim iyi hekimler ol duğumuzu biliyor, ona sağlığını iade edecek ilâcı ver memizi istirham ediyordu.» Hastaya kâfurlu rakı ile ağrıyan yerleri oğmasını öğütlüyoruz. Sirabâd'da küs peden çekilmiş mükemmel rakı bulabileceğinden bu ilâcı nasıl hazırlayacağını ona târif ettik. Bizzat kendi si imbikten çektiği rakıyı gizlice imâl eden bir Yahu, di, ağır ceza karşılığında dahi bu içkiyi içmekten vaz geçemiyen Müslümanlara satmaktadır. Abdulzair he men kendisine bir şişe almıştı; kaliteli bir Bourgogne rakısına eşdeğerdi.
Beğ'in oğluna vereceğimiz kinini Rüstem götüre cekti. Tepenin yanında kıvrıla kıvrıla çıkan bir yol sa yesinde attan inmeden kalenin zirvesine kadar çıkıla bileceğini tesbit etmişti. Aralarında mesafe olan üç ay rı kapıdan geçiliyordu. İkinci ve üçüncü kapı arasında, kafası burada gömülü olan Hazret-Ata adında birinin türbesi vardı; gövdesi ise, bir hac yeri olan şehrin gi rişinde ayrı bir tünbede gömülüydü. Sofular, ikinci ile üçüncü kapılar arasındaki mesafede attan inerek yürü meye özel bir itina gösterirler. Rüstem de bu saygı ni şanesini göstermeyi ihmâl etmemişti. Halktan insanlar çok eski zamanlarda kalenin kâfirler tarafından işgâl edildiğini anlatıyorlardı Hazret. Ata da savunucular arasında bulunuyordu; yakalandıktan sonra kâfirler o- nun kafasını vurmuşlardı. Bazıları bu kâfirlerin Ruslar olduğunu söylüyordu; aslında bunların Möğollar veya Araplar olması daha doğrudur.
Zabıta şefi veya Kurbaşı bize gelenek sıtmadanşikâyet eden Beğ'in oğlunun karısı ile kızı için de be yaz tozdan rica etti.
Beğ'in oğlu ona verdiğimiz tozu neden karısı ile paylaşmıyor? diye sordum.
—Beğ'in oğlu beyaz tozu kendisi ve oğulları için saklıyor; ne karısına, ne de kızına veriyor; dedi.
Kendi hesabına Kurbaşı da kadınlara karşı duy duğu küçümsemeyi saklamıyordu. Kadınlar onda önü ne geçilmez bir iğrenme duygusu uyandırıyordu. Sev gisini «başka yönlerde» kullanıyordu. Onun harabeler den yetmiş kilometre uzakta, halkın gerçek bir Sodom ve Gomora olarak nitelediği bir yerde oturduğunu söy lersem okuyucu Kurbaşı'nın sempatisinin cinsini mut laka anlayacaktır.
Ak sakallı yaşlı adam zarif bir tavır takınarak, «Gördüğünüz gibi sağlıığım pek kötü değil.» dedi. Ken di ifadesine göre yetmiş yedi yaşında olan bu adam hâlâ çok 'hareketli ve uzun yıllar yaşamaya aday ola rak gözüküyordu. Kudaya Han Fergana'ya hâkim oldu ğu sıralarda Yakup Baça (1) onun veziri iken Kurbaşı bu sonuncunun at uşağı idi. Kudaya Han daha sonra onu, köpek ve doğan alıntımdan ve bakımından ibaret, kazançlı bir iş olan avcıbaşılığa getirdi. Daha sonra Ruslar Fergana'yı istilâ edince Şirabâd'a kaçtı ve Beğ' in yanında at bakımı ile ilgili bir iş bulunca mutlulu ğa kavuştu. Zaman Beğ Şirabâd'a geldiğinde bu müte- vazi işle yetiniyordu; tercümana yaptığı iyi hizmetlerle onun lütûflarını elde etmeyi başardı; o da onu Beğ'e tavsiye ederek Kurbaşı olmasını sağladı. Bu yükselme den sonra insanların en mutlusu olarak neşeli bir ha yat sürdürmektedir. Kendisinden küçük armağanları esirgemeyen şehir halkını sindirmeyi becerebilmişti ve bu sayede epey para biriktirdiğini de itiraf etti. Hır sızlardan vergi alarak ve aslan payım kendisine ayır dıkları sürece onlara karşı bir baba gibi davranarak ser vetini iyice arttırmıştı. Pazara yeni gelenlerin gözünü korkutur, bunlar da onu yumuşatmak bahanesi ile eli ne bir kaç kuruş sıkıştırırlardı. Fakat özellikle oyuncu lara ayrı bir ihtimam gösterirdi. Kumarı adetâ aihlâkî yapmıştı; onun sayesinde, sonunda -bıçakların konuş tuğu bir kavga kaynağı olmaktan çıkmıştı. Onun mev cudiyetinde kimse tehlikeye girmeden, huzur ve düzen içinde oyununu oynuyordu; ortaya konan para ona tes lim ediliyordu; hak ettiği parayı alıkoymak şartıyla kazananlara paralarını ödüyordu. İzni olmadan kumar oynandığını yakalarsa, kıyametleri koparır, sopasını kaldırır,, Kur'an'da kumar hakkında yazılan yasakları gösterir ve oyuncuları para cezası ile tehdit eder; niha yet anlaşma olur ve Kurtbaşıı payını cebine indirir, iyi huylu olan Beğ ona khalat, çalma armağan eder. Ko nukları olduğunda Kurıbaşfna, «Konuklara kömür ve kandil, atlarına saman ve arpa vereceksin, yaptığın masrafları da topladığın para cezalarından karşılarsın.» Oda efendisinin dediğini iki etmez ve onun adına mü minlerin zararına bir çok gasplar yapar.
Emir tarafından illerin veya bölgelerin yönetimi için görevlendirilen Beğler yanlarında çalışanlara dü zenli bir şekilde carlarını (1) ödemezler. Halbuki ay lıklar öyle pek yüksek de değillerdir, iki örnek vermek istersek, Beğ'in oğ-lu tarafından hizmetimize verilen aşçı, iyi veya kötü mahsûle göre yılda, 15 ilâ 30 frank değerinde 8 batman buğday alır; ayrıca kendisine bir khalat ve bir kaç gömlek verilir. Bu önemli bir memur sayılır.
Nargile yakan ve birkaç başka işle meşgul olanhizmetkâr efendisinin masasındaki artıklar ile yetinir ve onun eski khalatlarını giyer.
Beğlere bağlı olan bütün memurlar, kâh aracılık yaparak, kâh ihbar etmekle tehdit ederek ve bütün im kânları kullanarak halkın üzerinde baskı ile bir etki sa hibi olurlar. Kısacası örnek daima yukardadır. Şirabâd Beği de bir mükemmellik örneği değildir. Şu anda ye rinde olmamasının sebebi Emirin onu çağırması ve yönetimi hakkında sorular yönetmesidir. İstenen ver gileri zamanında alamadnğı anlaşılmaktadır. Efendisi nin yararlanması kaydıyla, onun buyurduğundan daha az oranda halka vergi koymuş ofsaydı durum o kadar kötü o İmi ya çaktı; fakat Beğ fazladan topladıklarını kendi kasasında unutmuştu. Emir de bunu öğrenmiş, fena hâlde hiddetlenmişti.
Buhara'nın bu yöneticilerinin usûlleri kimseyi şa şırtmıyor. Her şey aşağı yukarı şöyle cereyan etmek te: bir Beğ Buhara'dan Emir’in mührünü taşıyan ve me selâ yüz bin tanga’lık bir paranın sekiz ilâ on beş gün içinde temin edilmesini isteyen bir mektup alır, iste nen miktara sahip olmıyan Beğ hemen kâtiplerini ça ğırtarak hesapları yaptırır; vergi bölgenin köyleri ve yurtları arasında paylaştırılır ve her yönde çıkarılan ulaklar Buharalı hiyerarşinin çeşitli temsilcilerine ge rekli buyrukları götürürler.Böyle bir şey genellikle mahsûl alındıktan sonra olur. O zaman Minbaşı, yaşlı Aksakallar, diğer Aksakallar ve yönetilenler arasında şiddetli bir mücadele başlar; kendilerine avuç açanla ra karşı ödemeyi yapacak olanlar şiddetle haklarını sa vunmaya başlarlar. Tarlalarda, şehirlerde oturanlar di ken üstünde oturmaya alışıktırlar. Kendisinden yüz tan- ga istenen sakalının üzerine yemin ederek ancak elli tanga verebileceğini söyler; vergiyi isteyen de Allah adına bu sözlerden daha yaian bir şey olmıyacağını iddia eder, inatçı adamın bu parayı ödeyebileceğinisöyler; her iki taraf karşılıklı yemin ateşine devam e. derler. Sonra yönetimin temsilcisi artık kızmanın yeri geldiğini anlar ve sopanın ikna edici belâğati sayesin de zafer hep onun olur. Anlattığımız şekilde, istenen yüz bin tanga yerine yüz elli bin tanga toplanmış ola-, bilir. Daha sonra vergi memurları dolaşmaya başlarlar ve olup bitenleri iyi bildiklerinden, halkın temsilcile rinden istemek zorunda olduklarından daha fazlasını isterler. Bazen görüşmeler dostça kapanır, bazen de vergi toplayıcılar sopa kullanarak, istediklerini elde ederler. Sonra Beğ'in yanına gelerek, babalarının me zarı üzerine yemin ederler ve bütün gayretlerine rağ men ancak buyrukta yazılı olan kadar vergi toplıyabil. diklerini söylerler. Beğ ise memurlarının bir tek sözü ne bile inanmamıştır. Kurnaz olanlar hemen öne çıka rak. topladıkları paraya armağan olarak bir miktar da ha ilâve ederler. Beğ onlara minnetlerini bildirir. Ye minler vererek ısrar eden inatçılar falakaya yatırılır ve ağızlarından bir itiraf alınıncaya kadar dayak yerler.
Bütün bunlara rağmen Emir talep ettiği yüz bin tangayı alır. Fakat falakaya yatırılanlardan birinin bir dostu veya bir akrabası Kuşbeği (baş vezir)'ni haber dâr ederek, Beğ'in Emir'den önemli miktarda para ka. çırdığrnı belirtir. Kuşbeği meseleyi efendisine açar, o da Emir'e ait olanı Emir'e vermemekle itham edilen adamını bizzat yargılamak için yanına çağırtır. Sanık saraya gelir. Hemen saraydaki, yüksek memurlar için ayrılmış zindana atılır. Ertesi gün büyük divan topla nır, mahpus sürünerek Efendisinin önüne gelir, ayak larına kapanarak merhamet dilenir. Fakat bütün yal- varmaları boşunadır, çünkü adalet yerini bulmalıdır. Suçlunun elbiseleri çıkarılır, elleri bükülü bacaklarının altından bağlanır, kollarının ve bacaklarının arasından geçirilen bir sopa hareketlerini engeller ve ona göre da ha üst mevkiide biri zavallı beğin sırtına kan çıkıncayakadar değnekle vurur. Bu arada sorguya çekilir ve ta sarruf ettiği paraların nerede saklı olduğunu itiraf e. der; tekrar zindana atılır, orada uzunca bir müddet ka larak hem düşünmesi, hem de dayak izlerinin geçme si sağlanır; sonra hürriyeti iade edilir, o da eski göre vine döner.
Her şeyi ile onu taklit edecek olan bir başkasını onun yerine tâyin etmenin bir anlamı yoktur. Soylu b>r adamdan, üstelik aile sahibi bir Beğden niye rızkı esir gensin? İşte, üç karısı ve yedi oğlu olan Şirabâd Be- ğinin de başına gelenler bundan ibaretti. Anlaşıldığı kadarıyla evsahibimizin babası yılların ıslâh edemedi, ği ak sakallı bir ihtiyardı. Üç dört defa Emir'in hid detini üzerine çekmiş nasırlaşmış bir sabıkalıydı. .Ço ğullarından biri de kendi izinden geliyordu; o da hâlen zindandaydı.
Kısacası Buhara Devletinde, kâtipler Arap harfle riyle eski kâğıtlara alınacak miktarları, her vergi vere nin borcunu, gelen kervanların sayısını ve getirdikleri malların değerini ve daha bir çok şeyi son derece mü kemmel bir şekilde kaydettiklerinden vergi toplanma usûlü Fransa'dakine nazaran çok daha az karışık ve olağanüstü basittir. Maliye kontrolörüne, hesap uzman larına, müdürlere hiç gerek yoktur. Sopa bütün bu kar makarışık makinanın yerini tutar. Aksakal, Minbaşıya tutarsız hesaplar mı getirdi? «Basın ona yirmi sopa!» ve bütün hatâlar anında düzelir. Mimbaşı Mirahora pek açık olmıyan hesaplar mı götürdü? «Basın ona otuz sopa!», ve karanlıık noktalar hemen aydınlanıverir; ve böylece devam eder, gider. Sopa, daima ve her yerde herşeye yeter. Metod basit ve Doğuludur.
Şirabâd yakınlarında göller olduğundan bahsetmiş lerdi. Tok - saba'ya (Beğ'in oğlu) göre göllerin üstü yo- ğün sazlıklarla kaplı olup, sürülerle su kuşları orada kaynaşıyordu. Ev sahibimize bizi oraya götürmesini ve
orada bize doğanla av eğlencesini tattırmasını istirham ediyoruz. Bir sabah erkenden,-bir adam kapımıza gele rek Beğ'in kâtibinin emrimizde olduğunu, bizi göllere götüreceğini ve bir gün önceden aç bırakılan doğanın av için hazır olduğunu bildirdi; herkes bizi bekliyordu. Hemen atımıza atladık ve ırmak yamacından aşağı inerken Derya'nın çakıl taşlı kıyısında sinirli kır atı,, meşin eldivenli eline tünemiş gözü -kapalı doğanı ve eyerine asılı küçük av davulu ile zarif atlıyla buluşu, yoruz. Güneş parlamaya başlamıştı. Anî bir çağrışım ile beş yüzyıl geriye dönüyorum; parlak ışık gözlerimi kısmaya sebep olduğundan kaleyi bana eski şatoları mızdan biri gibi gösteriyor ve ırmağı aşarken aslında garip bir yolcuyken kendimi, ilkbaharın gelişiyle şato nun kasvetli havasından sıkılıp son ördekler ile ilk toy kuşlarının peşinden ovalara açılan bir Ortaçağ dere beyi gibi hissediyorum. Doğancı selâm verdi ve hemen güney-batı yönünde- ilerlemeye başladı.
Şehrin civarında, yolun sağında ve solunda dört gen sunî tepelere rasladık; kuzeyden güneye doğru sı ralanmışlardı. Rehberimize göre bunlar eskiden bir hi. sarm ayakta kalan duvarlarıyla. Doğancımız pek çok kitap karıştırmış gerçekten bilgin bir adamdı; Beltı'in Buhara'nın en önemli şehri olduğu zamanlarda komşu ülkedeki kâfirlerin akınlarına engel olmak için sınır boylarına sağlam hisarlar inşa edildiğini anlattı. En önemlileri, dağların başlangıcında Şirabâd; Zerafşan’. Penvekent; Sir-Derya üzerinde Hokent; büyük müs tahkem mevkiiler, insan yapısı olan bu tepeler üzerine inşa edilmiş daha küçük hisarlar zinciri ile birbirle rine bağlanmışlardı.
Sefilce görünüşlü bir Özbek köyünde, Kıtay Kıp çak aşiretine mensup olduklarını söyleyen insanları barındıran saklılar vardı. Kendilerine ait bildikleri tek şey buydu. Ben ise onların orta boylu, küçük gözlü.
hemen hemen kare yüzlü, yüze yapışmış gibi duran çengel burunlu olduklarını farkettim.
Bir buçuk saatlik at yolculuğundan sonra bir yer çöküntüsü içinde oluşmuş doğudan batıya doğru uza nan göllere varıyoruz. Bazen ince toprak şeritlerle ay rılmış fakat kuraklık etkisiyle giderek büyüyerek bir sürü küçük gölü doğuran bir büyük göl varmış. At sır tında gölleri bir çok yerde aşmak mümkündü; fakat yi ne de ihtiyatlı davranmak gerekiyordu; çukurlara gir mek ihtimali vardı. Suyu berrak olup, karıştırıldığında pis bir koku neşreden çamurlu bir dibi vardı.
Bu sefer bizi aldatmamışlardı, ilk defa olarak yer li halkın nutukları ile bizde uyanan mitler gerçeğe ce vap veriyordu. Sık sazlıkların arasından kaynaşan kuş ların cıvıltıları geliyordu; kuşların dedikodulara, kanat çırpmaları, gaga sesleri duyuluyor; dört parmaklı ren gârenk kuşlar şarkılarını söylüyorlar; aydınlıklarda a- ğır başlı balıkçıl kuşları yürüyorlar, turnalar ise yürür ken ayaklarını tören yürüyüşündeymiş gibi kaldırıyor lardı. Gürültücü yaban ördekleri sayıca en kalabalık o- lanlardı. Ancak Doğancı bu yoğun hayatiyet karşısında pek etkilenmemişti; rüzgâra karşı gelmek üzere bir dö nüş yaptı ve en uzaktaki gölün kıyısında durarak gür bir ses çıkaran davuluna vurdu. Bu alışılmamış ses ü- zerine yakınında bulunan kuşlar aksi yönde havalandı lar. Kaçanların kanat gürültüleri ile korku çığlıkları ku lakları sağır edecek dereceye erişmişti. Gölün karşı kı yısına sığındılar.
Öndeki kuşları uzaklaştırmak ve hepsini Dir nok tada toplamak amacını güden Doğancı işine devam e- diyordu. Kuşların korkusunun geçmesine meydan ver meden ilerliyor, davulunu çalıyor ve yaşamaya alıştık ları gölü terketmek istemiyen kuşlar havalandıkları ye rin üstünde dönüp duruyorlardı; sonra arka arkaya kuv vetle vurulan iki darbe hepsini bozguna uğrattı ve kar ma-karışık, dağınık bir hâlde etrafa uçuştular; bir kıs. nm gölün öteki kıyısındaki ilk sığındıkları yere döner ken, diğerleri dağınık bir şekilde komşu gölün kıyı sına gittiler. Fakat hâlâ orada duran Doğancı başpar mağından geçen ve diğer ucu doğana bağlı ilmiği gev şetti, başındaki külâhı çjkarttı ve eliyle hızla iterek yır tıcı kuşu kaçan kuşların yönünde fırlattı; doğan süzül dü, karmakarışık sürünür içine daldı ve korkunç ga gasının bir darbesiyle bir ördeği durdurdu, pençeleri arasına aldı ve hızla toprağa indi. Atını dört nala kal dıran efendisi aynı anda doğana ve avına yetişti, do ğanın başına külâhını geçirdi ve meşin- eldivenli eli nin üstüne oturttu. Bu şekilde ava devam edildi.
Bizim ülkede tazıların kovaladığı av hayvanının peşinden giden av uşakları gibi, başımızın üstünde do laşan yabanî doğanlar ava Katılmak için uygun bir fır satı gözlüyorlardı. Birden ‘elerinden biri bir ördeğe saldırdı, onu yakaladı, fakat hemcinslerinden biri de aynı avı yakalamak isteyince ikisi arasında kanlı bir dövüş başladı. Abdulzair bir yandan, ben diğer yan dan koştuk; doğanlar bizi görünce, avlarını bıraktılar, hemen yükseldiler; bu sırada kurtulan ördek, ağır ağır toprak seviyesinde uçmaya başladı, yakındaki sazlığa sığınırken bir kaç tüy zararHa bu felâketi atlattığından dolayı sevinç çığlıkları atıyordu.
Bu tür av seyredilmeye değerdi, fakat tüfekle ya pılan ava nazaran daha az verimliydi. Aynı zamanda güzel bir günde kanatlı avcının başıboş gezmek arzu suna kapılıp, efendisinin çağırılarına cevap vermeme ve çekip gitme tehlikesini taşıyordu. Bizimle birlikte gelmiş olan bir Özbek'in başından buna benzer bir o- lay geçmişti; bundan dolayı üzülmemiş ve hemen tü fekle avlanmaya başlamıştı. Bize olağan gelen tüfekle avlanma ona seyre değer geliyordu.
Av dönüşü pazar yerinde çevresinde halkın top landığı bir masalcıya rasladık. Yılın ilk ayı daima eğ lence ayı olduğundan, masalcılar, cambazlar ilk gös terilerini şehirde yaptıktan sonra taşraya çıkarlar. Zi yaret yeri olan bir türbe civarına geldiklerinde, her şeyden önce seyirci ve bol bahşiş bulabilme imkânını araştırırlar. Yol boyunca, ender olarak böyle bir ada mı aralarında görebilen ve bu yüzden de kendisine çok iyi kabul gösteren küçük şehirlerde konaklarlar. Ortaçağlardaki bizim soytarılar gibi seyahat ederler, ve imkân buldukları takdirde ticaret yapmaktan geri kalmazlar.,
Her yıl dervişlerin yönetiminde azizlerden birinin türbesine giderek duâ eden Şartlar ticaret yapmak için yanlarına bir kaç eşya almayı hiç ihmâl etmezler. Bu sıralarda Ali'nin türbesinin bulunduğu Mezar-ı Şerîf'i ziyaret etmek üzere Buhara'dan, Semerkand'dan, Fer. gana'dan çok sayıda mümin akın ediyordu. Hacca gi denlerden biri benim çizmelerimin ökçelerinin iyice eskidiğini görmüş olacak ki, bize çizme satmayı teklif etti; bir diğerinin yanında Rus malı pamuklu kumaş lar vardı. Abduzair'i tanıyan Semerkandlı bacalar (1) da Amu'nun öteki kıyısına gidiyorlardı. Bu insanlar daha ziyade, Afganlı prenslerin Mezar-ı Şerîf'e dönme leri münasebetiyle yapılacağı ilân edilen eğlencelere ilgi duyuyorlardı. Genç prenslerin Hindu-Kuş yönüne gitmek üzere hareketlerine daha çok olduğundan, eğ lencelerin de uzunca bir zaman süreceğini tahmin edi yorlardı. Nitekim, Bamiyan geçitleri ancak mayıs ayın dan itibaren kardan kurtuluyordu.
Akşamleyin, Beğin doğancısı bize uzun uzadıya yabanî bir doğanı nasıl ehlileştirdiğini anlattı. Hayva nın başı örtülerek, devamlıı bir salınım verilen bir tü-
(1) Farsça oğlan demek; burada erkek rakkaslara verilen
sıfat.
nek üzerine yerleştirilerek terbiye olması sağlanıyor du. Eğer âsiIikte ısrar ederse az yiyecek verilerek za yıflatılıyordu. Herhangi b]r cins kuşu yakalaması iste, niyorsa sadece o kuş kendisine gösteriliyor, uzun müd det aç bırakıldıktan sonra avlayacağı kuş kendisine gösteriliyor, yakalaması temin ediliyor ve karnını do yurmasına izin veriliyordu. Karnı doyduktan sonra ye niden başı kapatılıyordu. Buna benzer bir sürü dene meden sonra, kendisine ölü olarak gösterilen kuşu bu sefer canlı olarak onunla birlikte bir odaya kapatıyor, lardı; hemen kuşu yakalıyor ve parçalıyarak mideye indiriyordu.
Genellikle bu son deneme, doğan çok iyi yetişti rildiğinden açık havada yapılır. Doğanın kanatları çok güçlü olduğundan ve avcı av hayvanını daha kolaylık la şaşırtabileceğinden, rüzgâra karşı uçmaya alışması, temin ediliyordu.
Av ne kadar uzun sürerse sürsün, doğanın açlı ğının iyice bilenmesi içir yakaladığı hayvanların etin den sadece bir kaç lokma yemesine müsaade ediliyor du. Av bitince, iyice doyuncaya kadar yemesi uygun du.
Yetiştirilmiş doğanlardan biri efendisinin hesabı na avlanmayı unuttuğunda ve efendisinden uzaklaşma ya başladığıda, efendisi özel bir çığlık atar, bunu du- dan yırtıcı kuş ya toprağa, ya da kendisine uzatılan ko la konardı.
Sibirya Kırgızları ceylân avlamak için kartalları terbiye ediyorlardı.
Kullandıkları usûl şeyledir: bir ceylân postu alır lar, onu iyi kötü samanla doldururlar ve daha önce aç bıraktıkları kartala her yiyecek verişlerinde kartalın gözlerini bu postun yanında açarlar (/e yiyecek olarak verilen et parçalarının ceylânın göz oyuklarına yerleş tirmeyi ihmâl etmezler. Bir kaç deneme sonunda kar tal tereddüt etmeden ceylânın başına konar, yiyeceği ni bulduğu gözlerini gagalar; sonra onu ava götürürler. Usta biniciler ceylânı izlerler; serbest bırakılan kartal havada süzülür, kaçan ceylânı görünce peşine düşer, hızla üstüne iner; avının boynuna pençelerini geçirir, hızla çırptığı kanatları ile onu sersemletir, gaga darbe leriyle gözlerini oyar. Zavallı av hayvanı hemen koşma sını yavaşlatır atlılar yetişirler ve avı yakalıyarak ke serler.
Sık aık sağnak yağışlarına rağmen sıcak her gs. çen gün daha artıyordu; 6 Nisan günü gölgede otuz beş derece ölçtük. Aynı günün akşamı, kol lanı Şira- bâd'ın doğusuna yığılan dağlardan çıktık. Şehirden iki kilometre kadar uzakta yamaçlar sanki bir yangından çıkmış gibi kavruktu.
Neden toprak kara gözüküyor?
Malah, diye Abdulzair cevap verdi.
Adımlarımızı sıklaştırıyoruz, ve bir müddet sonra
milyonlarca çekirgenin kaynaştığı bir arazinin üzerine geliyoruz. Kanatları henüz gereğince uzamamış olan bu doymaz yiyiciler ordusu mensupları atlarımızın a- yakları dibinde sıçrayıp dururken, atın her adımında düzinelercesi can veriyordu. Milyonlarcası hep birden çıtırdamadan ibaret bir gürültü çıkmasına sebep olu yordu. Otlar köklerine kadar kemirilmiş, çalılıklarda bir tek yaprak bile kalmamıştı; geçtikleri yerler ter temiz olmuştu.
Kurumuş bir sel yatağından yukarı çıkıyorum, çe kirgeler yatak boyunca iniyorlar, sularla aynı eğimi izleyerek ovaya iniyorlardı. Arıklar onları durdurmaya yetmiyordu; ilk gelenlerden bir kısmı boğuluyorlar, su yun akımı cesetlerini karşı kıyıya biriktiriyor ve bir köprü meydana geliyor ve diğerleri rahatça üzerinden geçip gidiyor. Ordunun büyük kısmı karşıya geçince tahrip devam ediyordu.
Rüzgâr onlara önüne katınca, çekirge sürüsü, bü yük kenarını rüzgâra açacak şekilde dar açı teşkil edi yor ve rüzgârın itmesinden daha yararlanıyordu. Çe kirgeler uzun kanatlara sahip olmadıkça onları ilk gö ren ülke uzun zaman felâketten kurtulamaz; uçuşmaya’ başladıklarında sert esen bir rüzgâr onları sürükleye rek komşu vahalardan birinin üzerine bir Tanrı felâ keti gibi indirir. Bol sulama isteyen, bu yüzden tarla larında çekirgelerin boğuldukları ve kabukları sert o- lan pirinç dışında hiç bir şey onların kıskaçlarından kurtulamaz. Büyük boyda dört parmaklı kuşlar sınıfın dan sürüler de çekirgeler üzerine üşüşerek kendilerine ziyafet çekerler. Köylüler bu iyiliksever kuşların mey dana getirdiği sürüyü gördüklerinde sevinçlerini gizle mezler ve Tanrfmn onları terketmediğini söylerler.
Çekirgelerden pek. uzak olmıyan bir mesafede ka fası Şirabâd kalesinde gömülü olan Ata'nın vücudu nun gömülü olduğu türbeyi bulduk. Türbe, küçük bir tepenin üzerine kurulduğu için uzaktan farkedilebilen, topraktan yapılmış kare şeklinde bir evin içine kon muştu. Esaslı şekilde onarıma ihtiyacı vardı. Anıtın 'üzerine doğru eğilmiş sarıklara takılı paçavralar salla nıyordu: bu, ağacın seyrek olduğu bir ülkede salkım söğüt yerine geçiyordu. Yukarıya bir hayli dik bir mer divenle çıkılıyordu.
Uygulanan töreye göre şehrin müminleri her çar şamba günü toplu hâlde buraya gelip duâ ediyorlardı. Kemikleri örten toprak sıtma gibi hastalıklara iyi gel diğinden, hastalar avuç dolusu toprak götürüyorlardı. Kafası çalışan biri vatandaşlarının sofuluğundan ya rarlanarak, merdivenin dibinde zarif bir arığın suladı ğı, söğütlerle çevrili ve ortasında soğuk sulu bir kuyu su olan bir bahçede aşevi açmıştı, biz buna «Hac kafe- restoranı» diye ad taktık. Toprağı dövmüş, üzerine sa mandan hasırlar örtmüş ve iki gencin yardımıyla, zah-
metli bir iniş çıkıştan sonra susayan ve iştahı kaba ranlara çay, ekmek, kavun satıyordu.
Hac ziyaretimizin ertesi günü at satın aldık. Bize Semerkand'dan beri hizmet eden atların yerine kulla nacak ve semer hayvanı oldukları müddetçe onlara katlanacaktık.
Büyük ıbir bahşiş vaadiyle ilgisi çekilen Kurbaşı satıbk atları aradı ve bize gösterdi; sahipleri ise atla rına çok yüksek fiyat biçiyorlardı. Fransa ya göre is tenen para gülünç kalırdı; köylülerimiz dört yüz franga güçlü, ehlî ve genç bir atı seve seve verirlerdi. Bura da ise yüz otuz, yüz elli frank arasında fiyatla satılan atlarla yetinmek zorunda kaldık.
Yerlilerin bizim şerefimize fiyatları iki misline çı kardığını da söylemeyi unutmamak gerek. Bizi yabancı olarak gördüklerinden, kesin bilgilere sahip olmadığı mızı düşünüyorlar ve kâfirleri «Aldatmak» için iyi bir fırsat çıktığını düşünüyorlardı. Onların talihsizliğine, bizim keselerimizin talihine, gerekli tedbirleri almıştık ve yiğitlerimiz bize çok bağlıydılar. Sonunda satıcılar ile aramızda, pazarlıkta anlaşıncaya kadar geçen bir kaç saat içinde ayrı trajik yarı gülünç bir savaş geç ti. Nihayet, ince bacaklı, sağlam -mafsalİn, geniş göğüs lü, kalın boyunlu, kabarık alınlı iki küçük dağ atı üze rinde hak iddia edebildik. Bir yabancıya bir eşya veya bir hayvan takdim edildiğinde görüldüğü gibi yanımıza gelen bir sürü insan şöyle bir komedi yarattılar.
Atın sahibi topluluktan ayrıldı, selâm verdi ve nâ zik bir şekilde kendisine söz verilmesini bekledi.
Bu kara atı satmak isteyen sen misin?
Evet.
Kaça?
Dört yüz frank.
Benimle alay mıi ediyorsun? Bu çok pahalı, is temiyorum atını götürebilirsin.
Çok mu pahalı? Bir kere şuna bak. Ne güzel bacakları var. Daha da çok genç. Bak, işte dişleri.
Satıcının arkadaşlarından biri:
Şirabâd'da daha iyisini bulamazsın. Doğumu nu gördüm, daha altı yaşında.
Pahalı bulduğumu ve istemediğimi söyledim. Haydi işinize gidin.
Arkadaşları hep bir ağızdan:
Hiç de pahalıı değil.
Atın gemini tutan birisi ansızın atın üzerine sıç rıyor ve atı yürütüyor.
Yine içlerinden biri:
Şu yürüyüşe bakın. Bu şekilde saatta bir taş yapar. Ne güzel hada'sı var! (1)
Atın üstündeki atı tırısa kaldırıyor.
içlerinden biri:
Şu tırısa bakın hele! Ne güzel tırıs! şahane. Atı sürene rahatlık veren ve onu ölümden kurtaracak olan kabarık alnınıı görmüyor musun?
Haklısın, fakat çok pahalı.
—* Dört yüz frank vermek istemiyor musun?
Hayır.
Hepsi birden ayağa kalkıyorlar ve gidiyorlar. Bir kaç adım gittikten sonra Kurbaşı ve yiğitlerimiz ile konuşuyorlar sonra geri dönüyorlar.
Daha ne istiyorsun?
Ne kadar verirsin bu ata?
Yüz frank.
Ben yoksul birisiyim; at bana dört yüz franka mal oldu sen bana yüz veriyorsun; niyetin beni mah vetmek mi ?
Gücenmiş, kızmış gibi davranıyor; yüzünde büyük bir ızdırap okunuyor; gözleri yaşla doluyor. Arkadaş.
At yürüyüşlerinden.: Yorga.
larından biri khalatının ucundan, diğeri kolundan tu tarak, onu uzaklaştırmaya çalışıyorlar; benim teklifim hepsini ümitsizliğe düşürmüş gibi.
Yanımızda duran Abdulzair pek sevdiği küfürünü ediyor:
Rezil adamlar! Alçaklar!
O zaman Kurbaşı işe karışıyor, hepsini yeniden yanımıza getiriyor, karşımıza oturtuyor, Sonra bir iman gösterisi ile işe başlamak gereği duyuyor:
Hepiniz beni tanırsınız, benim kimseyi aldat mayan namuslu bir adam olduğumu bilirsiniz. Şu hâl de çıkarlarınızın savunmasını bana bırakabilirsiniz. Sen, mümin, senin iyi bir atın var, ama onu çok paha lıya satmak istiyorsun. Emir'in ve Urus'un bir dostuyla karşı karşıya olduğunu unutma; makûl ol ve daha az bir parayla yetin.
Kimseden ses çıkmıyor, Sadece satıcı başını sal lıyor ve hayır anlamında dilini şaklatıyor.
Ben:
Kurbaşı boşuna vakit kaybediyorsun; hiç bir sonuca erişemiyeceksin. Bir taşkafa ile konuştuğunun farkında değil misin? Bırak gitsin. Atı için ona vere ceğim yüz otuz frankı da istemiyecek. Hepsi gitsin.
Bu kadar kesin kelimelerle konuştuğumu gören a- damlar ayağa kalktılar, ve isteklerinde daha makul ol masını isteyen Kurbaşı'mn bütün ısrarlarına rağmen atı alıp gittiler; giderken aralarında şiddetle tartışıyor lardı.
Ertesi gün sabah erkenden geldiler, bu sefer daha düşük bir fiyat istiyorlardı. İki yüz frank onları mem nun edecekti. Yeniden tartışma, Kurbaşı'nın yine araya girmesi ve meselenin tam kapanacağı sırada satıcının ümitsiz bir hareket ile söylediği şu sözler:
Yüz otuz frank'a verdim gitti.
Tam bu sırada içlerinden biri araya girdi, atın diz.
ginlerinı tutarak onun kendisine ait olduğunu söyledi ve sessiz duran satıcıya bir sürü küfür etti.
Hangi hakla atı satmana engel oluyor? Geçek sahibi yoksa o mu?
Evet, o benim kardeşim. On frank daha ver, atı bırakacak çok iyi bir at satın alıyorsun.
Kurbaşı fısıldadı:
Beş frank daha ver, Allah için ucuza alıyor sun.
Sonra yüzüne ciddî bir ifade verdi.
Kabul ettim. Söylenerek uzaklaşmaya çalışan, söz de satıcının kardeşine kabulüm bildirildi. Nihayet ya saya göre alım - satımı yapmak işi kaldı.
Aksakal çağırıldı ve onun önünde Kurbaşı satıcı ile beni temsil eden Abdulzair'in arasına yerleşti; Kur- başı sağ elini uzattı, her ikisi de elini tuttular, o da içlerinden birine döndü:
Kara atı yüz otuz beş frank'a sattın mı?
Evet, onu yüz otuz beş franka sattım.
Sonra ötekine döndü:
Kara atı yüz otuz beş frank'a satın aldın mı?
Evet, kara atı yüz otuz beş frank'a satın aldım.
Sağ ellerini salladı ve aksakal sözü aldı:
Haydi, pazarlık bitmiştir.
Alıcı, atın sakat olduğunu anlarsa onu iade etme hakkına sahiptir. Satıcı, tazminat olarak alıkoyduğu bir kaç tanga dışında aldığı paranın hemen hemen ta mamını öder.
Aracı olarak Kurbaşı, yasanın temsilcisi,olarak Ak sakal ve Abdulzair bahşişe hak kazandılar; satış kome disinde rol alan seyircilere önce çay, sonra pilâv ik- râm edildi
